Γράφει η Αθηνά Ν. Μαλαπάνη
Ο Καβάφης αποτελεί το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα ποιητή που εφαρμόζει με συνέπεια τις αρχές της Ελληνιστικής Ποίησης. Γεννημένος στην Αλεξάνδρεια το 1863 από την οικονομικά ευκατάστατη οικογένεια του Πέτρου Καβάφη και της Χαρίκλειας Φωτιάδη, Έλληνες από φαναριώτικες οικογένειες της Κωνσταντινούπολης, έλαβε αρτιότατη μόρφωση. Στην Αγγλία, πιθανολογείται ότι παρακολούθησε γυμνασιακές σπουδές, ενώ υπάρχουν στοιχεία και για έναν χρόνο φοίτησης (1881-1882) στο εμπορικό λύκειο «Ερμής» της Αλεξάνδρειας. Γενικότερα, επρόκειτο για έναν πολύ μορφωμένο και «διαβασμένο» ποιητή, που μέσα από πολλά ποιήματά του αποκαλύπτει τον τρόπο συγγραφής που υιοθετεί, αλλά και γενικότερα την ποιητική του νοοτροπία, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει την Ποίηση ως Τέχνη.
Ένα τέτοιο ποίημα αποτελεί και το Τυανεύς Γλύπτης. Στο ποίημα αυτό, περιγράφεται το ίδιο το καβαφικό εργαστήριο. Το ομιλούν ποιητικό υποκείμενο, – που προφανώς λειτουργεί ως προσωπείο του ποιητή, μια από τις προσφιλέστερες τεχνικές του, – δηλώνει ότι κατέχει καλά την Τέχνη του (Καθώς πού θά το ἀκούσατε, δεν εἶμ’ ἀρχάριος, στ. 1) και έχει ιδιαίτερα αυξημένη ζήτηση ως επαγγελματίας ( […] κ’ ἔδώ ἀγάλματα πολλά / με παραγγείλανε συγκλητικοί, στ. 4-5). Μέσα στο ποίημα, υπάρχουν εγκολπωμένες περιγραφές άλλων έργων τέχνης και πιο συγκεκριμένα, αγαλμάτων αρχαίων θεών και γενικότερα, προσωπικοτήτων του αρχαίου κόσμου (Ρέα, Πομπηίος, Μάριος, Αιμίλιος Παύλος, Αφρικανός Σκιπίων, Πάτροκλος, Καισαρίων, Ποσειδώνας στ. 6-20). Και καταλήγει, στο ομορφότερο έργο του είναι, που είναι ο Ερμής (Μά να το ἔργον μου το πιο ἀγαπητό […] τον νέον Ἐρμῆ. Στ. 21-25). Μέσα από αυτό το ποίημα, και ειδικά τους τελευταίους στίχους του, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια ξεχωριστεί στροφική ενότητα, προβάλλεται η ελευθερία της καλλιτεχνικής πράξης και η αγάπη του καλλιτέχνη για τη δουλειά του και τα έργα του. Βέβαια, θίγεται και το ζήτημα της εμπορευματοποίησης της Τέχνης, καθώς επίσης και το ερωτικό στοιχείο μέσα από την περιγραφή και σταδιακή αποκάλυψη του Ερμή. Γενικότερα, ο Καβάφης εκφράζει το προσωπικό ερωτικό του στοιχείο μέσα από μια διαλεκτική της απόκρυψης-και-αποκάλυψης, όπου η επιτυχία του ποιήματος εξασφαλίζεται μέσα από την ισορροπία ανάμεσα σε αυτό που αποκαλύπτεται και σε εκείνο που αποκρύπτεται. Αυτή η τεχνική άλλωστε, αποτελεί και τον εκφρασιακό πυρήνα του καβαφικού ποιητικού λόγου.
