Γιατί ο όρος «Τουρκοκρατία»;

του Θανάση Κωτσάκη, Δρ Ιστορίας του Πολιτισμού

Στις ημέρες μας παρατηρείται, ιδίως σε ορισμένους ακαδημαϊκούς κύκλους,  το φαινόμενο της διάθεσης εξοβελισμού του διαχρονικά χρησιμοποιούμενου όρου «Τουρκοκρατία» και αντικατάστασής του από τον μάλλον προβληματικό όρο «οθωμανική περίοδος». Πολλοί από εμάς, ανυποψίαστοι ενδεχομένως, αναρωτιούνται για ποιον λόγο έχει επικρατήσει η συγκεκριμένη τάση, ιδίως σε κύκλους μεταμοντέρνας απόχρωσης, τη στιγμή που ο όρος «Τουρκοκρατία» είναι καθόλα δόκιμος και αποτυπώνει με ακρίβεια την ιστορική πραγματικότητα της μοίρας του Ελληνισμού;

Αυτό που δεν θα πρέπει να μάς διαφεύγει είναι ότι για κάποιους ο Ελληνισμός δεν αποτελεί μία αυθύπαρκτη συλλογική οντότητα, με ιστορικό βάθος χιλιάδων χρόνων ή τουλάχιστον σχεδόν μίας χιλιετίας (τότε τοποθετείται περίπου χρονικά η γένεση του Νέου Ελληνισμού). Για τις παγκοσμιοποιητικές ελίτ το ελληνικό έθνος και το κάθε ιστορικό έθνος δεν αποτελεί μία κοινότητα ανθρώπων με κοινή καταγωγή και κυρίως με κοινή πολιτισμική ταυτότητα (θρησκεία, γλώσσα, ήθη και έθιμα), που έχουν μία κοινή συνείδηση του «συνανήκειν», βάσει της ηροδότειας αντίληψης, αλλά πρόκειται απλώς μία ετερόκλητη «ένωση πολιτών» («πολιτικό έθνος»), γεωγραφικά οριοθετημένη, στο πλαίσιο ενός νεωτερικού κράτους. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με το αφήγημα αυτό, το κράτος γεννά το έθνος και όχι το αντίστροφο, σε αντιδιαστολή με το λαϊκό αίσθημα. Άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ρητορική αυτή είναι και η απόπειρα για μετατροπή της Ελλάδας, υπό το οπτικό πρίσμα των ελίτ, από χώρα σε «χώρο».

Ο θεμέλιος λίθος του παραπάνω αφηγήματος είναι οι ανθελληνικές και συνάμα αντεπιστημονικές θεωρίες του Γερμανού Φιλίππου Ιακώβου Φαλμεράγιερ (1790-1861), καταρριφθείσες ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα (σημαίνων ήταν σε αυτήν την περίπτωση ο ρόλος της επιστήμης της Λαογραφίας, γι’ αυτό και σήμερα γίνεται συστηματική προσπάθεια αποδόμησής της και αντικατάστασής της από την Κοινωνική Ανθρωπολογία). Σύμφωνα με την εθνομηδενιστική ρητορική, το ελληνικό έθνος αποτελεί τεχνητό δημιούργημα κύκλων της Εσπερίας. Στην καλύτερη των περιπτώσεων, το ελληνικό έθνος αποτελεί δημιούργημα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789). Με άλλα λόγια οι Δυτικοευρωπαίοι διανοούμενοι του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα, εμφορούμενοι από τη λατρεία προς το αρχαιοελληνικό πνεύμα, «έπεισαν» τους προγόνους μας ότι είναι Έλληνες· και εκείνοι, ετεροπροσδιοριζόμενοι, αποδέχτηκαν αυτήν την άνωθεν καλλιεργούμενη ταυτότητα, «δημιουργώντας» το σύγχρονο ελληνικό έθνος μέχρι τις ημέρες μας. Μία άλλη, πιο ακραία μάλιστα εκδοχή αυτής της θεώρησης, υποστηρίζει ότι το ελληνικό έθνος «κατασκευάστηκε» μετά την Ελληνική Επανάσταση και την ίδρυση του ελλαδικού κράτους (1830), δεδομένου ότι οι τότε κάτοικοι του νότιου ελλαδικού χώρου «επείσθησαν» ότι είναι Έλληνες, βάσει των κηρυγμάτων των προπαγανδιστικών μηχανισμών του κράτους, με αιχμή του δόρατος τη δημόσια εκπαίδευση. Χαρακτηριστική της όλης αντίληψης είναι η εξής φράση: «Επιλέγοντας προγόνους οι Νεοέλληνες, δεν έμειναν ανεπηρέαστοι από αυτούς. Αυτή είναι η σημασία του εξελληνισμού του  έθνους» (Αντ. Λιάκος). Σε κάθε περίπτωση, για τους οπαδούς όλων των εθνομηδενιστικών αποχρώσεων το ελληνικό έθνος αποτελεί ένα «νεαρό» έθνος, ηλικίας δύο περίπου αιώνων, επί της ουσίας ένα «τεχνητό» έθνος τύπου ΗΠΑ.

Η αλήθεια βεβαίως είναι πολύ διαφορετική. Οι Έλληνες ή Γραικοί ή Ρωμαίοι / Ρωμιοί αυτοπροσδιορίζονται εθνικά εδώ και πολλούς αιώνες, απόδειξη της ύπαρξης συλλογικής εθνικής ταυτότητας του λαού μας ήδη από τους ύστερους τουλάχιστον βυζαντινούς χρόνους. Ο όρος «Έλλην» επανήλθε σε χρήση με την εθνοτική του σημασία ήδη από τον 11ο αιώνα, ενώ η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204 και η πάλη εναντίον των Δυτικών κατακτητών θα οδηγήσει σε εθνική αφύπνιση και θα σηματοδοτήσει τη γένεση του Νέου Ελληνισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εθνικής αφύπνισης και αντιστασιακού φρονήματος αποτελεί η περίπτωση της βενετοκρατούμενης Κρήτης του 13ου και του 14ου αιώνα, όπου έλαβαν χώρα εξεγέρσεις των κατοίκων της υπό τον δικέφαλο αετό, ενώ σε κτητορικές επιγραφές ναών της εποχής μνημονευόταν ο εκάστοτε Βυζαντινός αυτοκράτορας. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και της Λατινοκρατίας, ο Ελληνισμός θα διατηρήσει την ιδιοπροσωπία του, ανεξαρτήτως του καθεστώτος κάτω από το οποίο διαβιούσε, συγκροτώντας μάλιστα κοινότητες της διασποράς με συνεκτικό στοιχείο των μελών τους την ελληνική τους καταγωγή και την κοινή εθνική τους συνείδηση (π.χ. “nazione greca” στη Βενετία). Κάτι ανάλογο ίσχυε προφανώς και για την Μεγάλη του Γένους Σχολή, όπου φοιτούσαν ελληνόπαιδες από όλον τoν υπόδουλο ελληνικό χώρο, απ’ όλο το Γένος. Στους δε ένοπλους αγώνες για απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό συμμετείχαν Έλληνες από διάφορες ελληνικές περιοχές, είτε τουρκοκρατούμενες είτε βενετοκρατούμενες, είτε ακόμα και από τη διασπορά, αποτυπώνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το ενιαίο της ελληνικής εθνικής ταυτότητας κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους. Στο πλαίσιο αυτό, βεβαίως, η Φιλική Εταιρεία θα απευθυνθεί σε όλους τους Έλληνες, ανεξαρτήτως του  τόπου και του καθεστώτος διαβίωσής τους, δίνοντας το σύνθημα για την έναρξη του παλλαϊκού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του 1821. Τέλος, μετά την ίδρυση του Βασιλείου της Ελλάδος στον νότιο ελλαδικό χώρο, οι «αλύτρωτοι Έλληνες», δηλαδή οι Έλληνες που εξακολουθούσαν να διαβιούν υπό ξενικό ζυγό, από την Ήπειρο και τα Επτάνησα μέχρι την Κρήτη και την Κύπρο, έκαναν επαναστατικές κινήσεις με σκοπό με την Ένωση με τη μητέρα-Ελλάδα και αυτό χωρίς φυσικά την άνωθεν καλλιέργεια της εθνικής τους συνείδησης από κάποιον κρατικό μηχανισμό.