Αλεξάνδρεια
Το ίδιο μοτίβο του ποιητικού μόχθου προβάλλεται και μέσα από άλλα ποιήματα του Καβάφη, όπως στο Ἔτσι πολύ ἀτένισα, στο οποίο θίγεται και η αρχαιοελληνική έννοια του μέτρου, η τελειότητα της παραστατικής συμμετρίας που ενσαρκώνεται μέσα από την κινηματογραφική περιγραφή της ομορφιάς του σώματος (Γραμμές τοῦ σώματος. Κόκκινα χείλη. Μέλη ἡδονικά. / Μαλλιά σαν ἀπό ἀγάλματα ἑλληνικά παρμένα•/ πάντα ἔμορφα, κι ἀχτένιστα σαν εἶναι, […] στ. 3-5)• στο Ἡ συνοδεία τοῦ Διονύσου, όπου ο Καβάφης κρύβεται πίσω από το προσωπείο του γλύπτη Δάμωνα, μάλλον ενός φανταστικού προσώπου, που δεν αποκλείεται να πρόκειται για παραφθορά της λέξης δαίμων, που χρησιμοποιεί ο Παυσανίας (Ἀττικά 2.5). Και σ’ αυτό το ποίημα ποιητικής, υπάρχει εγκιβωτισμένη η περιγραφή ενός έργου της γλυπτικής τέχνης, εμπνευσμένο από την αρχαία ελληνική μυθολογία και λατρεία (στ. 4-14). Ωστόσο, στον στίχο 14, η φράση Αὐτά ὁ Δάμων κάμνει, λειτουργεί συγκεφαλαιωτικά, για να δείξει την εισαγωγή μας σε μια νέα ενότητα, καθότι στους επόμενους στίχους (στ. 14-21) προβάλλεται εντονότερα απ’ ό,τι στο πρώτο ποίημα που αναφέραμε, η ανάγκη της αμοιβής, που πολλές φορές οδηγεί στην εμπορευματοποίηση της Τέχνης και τη στράτευσή της• μάλιστα, είναι χαρακτηριστική και η καβαφική ειρωνεία και ο σαρκασμός ([…] ὡς εὔπορος σπουδαία πιά θα ζεῖ, […] κι αὐτός στην ἀγορά. στ. 19-21). Τέλος, ένα ποίημα ποιητικής που αξίζει να σημειωθεί αποτελεί και το Τεχνουργός Κρατήρων, όπου διαβάζουμε μια εγκιβωτισμένη ἔκφρασιν του κρατήρα (ἰδού ἄνθη κομψά, […] ἔχει ἀκόμη. – Στ. 4-7)• και πέρα από αυτό, απαντά και το ερωτικό στοιχείο ([…] ἔναν ὠραίον νέον, γυμνόν, έρωτικόν• […] στ. 5-6) με την αναφορά σε έναν ωραίο γυμνό νεαρό, που εκλιπαρεί τη μνήμη του να τον βοηθήσει να αποτυπώσει το πρόσωπό του με κάθε λεπτομέρεια ( […] Ἰκέτευσα, ὦ μνήμη, στ. 7). Ο ρόλος της μνήμης στο καβαφικό corpus είναι καταλυτικός• η μνήμη του μπορεί να είναι προσωπική, όπως εδώ, ή ιστορική. Διυλίζει την εμπειρία, την εξαγνίζει, με αποτέλεσμα να μην λειτουργεί απλώς ως αναπόληση και ανάκληση κάποιων παρελθοντικών καταστάσεων, αλλά να μεταβάλλεται σε έμπνευση• η ίδια η μνήμη πλέον είναι η έμπνευση και γενικότερα, η ποιητική τέχνη. Η ανάμνηση δεν είναι μια στενή, εσωτερική υπόθεση, διότι ο νους ανακαλεί πολλά διαφορετικά στοιχεία, που στη συνέχεια ενσωματώνει σε ενιαία εικόνα της μνήμης. Αυτή η διαδικασία σαφώς και δεν είναι ειρηνική, διότι απαιτεί την ενοποίηση στοιχείων που δεν έχουν αρμονικές σχέσεις και συνδέσεις μεταξύ τους.
Μέσα από αυτά τα ποιήματα ποιητικής και αισθητικής, η αυτοαναφορικότητά τους τα καθιστά εφαρμογές της ελληνιστικής έννοιας του labor. Οι εμπειρίες που ενσαρκώνουν τα ποιήματα του καβάφη μπορούν να διακριθούν σε α) συμβατικές και β) μυστικές, ενώ μια υποκατηγορία των μυστικών είναι οι αισθητικές. Οι μυστικές εμπειρίες δεν είναι θρησκευτικές ούτε ταυτίζονται με τη θρησκευτική πίστη• είναι επίσης εξαιρετικά αντικοινωνικές, διότι ούτε οι λύπες τους ούτε οι χαρές τους δεν μπορούν να κοινοποιηθούν• είναι λοιπόν τόσο προσωπικές όσο και η σεξουαλική πράξη, με την οποία συχνά συγκρίνονται.
Ο όρος αισθητική εμπειρία συνοδεύεται αναπόφευκτα από τον όρο αισθητικό αντικείμενο, δηλαδή ένα έργο τέχνης, κατά κύριο λόγο, ή μια εννοιακή δομή σε γραπτή μορφή ή κάποιο δρώμενο, που έχει αισθητική αξία για το κοινό του και χρησιμοποιείται συχνά με τρόπο τόσο γενικό, ώστε να μην περιλαμβάνει ο,τιδήποτε δεν είναι ούτε γνώση ούτε πράξη. Η αισθητική εμπειρία, ειδικά σε αυτά τα ποιήματα αυτοαναφορικότητας του Καβάφη, περιγράφεται σαν εμπειρία της ομορφιάς, έτσι όπως προσπαθούν να τη συλλάβουν και να την κατανοήσουν οι αισθήσεις μας. Βέβαια, δεν αρκούν οι αισθήσεις για τη σύλληψη και κατανόηση της ομορφιάς, αλλά απαιτείται και η φαντασία.
Εμπνεύσεις από ελληνιστικά θέματα
Ο Καβάφης αντλεί υλικό σε πολλά από τα ποιήματά του από τη δεξαμενή της Ελληνιστικής Ιστορίας. Στόχος του ποιητή αποτελεί η δημιουργική ανάπλαση της ιστορίας και η ένταξή της μέσα στην ποίησή του, προκειμένου να δικαιώσει κάποιες αδικημένες ιστορικές μορφές.
Έπίλογος
Από την ανωτέρω σύντομη επισκόπησή μας στην Ελληνιστική Ποίηση και στην πρόσληψή της μέσα από τα καβαφικά ποιήματα, αντιλαμβανόμαστε ότι η πολυπολιτισμικότητα του Καβάφη τον καθιστά έναν πραγματικό Αλεξανδρινό, έναν πολίτη και ποιητή του κόσμου, λάτρη της Ζωής και εραστή του Ωραίου.
- Και ο Δίων Χρυσόστομος (12.55-83) θεωρεί την ένάργεια ως τη ζωντανή αναπαράσταση του περιγραφόμενου αντικειμένου. Χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγματα από τη λογοτεχνία της Αρχαϊκής και Κλασσικής (προ-ελληνιστικής) εποχής, εκφράζει η Erika Simon [Simon (1995) 134], καθότι θεωρεί εξαιρετικές ἐκφράσεις την περιγραφή του καταφυγίου του Αχιλλέα στον Όμηρο και των Ἑπτά ἐπί Θήβας στον Αισχύλο, διότι εξασκούν τη φαντασία του αναγνώστη/θεατή. Επομένως, η παρατήρηση της Simon αποδεικνύει την ύπαρξη αυτής της λογοτεχνικής δραστηριότητας και πριν την Ελληνιστική Εποχή.
- G. Zanker, Modes of Viewing in Hellenistic Poetry and Art, The University of Wisconsin Press, England 2004, σελ. 6-9.
- Β. Αθανασόπουλος, Το ποιητικό τοπίο του ελληνικού 19ου και 20ου αιώνα, τόμ. Γ’, Καστανιώτης, Αθήνα 20071, σελ. 145.
- Β. Αθανασόπουλος, ό.π., σελ. 148.
- Β. Αθανασόπουλος, ό.π., σελ. 154.
- Β. Αθανασόπουλος, ό.π., σελ. 160.
- Β. Αθανασόπουλος, ό.π., σελ. 156.
- Β. Αθανασόπουλος, ό.π,., σελ. 161.
- Β. Αθανασόπουλος, ό.π., σελ. 165.
- Β. Αθανασόπουλος, ό.π., σελ. 166.
- Χαρακτηριστικά τέτοια ποιήματα αποτελούν ενδεικτικά τα εν ακόλουθα: Ὁ Δαρείος, Στά 200 π.Χ., Ἑν Σπάρτη, Ὁ Βασιλεύς Δημήτριος, Καισαρίων, Παλαιόθεν Ἑλληνίς, Το 31 Π.Χ. στην Ἀλεξάνδρεια, Ἡ Δόξα τῶν Πτολεμαίων κ.ά.