Απέναντι σε αυτήν την ιστορική πραγματικότητα, εντοπίζονται σήμερα στα δημοσιεύματα ορισμένων κύκλων οι όροι «οθωμανική Θεσσαλονίκη» αντί του «τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη», «μεταοθωμανική Αθήνα» αντί των «μετεπαναστατική Αθήνα» ή «οθωνική Αθήνα», «οθωμανική μουσική» αντί του «μεταβυζαντινή μουσική», ακόμα και το «Οθωμανοί Έλληνες», αντί του «υπόδουλοι Έλληνες, υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», κάτι που αποτελεί προφανώς αδόκιμη μετάφραση του αγγλόγλωσσου όρου “Ottoman Greeks”. Υπάρχει δηλαδή εδώ διάθεση για αναγωγή της ταυτότητας των υπόδουλων λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και εν προκειμένω των Ελλήνων σε εκείνη του κατακτητή.

Η πραγματικότητα είναι φυσικά ότι «Οθωμανοί Έλληνες» δεν υπήρξαν ποτέ, δεδομένου ότι οι Οθωμανοί είναι κλάδος της ευρύτερης τουρκικής ομοφυλίας. Υπήρξαν λοιπόν Οθωμανοί Τούρκοι, Σελτζούκοι Τούρκοι, Ογούζοι Τούρκοι κ.ά., παρακλάδια του ευρύτερου τουρκικού κόσμου. Ως εκ τούτου, ο όρος «Οθωμανοί» αποτελεί αδιάσπαστη ενότητα με τον όρο «Τούρκοι».

Ποια όμως αποτελέσματα έχει η μη χρήση του όρου «Τουρκοκρατία» και η συνεπακόλουθη αντικατάστασή του από τον όρο «οθωμανική περίοδος»; Ποιες είναι οι συνέπειες από την υιοθέτηση της συγκεκριμένης σημειολογίας;

Εφόσον το ελληνικό έθνος αποτελεί τεχνητή κατασκευή των δύο τελευταίων αιώνων, πώς είναι δυνατόν να υπήρχε Τουρκοκρατία (ή ακόμα και Φραγκοκρατία, Βενετοκρατία, Λατινοκρατία); Πώς γίνεται να υπήρξε τουρκική κατάκτηση και καταδυνάστευση του ελληνικού έθνους, τη στιγμή που εκείνο δεν είχε -υποτίθεται- ακόμα συγκροτηθεί, δεδομένου ότι αποτελεί μεταγενέστερο κατασκεύασμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, αλλά και των ιδεολογικών μηχανισμών του ελλαδικού κράτους;Ως εκ τούτου, η χρήση του όρου «Τουρκοκρατία» θα αποτελούσε μία έμμεση παραδοχή της ύπαρξης της διαχρονίας του Ελληνισμού, κάτι φυσικά το μη επιθυμητό για τους κύκλους των παγκοσμιοποιητικών ελίτ. Επιπλέον, με τον όρο «Τουρκοκρατία» δημιουργούνται και συνειρμοί αναφορικά με τη σημερινή πραγματικότητα του τουρκικού αναθεωρητισμού και επεκτατισμού, κάτι που δεν συνάδει προφανώς με τη διάθεση εξωραϊσμού του οθωμανικού παρελθόντος, αλλά και του νεοοθωμανικού παρόντος, από κύκλους που απεργάζονται την επαναχάραξη των συνόρων της περιοχής μας, φυσικά εις βάρος μας (βλ. γερμανική και αμερικανική πολιτική στα Βαλκάνια και συγγραφή σχολικών εγχειριδίων του CDRSEE).

Σήμερα λοιπόν, 200 χρόνια μετά την Ελληνική Επανάσταση, καλούμαστε σε επαγρύπνηση και σε αγώνα για την επιβίωσή μας ως συλλογικό υποκείμενο, σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, αλλά και για τη μη επαναφορά μας σε οιονεί καθεστώς τουρκικής κυριαρχίας. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ευώδοση του αγώνα προς αυτήν την κατεύθυνση αποτελεί μεταξύ άλλων η αναζήτηση και μελέτη του συλλογικού ιστορικού μας παρελθόντος, καθώς και η καλλιέργεια της εθνικής μας αυτογνωσίας και αυτοσυνειδησίας. Με αυτή τη συνθήκη θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε το συλλογικό μας μέλλον με αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία.

Βιβλιογραφία

Γλύκατζη–Αρβελέρ Ελένη, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα, Εκδόσεις Ψυχογιός, 1997.

Καραμπελιάς Γιώργος, Το 1204 και η διαμόρφωση του Νεώτερου Ελληνισμού, Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2006.

Κατσιαρδή–Hering Όλγα, Παπαδία–Λάλα  Αναστασία, Νικολάου Κατερίνα, Καραμανωλάκης Βαγγέλης (επιμ.), Έλλην, Ρωμηός, Γραικός. Συλλογικοί προσδιορισμοί και ταυτότητες, Αθήνα, Εκδόσεις Ευρασία, 2018.

Κοντογιώργης Γιώργος, «Η γνωσιολογία των συλλογικών ταυτοτήτων», Νέος Ερμής ο Λόγιος 1 (Ιανουάριος – Απρίλιος 2011), 151-172.

Κωτσάκης Θανάσης, «Η έννοια της εθνικής συνείδησης στο Αιγαίο κατά τον ύστερο Μεσαίωνα», Νέος Ερμής ο Λόγιος 12 (Φθινόπωρο 2015), 204-219 [αναδημοσίευση από το περιοδικό Φλέα 50 (Απρίλης – Ιούνης 2016), 38-53].

Ο ίδιος, «“Από τους Έλληνες πήραμε την πόλη και στους Έλληνες θα την παραδώσουμε”. Σκέψεις αναφορικά με την ελληνική εθνική ταυτότητα, με αφορμή τα λόγια ενός Οθωμανού αξιωματούχου», Νέος Ερμής ο Λόγιος 14 (Φθινόπωρο 2016), 158-174 [αναδημοσίευση από το περιοδικό Φλέα 53 (Γενάρης – Μάρτης 2017), 54-68].

Ο ίδιος, «Οι αποδομητικού προσανατολισμού μεταρρυθμίσεις στην υποχρεωτική εκπαίδευση», Νέος Ερμής ο Λόγιος 18 (Α΄ Εξάμηνο 2019), 33-45, https://naxios.blogspot.com/2019_09_28_archive.html.

Ο ίδιος, «Συναυλίες “οθωμανικής μουσικής” στην Ελλάδα και οι “Οθωμανοί Έλληνες”», Άρδην-Ρήξη, https://ardin-rixi.gr/archives/223301.

Λιάκος Αντώνης, Πώς στοχάστηκαν το έθνος αυτοί που ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο;, Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις, 2005.

Σανσαρίδου–Hendrickx Θέκλα, Εθνικισμός και εθνική συνείδηση στον Μεσαίωνα με βάση το Χρονικόν του Μορέως, Θεσσαλονίκη, Εκδοτικός Οίκος Σταμούλη, 2007.

Sansaridou–Hendrickx Thekla, “The awakening of greek national consciousness during the 13th century” (part I), Anno Domini 1 (2003), 81-124.

Σβορώνος Νίκος, Το ελληνικό έθνος, Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις, 2004.

Τσουγκαράκης Δημήτριος, «Η συνείδηση της ταυτότητας των κοινοτήτων της Κρήτης στη βυζαντινή εποχή και στην πρώιμη Βενετοκρατία», Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ελούντα, Οκτώβριος 2001), Κεντρικές Εισηγήσεις, Ηράκλειο 2006, 25-45.

Tsougarakis Dimitrios, «La tradizione culturale bizantina nel primo periodο della dominazione veneziana a Creta. Alcune osservazioni in merito alla questione dell’identità culturale», in: G. Ortalli (επιμ.), Venezia e Creta, Βενετία 1998, 509-522.

Vacalopoulos Apostolos, Origins of the Greek nation, New Jersey, Rutgers University Press, 1970.

Χατζηαναστασίου Τάσος, «Οθωμανοί Τούρκοι και Βαλκάνια», Νέος Ερμής ο Λόγιος 2 (Μάιος – Αύγουστος 2011), 71-92 (αναδημοσίευση από https://cognoscoteam.gr/%CE%BF%CE%B8%CF%89%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%AE-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BA%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%8D%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B1-%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD/).

Δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό Φλέα 69 (Γενάρης – Μάρτης 2021), 63-66.

, , , ,

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *