Οι Κονκισταδόρες στον Νέο Κόσμο

Γράφει ο Μανόλης Πλούσος

Η κυριότερη γνώση περί την Άπω Ανατολή που διέθεταν οι Ευρωπαίοι στα τέλη του 15ου αιώνα προερχόταν από το βιβλίο-οδοιπορικό του Μάρκο Πόλο, «Βιβλία των θαυμάτων του κόσμου». Εκεί σε ένα σημείο αναφέρει για το Τσιπάνγκο (σημερινή Ιαπωνία): «[Οι κάτοικοι] διαθέτουν άφθονο χρυσάφι και τα ορυχεία απ’ όπου το αντλούν δεν εξαντλούνται ποτέ.[…] Κι ακόμα, σε αυτό το νησί, υπάρχουν μεγάλες ποσότητες με τα πιο αγνά ανατολίτικα μαργαριτάρια. Είναι κόκκινα, στρογγυλά και χοντρά, και η αξία τους είναι ανώτερη από την αξία των λευκών μαργαριταριών». Πέραν τούτων, μπαχαρικά, μετάξι, πιπέρι, μοσχοκάρυδο, κανέλλα και πλήθος τροπικών φυτών αποτέλεσαν σημαντικό δέλεαρ για τους Ευρωπαίους εμπόρους του 15ου αιώνα, ώστε να αναζητήσουν εμπορικούς δρόμους προς αυτόν τον πλούτο. Μέχρι τότε, ένα μικρό μόνο μέρος αυτών των θησαυρών ερχόταν στην Ευρώπη, κυρίως μέσα από τους πανάρχαιους χερσαίους εμπορικούς δρόμους της Ευρασίας. Η ανάδυση της κραταιάς Οθωμανικής αυτοκρατορίας και η γενικότερη αναταραχή στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου άλλαξε άρδην τους εμπορικούς όρους. Πλέον, το ευρασιατικό εμπόριο έπρεπε να περνάει από την επικράτεια των Οθωμανών, ανεβάζοντας έτσι το μεταφορικό κόστος και εν τέλει τις τελικές λιανικές τιμές στις αγορές της Ευρώπης. Η ανακάλυψη, για τους Ευρωπαίους, ενός νέου δρόμου που να τους ενώνει με τα προϊόντα και τα αγαθά της Κίνας και της Ινδίας κατέστη επιτακτική.

Η συνάντηση του Κορτέζ με τον Μοντεζούμα. Δεξιά του Κορτέζ διακρίνεται η μεταφράστρια που είχαν μαζί τους οι Ισπανοί, Μαρίνα.
Η συνάντηση του Κορτέζ με τον Μοντεζούμα. Δεξιά του Κορτέζ διακρίνεται η μεταφράστρια που είχαν μαζί τους οι Ισπανοί, Μαρίνα.

 Οι Πορτογάλοι, αρχικά, ανακάλυψαν μια διαδρομή που παρέκαμπτε την Οθωμανική αυτοκρατορία και την μονίμως ρευστή Μέση Ανατολή, καταφέρνοντας να περιπλεύσουν την Αφρική, να διασχίσουν τον Ινδικό Ωκεανό και να προσεγγίσουν την Ινδία και εν συνεχεία την Κίνα. Αν και το εγχείρημα αποδείχτηκε κατορθωτό, εντούτοις, το ταξίδι αποδείχτηκε κοστοβόρο. Βλέποντας αυτή την ορμή των Πορτογάλων προς εξερεύνηση, ένας άσημος Γενοβέζος, ονόματι Χριστόφορος Κολόμβος, αποπειράθηκε να προτείνει στον Ιωάννη Β΄, βασιλιά της Πορτογαλίας, ένα ταξίδι προς ανατολάς από την… δύση. Η ιδέα δεν ήταν και τόσο καινοφανής, αφού η πλειοψηφία των μορφωμένων την εποχή εκείνη είχε σαφή γνώση της σφαιρικότητας της γης. Ο Κολόμβος ισχυριζόταν ότι, βάσει των υπολογισμών του, μπορούσε να προσεγγίσει το Τσιπάνγκο (Ιαπωνία) διασχίζοντας τον Ατλαντικό. Οι Πορτογάλοι, ατυχώς, απέρριψαν την πρόταση του τολμηρού Γενοβέζου, οπότε ο τελευταίος προσέγγισε τους Ισπανούς. Οι Ισπανοί βασιλείς, Φερδινάνδος της Αραγωνίας και Ισαβέλλα της Καστίλλης, είχαν καταφέρει με τον γάμο τους να ενώσουν τις επικράτειές τους και να αντιμετωπίσουν επιτυχώς τους τελευταίους θύλακες των μουσουλμάνων στη νότια Ισπανία, ολοκληρώνοντας στα 1492 την Reconquista (ανακατάληψη), την κατάληψη, δηλαδή, όλων των μουσουλμανικών βασιλείων της Ιβηρικής. Η χρονική συγκυρία αποδείχτηκε ιδανική για τον Κολόμβο. Αν και ο Φερδινάνδος δεν φάνηκε να ενθουσιάζεται από την πρόταση, εντούτοις η Ισαβέλλα κατάφερε να μεταπείσει τον σύζυγό της, και έτσι ο Κολόμβος ορίστηκε επικεφαλής ενός μικρού στολίσκου αποτελούμενου από… τρεις καραβέλες… Με 120 ναύτες, όχι τα… καλύτερα παιδιά, αφού μεταξύ τους συμπεριλαμβάνονταν μερικοί θανατοποινίτες και φυγόδικοι, ξεκίνησε στις 2 Αυγούστου 1492 για τον πρώτο διάπλου του Ατλαντικού που, όπως πίστευε, θα τον έβγαζε κατευθείαν στις ακτές της Ασίας.

Η φυλή των Τοτονάκων βοηθά τους Κονκισταδόρες. Ζωγραφιά του Πορτογάλου χαρτογράφου Diogo Homem.
Η φυλή των Τοτονάκων βοηθά τους Κονκισταδόρες. Ζωγραφιά του Πορτογάλου χαρτογράφου Diogo Homem.

Έπειτα από ταξίδι περίπου 9 εβδομάδων οι Ισπανοί τυχοδιώκτες αντίκρισαν για πρώτη φορά τα νησιά της Καραϊβικής. Πρώτος σταθμός τους οι σημερινές Μπαχάμες, όπου ζούσε η φυλή των Αράουακ. Για την πρώτη συνάντηση με τους αυτόχθονες γράφει προφητικά ο Κολόμβος στο ημερολόγιό του: «Είναι καλοφτιαγμένοι, με γερά σώματα και όμορφα χαρακτηριστικά […] Δεν οπλοφορούν και δεν γνωρίζουν τι είναι τα όπλα.[…] Δεν χρησιμοποιούν το σίδηρο. Τα ακόντιά τους είναι φτιαγμένα από ξύλο […] Θα ήταν ιδανικοί υπηρέτες […] Με πενήντα άντρες θα μπορούσαμε να τους υποτάξουμε όλους και να τους αναγκάσουμε να κάνουν οτιδήποτε θέλουμε». Περισσότερο απ’ όλα το ενδιαφέρον των Ισπανών κίνησαν τα μικροσκοπικά χρυσά σκουλαρίκια που φορούσαν οι Αράουακ. Οι ιθαγενείς πληροφόρησαν τους νεοφερμένους ότι μπορούσαν να βρουν περισσότερο χρυσό στα μεγαλύτερα νησιά της Καραϊβικής, και έτσι ο Κολόμβος αποβιβάστηκε κατά σειρά στην Κούβα και στην συνέχεια στην Ισπανιόλα (σημερινή Αϊτή). Στην Ισπανιόλα, μάλιστα, ένας από τους ντόπιους φυλάρχους του χάρισε ένα χρυσό προσωπείο, γεγονός που έκανε τον ίδιο και τους συντρόφους του να φαντάζονται «βουνά από χρυσό». Εκεί, έστησε και την πρώτη στρατιωτική βάση των Ευρωπαίων στο Νέο Κόσμο, την οποία ονόμασε Navidad (Χριστούγεννα), επανδρώνοντας την με 39 ναύτες και ένα από τα τρία πλοία του. Η εντολή προς τους άντρες του ήταν απλή και περιεκτική: «Βρείτε όσο περισσότερο χρυσό μπορείτε». Ο ίδιος απέπλευσε με τα υπόλοιπα δυο πλοία και δείγματα των ανακαλύψεών του προς της Ισπανία.

Οι περιγραφές του προς τους βασιλείς της Ισπανίας, γεμάτες υπερβολές και ψεύδη, παρουσίαζαν μια πλασματική εικόνα των περιοχών που είχε πρωτοδεί: «Η Ισπανιόλα είναι ένα θαύμα. Βουνά και λόφοι, πεδιάδες και λιβάδια που είναι γόνιμα και όμορφα […] Υπάρχουν λιμάνια υπήνεμα και πολλά πλατιά ποτάμια, η πλειονότητα των οποίων περιέχει χρυσό […] Υπάρχουν πολλά μπαχαρικά και τεράστια ορυχεία χρυσού και άλλων μετάλλων». Οι πληροφορίες κίνησαν το ενδιαφέρον των εστεμμένων, οι οποίοι για το δεύτερο ταξίδι του παραχωρούν 14 καραβέλες και 3 καράκες (μεταγωγικά πλοία) με 1500 στρατιώτες. Ο στόχος του νέου ταξιδιού ξεκάθαρος: χρυσάφι και σκλάβοι. Πλέον δεν υπήρχε καμία αμφιβολία στους ιθαγενείς. Οι Ισπανοί είχαν έρθει για να μείνουν… Από την Αϊτή θα ξεκινούσε η συστηματική εκμετάλλευση των ντόπιων, που σταδιακά θα τους οδηγούσε στον αφανισμό. Με την άφιξη του νέου εκστρατευτικού σώματος δόθηκε διαταγή στους ντόπιους να συλλέγουν κάθε τρεις μήνες μια συγκεκριμένη ποσότητα χρυσού και να την παραδίδουν στους Ισπανούς. Όσοι δεν τα κατάφερναν θανατώνονταν με φριχτό τρόπο. Τους έκοβαν τα χέρια και αφήνονταν να πεθάνουν από αιμορραγία! Στα εύφορα κομμάτια γης εφαρμόστηκε η καταναγκαστική εργασία των ιθαγενών είτε με τη μορφή της encomedia, όπου οι ιθαγενείς εργάζονταν υπό ένα καθεστώς δουλοπαροικίας με μικρή αμοιβή, είτε με τη μορφή της repartiemiento, όπου οι ιθαγενείς καλλιεργητές κατέβαλαν στον γαιοκτήμονα το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής τους. Πολλοί από τους ιθαγενείς, μη μπορώντας να αντέξουν τη νέα καταπιεστική πραγματικότητα, αυτοκτονούσαν ομαδικά, με αποτέλεσμα σε δυο μόλις χρόνια ο πληθυσμός του νησιού, που σύμφωνα με υπολογισμούς ανερχόταν σε 250.000 ιθαγενείς, να μειωθεί στο μισό. Σημειώνει σωστά ο Λ. Φλιτούρης«Βασικά χαρακτηριστικά της πρώτης αυτής περιόδου των ισπανικών ανακαλύψεων ήταν η βίαιη αντιμετώπιση των ιθαγενών των νησιών της Καραϊβικής, οι οποίοι σε σύντομο διάστημα εξαφανίστηκαν, η οργάνωση της δουλείας προς την Ισπανία, αλλά και οι περιορισμένες εγκαταστάσεις αποίκων».

Ο κατακτητής των Ίνκα, Φρανσίσκο Πιζάρο.
Ο κατακτητής των Ίνκα, Φρανσίσκο Πιζάρο.

Ένας από τους πρώτους Ισπανούς αποίκους, ο Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας, ιερωμένος ο ίδιος και αργότερα γνωστός ως «ο απόστολος των Ινδιών», αηδιασμένος από την κατάσταση κατέγραψε τις καταπιέσεις των Ισπανών προς τους ιθαγενείς. Στην αναφορά του προς τον διάδοχο του βασιλιά της Ισπανίας Κάρολου Ε΄, Φίλιππο, σχολιάζει δηκτικά: «Αν οι χριστιανοί σκότωσαν και αφάνισαν τόσες και τόσες ψυχές και τέτοιας ποιότητας, αυτό έγινε μόνο και μόνο για το χρυσάφι, για να γεμίσουν πλούτη σε μικρό διάστημα και να υψωθούν σε θέσεις υψηλές, δυσανάλογες προς το πρόσωπό τους. Επειδή ήταν άπληστοι και αχόρταγα φιλόδοξοι […] δεν είχαν γι’ αυτούς (ενν. τους ιθαγενείς) ούτε σέβας, ούτε υπόληψη, ούτε εκτίμηση.[…] Τους μεταχειρίστηκαν, δεν λέγω σαν ζώα- είθε να τους είχαν μεταχειριστεί, αντικρύσει σαν ζώα- αλλά ακόμα χειρότερα, σαν να ήταν κόπρος». Συγκεκριμένα για την Αϊτή αναφέρει: «Οι χριστιανοί με τα άλογά τους, τα σπαθιά τους και τα ακόντια άρχισαν τους σκοτωμούς και αγριότητες, άγνωστες στους Ινδιάνους. Έμπαιναν στα χωριά και δεν άφηναν ούτε παιδιά, ούτε γέρους, ούτε γυναίκες σε ενδιαφέρουσα κατάσταση ή ετοιμόγεννες που δεν ξεκοίλιαζαν και κατακομμάτιαζαν, σαν είχαν να κάνουν με πρόβατα που είχαν καταφύγει στις μάντρες τους». Σε όσα νησιά της Καραϊβικής πατούσαν το πόδι τους οι Κονκισταδόρες το μοτίβο ήταν το ίδιο. Ο ιστορικός Σάμιουελ Έλιοτ Μόρισον σχολιάζει για τις πρακτικές του Κολόμβου και των συντρόφων του: «Η σκληρή πολιτική του Κολόμβου και των διαδόχων του εξελίχθηκε σε γενοκτονία». Στο ίδιο μήκος κύματος και οι JBerenger– PContamine– FRapp τονίζουν ότι: «Η εξερεύνηση πολύ γρήγορα μετατρέπεται σε εποικισμό, οι πρώτοι άποικοι που ακολουθούν τους εξερευνητές σαγηνεύονται από το χρυσάφι, το ασήμι και τα μαργαριτάρια. Χωρίς κανένα ενδοιασμό, αναγκάζουν τους τοπικούς πληθυσμούς να δουλεύουν γι’ αυτούς. Και αυτό είναι η καταστροφή, μια πραγματική γενοκτονία».

Σύγχρονη αναπαράσταση της χρήσης του αρκεβούζιου.
Σύγχρονη αναπαράσταση της χρήσης του αρκεβούζιου.

Μετά τον θάνατο του Κολόμβου στα 1506 (είχε προλάβει να κάνει τέσσερα συνολικά ταξίδια στην Καραϊβική), οι Κονκισταδόρες συνέχισαν απτόητοι τις εξερευνήσεις και τις κατακτήσεις νέων εδαφών. Ο Χουάν Πόνθε ντε Λεόν προχώρησε βόρεια μέχρι την Φλώριδα, ενώ ο Βάσκο Νούνιεθ ντε Μπαλμπόα έφτασε μέχρι τον Παναμά αντικρίζοντας για πρώτη φορά τον Ειρηνικό Ωκεανό. Αυτός όμως που έγινε γνωστότερος ήταν ο Ερνάν Κορτέζ. Αν και είχε ξεκινήσει την καριέρα του ως χρονικογράφος στη διοίκηση της Ισπανιόλας, στα 1519, αποφασίζει να αναζητήσει την τύχη του εξερευνώντας την ενδοχώρα του Μεξικού. Οι Ισπανοί κατευθύνθηκαν αρχικά στην χερσόνησο του Γιουκατάν. Εκεί, πήραν πληροφορίες για μια μεγάλη αυτοκρατορία που βρισκόταν στο εσωτερικό του Μεξικού. Επρόκειτο για την επικράτεια των Αζτέκων. Το όνομα «Αζτέκοι» πιθανώς να αναφερόταν στην κυρίαρχη εξουσιαστική κάστα, αφού οι περισσότεροι κάτοικοι της αυτοκρατορίας αυτοπροσδιορίζονταν ως «Mexica». Η αυτοκρατορία τους εκτεινόταν από τον Ειρηνικό στα δυτικά μέχρι και τον κόλπο του Μεξικού στα ανατολικά. Ουσιαστικά, είχαν υπό την εξουσία τους 489 πόλεις-κράτη τις οποίες έλεγχαν από την πρωτεύουσά τους Τενοχτιτλάν. Στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας βρισκόταν ο αυτοκράτορας, που θεωρούταν ισάξιος με θεό. Ακολουθούσαν οι ιερείς, οι ευγενείς και οι πολεμιστές, που αποτελούσαν την αυτοκρατορική αριστοκρατία, ενώ έπονταν οι τεχνίτες και οι καλλιεργητές. Στην τελευταία θέση της κοινωνικής πυραμίδας βρίσκονταν οι δούλοι, που ήταν αιχμάλωτοι πολέμου. Παρόλα αυτά μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους, να παντρευτούν, ενώ τα παιδιά τους γεννιόντουσαν ελεύθερα, απαλλαγμένα από το καθεστώς δουλείας των γονέων τους. Η θρησκευτική πίστη των Αζτέκων ήταν έντονη και λάτρευαν ένα αρκετά μεγάλο αριθμό θεοτήτων, μεταξύ των οποίων ήταν ο θεός του ήλιου και του πολέμου, Χουιτζιλοπόχτλι, ο θεός της βροχής και της καλλιέργειας, Τλαλόκ, ο θεός της φύσης, Κετζαλκοάτλ και πλήθος άλλων. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στον τρόπο λατρείας των θεών τους, αφού σημαντικό ρόλο είχαν οι ανθρωποθυσίες, με χιλιάδες θύματα να βρίσκουν τελετουργικό θάνατο κάθε χρόνο για να εξευμενιστούν οι θεοί.

Τυπικό δείγμα αναβαθμίδων που επέτρεπαν στους Ίνκα να καλλιεργούν στο ορεινό ανάγλυφο της χώρας τους.
Τυπικό δείγμα αναβαθμίδων που επέτρεπαν στους Ίνκα να καλλιεργούν στο ορεινό ανάγλυφο της χώρας τους.

Αυτήν την αυτοκρατορία, της οποίας ο πληθυσμός υπολογίζεται σε 20 εκ. κατοίκους, αποφάσισε να κατακτήσει ο Κορτέζ. Ξεκινώντας τον Φεβρουάριο του 1519 με 11 πλοία και περίπου 700 άνδρες από την Κούβα, αποβιβάστηκε στην χερσόνησο του Γιουκατάν. Με δέος οι ιθαγενείς της περιοχής αντίκριζαν για πρώτη φορά μεγάλα καράβια, άλογα, κανόνια και ατσάλινες πανοπλίες. Για να κάνουν ακόμη εντυπωσιακότερη την άφιξή τους οι Κονκισταδόρες, οργάνωσαν και μια τελετή επίδειξης, για να γνωρίσουν οι ιθαγενείς Τοτονάκοι, υποτελείς των Αζτέκων, τα ευρωπαϊκά όπλα… Δεν χρειάζεται μεγάλη φαντασία για να καταλάβει κανείς ότι οι ιθαγενείς έμειναν με το στόμα ανοιχτό. Τα αρκεβούζια και τα κανόνια πρέπει να προξένησαν σοκ στους Τοτονάκους, των οποίων οι ηγέτες είδαν στο πρόσωπο των νεοαφιχθέντων ένα μέσο για να αποσείσουν την κυριαρχία των Αζτέκων. Πράγματι, πολλές φυλές που ήταν υποτελείς των Αζτέκων υποστήριξαν συχνά τους Κονκισταδόρες σε μια προσπάθεια να απελευθερωθούν, για να πέσουν εν τέλει σε μια νέα πιο καταπιεστική και απάνθρωπη μορφή δουλείας… Ο δραστήριος Κορτέζ ξεκίνησε την πορεία του προς την πρωτεύουσα του αυτοκράτορα Μοντεζούμα, τον Αύγουστο του 1519.

Χαρακτηριστική αρματωσιά των Κονκισταδόρων.
Χαρακτηριστική αρματωσιά των Κονκισταδόρων.

Η πρώτη μάχη που έδωσε ήταν με τους κατοίκους της πόλης Τλαξκάλα, υποτελών του Μοντεζούμα, οι οποίοι αφού ηττήθηκαν ακολούθησαν τον Κορτέζ, ως σύμμαχοί του πλέον… Στην πόλη Τσολούλα, που αποτελούσε ιερή πόλη για τους Αζτέκους, ο Κορτέζ προσποιήθηκε ότι επιθυμεί διαπραγματεύσεις με τους ηγέτες της πόλης και αφού τους συγκέντρωσε στην κεντρική πυραμίδα-τέμενος της πόλης τους κατέσφαξε. Περίπου 20.000 κάτοικοι βρήκαν φριχτό θάνατο μέσα σε μόλις δυο μέρες… Ο Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας αναφέρει για την φοβερή αυτή σφαγή: «Όλοι οι άρχοντες της χώρας, με τους ιερείς και τον μεγάλο ιερέα επί κεφαλής, ήρθαν εν πομπή να προϋπαντήσουν τους χριστιανούς, με όλο το σέβας και την αξιοπρέπεια.[…] Οι Ισπανοί αποφάσισαν να κάνουν σφαγή- αυτοί την ονομάζουν τιμωρία- για να επιβάλουν και να σπείρουν το φόβο της παραφοράς τους, σε όλες τις γωνιές αυτής της γης. Γιατί, στην κάθε χώρα όπου ήρθαν οι Ισπανοί είχαν πάντα αυτή την πρόθεση, δηλαδή να προβαίνουν σε φρικτή και αξιοσημείωτη σφαγή, ώστε να κάνουν αυτά τα αγαθά πρόβατα να τρέμουν μπροστά τους. […] όταν μαζεύτηκαν όλοι (ενν. οι αρχηγοί της πόλης) στην αυλή (ενν. του κεντρικού ναού), μαζί με άλλους που βρίσκονταν εκεί, στις πόρτες της αυλής τοποθετήθηκαν οπλισμένοι Ισπανοί, για να τους φυλάγουν. Και να που αυτοί άρπαξαν τα σπαθιά τους, και με σπαθιά και ακόντια χτυπούσαν αυτά τα πρόβατα. Κανένας δεν μπόρεσε να ξεφύγει». Τα νέα δεν άργησαν να φτάσουν στον Μοντεζούμα, ο οποίος θεώρησε ότι θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τους Ισπανούς μέσα στην πρωτεύουσά του, αφού εκεί διέθετε, θεωρητικά τουλάχιστον, την υπεροπλία. Έτσι το Νοέμβριο του 1519 ο Κορτέζ γίνεται δεκτός από τον αυτοκράτορα Μοντεζούμα, ο οποίος αρχικά είχε την εντύπωση ότι ο Κορτέζ ήταν απεσταλμένος των θεών… Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας«Ο Μέγας βασιλιάς Μοντεζούμα τους έστειλε χιλιάδες δώρα και από τους άρχοντες και από τους κατοίκους της πόλης. Εορτές οργάνωσαν στον δρόμο τους. Και στην είσοδο του Μεξικού, που είναι δυο λεύγες έξω από την πόλη, έστειλε τον ίδιο τον αδελφό του να τους καλωσορίσει, και τον συνόδευαν αρκετοί μεγάλοι άρχοντες, κι έφερναν πλούσια δώρα από χρυσάφι, ασήμι και φορέματα. Στην είσοδο της πόλης ο ίδιος ο Μοντεζούμα, ήρθε να τους προϋπαντήσει πάνω σε χρυσό φορείο, και τον συνόδευε ολόκληρη η αυλή. Τους οδήγησε στο παλάτι, όπου διέταξε να τους εγκαταστήσουν». Όταν ήταν πια αργά, κατάλαβε ότι ο μόνος σκοπός των Ισπανών ήταν ο χρυσός και ο σφετερισμός των αυτοκρατορικών εδαφών…

Οι Ισπανοί από την μεριά τους καταστρώνανε σχέδια για τον τρόπο που θα αντιμετώπιζαν τον Μοντεζούμα. Το σχέδιο που προκρίθηκε ήταν να πιάσουν τον Αζτέκο αυτοκράτορα όμηρο και να τον κάνουν πιόνι τους. Η τακτική αποδείχτηκε απόλυτα επιτυχημένη, αφού στην θεοκρατική κοινωνία των Αζτέκων η κυρίαρχη μορφή εξουσίας ήταν ο αυτοκράτορας. Από αυτόν εκπορεύονταν όλες οι εξουσίες και οι εντολές. Αδρανοποιώντας τον μπορούσαν να παραλύσουν ολόκληρη την αυτοκρατορία. Γράφει ο Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας για την σύλληψη του Μοντεζούμα: «Την ίδια μέρα (ενν. της εισόδου στην Τενοχτιτλάν), σύμφωνα με αυτά που μου είπαν μερικοί παρόντες, οι Ισπανοί έπιασαν ύπουλα τον μεγάλο βασιλιά Μοντεζούμα, που ήταν ανύποπτος, και έβαλαν 24 άντρες να τον φυλάγουν. Έπειτα τον έριξαν στα σίδερα». Με αυτή την αστραπιαία κίνηση οι Ισπανοί είχαν καταφέρει να αποκεφαλίσουν την αυτοκρατορία των Αζτέκων. Οι κάτοικοι της πρωτεύουσας, παρά τις απόπειρες που έκαναν να αντισταθούν, ακολούθησαν την μοίρα των υπόλοιπων πόλεων της αυτοκρατορίας, ενώ παράλληλα αποδεκατίζονταν από την καλπάζουσα ευλογιά που είχαν φέρει μαζί τους οι Ισπανοί. Έτσι, το ισπανικό ατσάλι και τα ευρωπαϊκά μικρόβια κατέλυσαν την πρωτεύουσα μιας κατά τα λοιπά ακμάζουσας αυτοκρατορίας. Ένα επιπλέον στοιχείο που συνέβαλε αποφασιστικά στην πτώση της αυτοκρατορίας των Αζτέκων ήταν και το γεγονός ότι πλήθος υποταγμένων στους Αζτέκους πόλεων, έσπευσαν να συνταχτούν με τους Ισπανούς, βλέποντάς τους ως απελευθερωτές. Στην μάχη της Τενοχτιτλάν, μάλιστα, στον ισπανικό στρατό η πλειοψηφία ήταν ιθαγενείς… Τέλος, αξίζει να γίνει μνεία και στην διαφορά στην πολεμική τακτική των δυο πολιτισμών. Οι Αζτέκοι είχαν την συνήθεια να εφορμούν μετωπικά προς τον εχθρό, ενώ οι Ισπανοί ήταν άριστα εκπαιδευμένοι σε κινήσεις στο πεδίο της μάχης. Αυτό σήμαινε ότι, αν και λιγότεροι, είχαν μεγαλύτερη μαχητική ικανότητα και αποτελεσματικότητα. Επιπρόσθετα, οι Αζτέκοι θεωρούσαν ατιμωτικό να σκοτώνουν τους εχθρούς από απόσταση, προτιμούσαν την μάχη με αγχέμαχα όπλα και σκοπός τους ήταν όχι να σκοτώσουν τον αντίπαλο, όσο να τον θέσουν εκτός μάχης, ώστε να τον συλλάβουν και να τον καταστήσουν δούλο ή, ακόμη χειρότερα, ανθρωποθυσία για τους θεούς τους… Η Τενοχτιτλάν, μια πόλη μεγάλη όσο και πολλές ευρωπαϊκές της εποχής, υποτάχθηκε τελειωτικά τον Μάη μήνα του σωτηρίου έτους 1521…

Η κατακτητική ζέση των Ισπανών δεν σταμάτησε εκεί. Η Κεντρική και Νότια Αμερική είχαν ακόμη πολλά να αποκαλύψουν στους διψασμένους για πλούτη και εξουσία Κονκισταδόρες. Μαζί τους σταδιακά θα συνεργαστούν και άλλοι Ευρωπαίοι, που είδαν πεδίο δόξης λαμπρό να ανοίγεται και γι΄ αυτούς. Μεταξύ πολλών άλλων πιο δραστήριοι αποδείχτηκαν οι Γερμανοί. Ειδικά στις περιοχές της σημερινής Κολομβίας και Βενεζουέλας έδρασαν διάφοροι Γερμανοί Κονκισταδόρες. Γνωστότερη είναι η περίπτωση του τραπεζικού οίκου των Welser. Αυτοί, αφού απέκτησαν με βασιλική εντολή του Καρόλου Ε΄ μια περιοχή στην σημερινή Βενεζουέλα, χρηματοδότησαν και έστησαν μια αποικία την οποία ονόμασαν «Μικρή Βενετία». Για τους Γερμανούς Κονκισταδόρες αναφέρει ο Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας τα εξής: «Στα 1526 με δολιότητα και κακόβουλη πειθώ προς τον βασιλιά( ενν. τον Κάρολο Ε΄) […] έμποροι από την Γερμανία έλαβαν απ΄ αυτόν ένα μεγάλο βασίλειο, μεγαλύτερο από όλη την Ισπανία, της Βενεζουέλας, όπου τους παραχωρούνταν η διοίκηση και ολόκληρη η δικαιοδοσία. […] Αυτοί οι έμποροι ήρθαν στο βασίλειο με τριακόσιους ή περισσότερους άντρες, και βρήκαν τους κατοίκους, αγαθά πρόβατα, ακόμα πιο ειρηνικούς από όλα τ΄ άλλα μέρη των Ινδιών […] Χτύπησαν αυτούς τους πληθυσμούς πιο άγρια, νομίζω, από όλους τους άλλους τυράννους που αναφέραμε.[…] Γιατί η απληστία τους, η μανιασμένη τους τύφλωση ήταν ισχυρότερες παρά στους προκατόχους τους. Βρήκανε τρόπους περισσότερο επινοητικούς και πιο επιτήδειους για να προμηθεύονται και να κλέβουν το ασήμι και το χρυσάφι. […] Σκότωσαν και εκμηδένισαν ολοκληρωτικά μεγάλα και διάφορα έθνη, εξαφάνισαν γλώσσες χωρίς να αφήσουν ούτε ένα να τις μιλά. […] Νομίζω, σκότωσαν, κατέστρεψαν και έστειλαν στην κόλαση με τρόπους περίεργους, ποικίλους και νέους σε αγριότητα, παρανομία και ασέβεια, περισσότερα από τέσσερα έως πέντε εκατομμύρια από αυτούς τους αθώους κατοίκους».

Οι επιτυχίες του Κορτέζ στο Μεξικό και των Welser στην Βενεζουέλα άνοιξαν ακόμη περισσότερο την όρεξη για πλούτο και δόξα και σε άλλους Κονκισταδόρες. Οι φήμες έκαναν λόγο για την αυτοκρατορία των Ίνκα, που θεωρούταν ακόμη πιο πλούσια από αυτή των Αζτέκων. Αυτή την αυτοκρατορία αποφάσισε να καθυποτάξει ο Φρανσίσκο Πιζάρο, δεύτερος ξάδερφος του Κορτές. Οι Ίνκα διαφέντευαν μια τεράστια έκταση, που συμπεριελάμβανε εδάφη από τις σημερινές χώρες Περού, Χιλή, Βολιβία και Ισημερινό. Έχοντας κυριαρχήσει επί άλλων ορεσίβιων φυλών των Άνδεων, μέχρι το 1493, κατάφεραν να στήσουν μια αυτοκρατορία που διέθετε ένα αξιόλογο διοικητικό σύστημα, δρόμους χιλιάδων χιλιομέτρων που συνέδεαν την πρωτεύουσά τους, Κούζκο, με όλη την επικράτεια και πολλά φρούρια τοποθετημένα σε στρατηγικά σημεία. Παράλληλα, είχαν αναπτύξει και ένα αξιοθαύμαστο τρόπο καλλιέργειας με αναβαθμίδες στα ορεινά και δύσβατα μέρη των Άνδεων.

 Ο Πιζάρο πήγε στο Περού στα 1531 με μόλις 106 πεζούς στρατιώτες και 62 ιππείς. Η κατάσταση που βρήκε την αυτοκρατορία των Ίνκα δεν μπορούσε να είναι πιο ιδανική για τους σκοπούς του. Μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Ουάινα Καπάκ, οι δυο γιοι του, Αταχουάλπα και Ουάσκαρ, βρίσκονταν σε εμφύλιο πόλεμο. Οι λιγοστοί Ισπανοί, λοιπόν, ξεκίνησαν να κάνουν αυτό που ήξεραν καλύτερα: να προελαύνουν σκοτώνοντας και δηώνωντας αναζητώντας χρυσό, καθώς και να σπέρνουν την διχόνοια μεταξύ των ιθαγενών. Ο Πιζάρο με πονηρό τρόπο ήρθε σε επαφή με τον Αταχουάλπα, με σκοπό να τον συλλάβει, όπως είχε κάνει και ο Κορτέζ στον Αζτέκο Μοντεζούμα. Στην πόλη Καχαμάρκα ορίστηκε η συνάντηση και ο Αταχουάλπα, ανίδεος για τους πραγματικούς σκοπούς των Ισπανών, προσήλθε χωρίς το σύνολο του στρατού του. Περιγράφει την συνάντηση ο Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας«Μερικές μέρες αργότερα, έφτασε ο γενικός βασιλιάς και αυτοκράτορας σ΄ αυτά τα βασίλεια που ονομαζόταν Αταχουάλπα. […] Ο Αταχουάλπα έφτασε στη μεριά που βρίσκονταν οι Ισπανοί και είπε: «Πού είναι οι Ισπανοί; Να παρουσιαστούν! Δεν θα το κουνήσω από εδώ, αν δεν με αποζημιώσουν για τους υπηκόους που μου σκότωσαν, για τα χωριά που μου κατέστρεψαν, και για τα πλούτη που μου έκλεψαν». Χύθηκαν οι Ισπανοί, σκότωσαν πολλούς από τους συντρόφους του, έπιασαν και τον ίδιο ενώ βρισκόταν στο φορείο του, και όταν τον φυλάκισαν, του ζήτησαν λύτρα. […] Παρ’ όλα αυτά οι Ισπανοί τον καταδίκασαν να καεί ζωντανός». Και δεν έμειναν εκεί οι Ισπανοί. Την ίδια μοίρα επεφύλαξαν και για άλλους αρχηγούς των Ίνκα που συνελάμβαναν, καθώς και για απλούς ανθρώπους. Ο Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας αναφέρει χαρακτηριστικά: «Πιστοποιώ επίσης ότι είδα με τα μάτια μου τους Ισπανούς να κόβουν από τους Ινδιάνους και τις Ινδιάνες τα χέρια και τη μύτη, τα αυτιά, χωρίς λόγο, απλούστατα επειδή τους ερχόταν η επιθυμία να το κάνουν. […] Και ακόμα τους είδα να καίνε κασίκ (ηγεμόνες) και αρχηγούς Ινδιάνους που προσέρχονταν ειρηνικά και με εμπιστοσύνη. Τους υπόσχονταν την ασφάλεια, και μόλις έρχονταν, τους έκαιγαν». Για καλή τύχη των Ισπανών ο αδελφός του Αταχουάλπα, Ουάσκαρ, δολοφονήθηκε, οπότε όλη η επικράτεια των Ίνκα έμεινε ακέφαλη. Σποραδικές εξεγέρσεις των ιθαγενών δεν εμπόδισαν το… «θεάρεστο» έργο των Ισπανών, που, και σε αυτή την περίπτωση, βρήκαν ανέλπιστους συμμάχους στα μικρόβια που είχαν φέρει από την Ευρώπη…

Το μεγαλύτερο λάφυρο των Ισπανών αποδείχτηκε η κατοχή των μεταλλείων ασημιού στο Ποτόσι της σημερινής Βολιβίας. Από το 1545, οπότε εγκαταστάθηκαν οι Ισπανοί στην περιοχή, τα μεταλλεία αργύρου του Ποτόσι προμήθευσαν το μεγαλύτερο μέρος από τους περίπου 25.000 τόνους αργύρου που έφθασαν στην Ευρώπη τα επόμενα 150 χρόνια! Το πολύτιμο μέταλλο έγινε μαγνήτης για χιλιάδες Ισπανούς που αποίκισαν την περιοχή με πρωτόγνωρους ρυθμούς. Από την Σεβίλλη η Casa de la Contratacion de Las Indias οργάνωνε και επόπτευε το εμπόριο της μητρόπολης με το Νέο Κόσμο. Όσο για τους ιθαγενείς, αυτοί δούλευαν ακατάπαυστα και κάτω από τις χειρότερες συνθήκες για να αποσπάσουν τον άργυρο. Υπολογίζεται ότι στα ορυχεία του Ποτόσι, μέσα σε τρεις αιώνες έχασαν τη ζωή τους πάνω από 8 εκ. ιθαγενείς! Ο Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας γράφει σχετικά: «Δεν υπάρχει άλλη αιτία για να υποπέσουν αυτοί οι Ινδιάνοι στη σκλαβιά, παρά η διεστραμμένη θέληση, η τυφλή και πεισματική, αυτών των άπληστων τυράννων και να ικανοποιηθεί η αχόρταγη απληστία τους». Και ο Εντουάρντο Γκαλεάνο συμπληρώνει τις παρατηρήσεις του ιεραποστόλου: «Το ασήμι ήταν ο δημιουργός της γιορτής και της τραγωδίας, αυτό έκανε να κυλήσει το αίμα και το κρασί, αυτό άναψε την πλεονεξία, διόγκωσε την σπατάλη κι εξαπέλυσε την περιπέτεια. Το σπαθί και ο σταυρός βάδιζαν χέρι-χέρι στην επιχείρηση της κατάκτησης και της αποικιακής λεηλασίας […] Τα σπλάχνα του πλούσιου λόφου, που έλιωναν μέσα σε στέρνες και χυτήρια, τροφοδοτούσαν κατά τρόπο ουσιαστικό την ανάπτυξη της Ευρώπης».

Μέχρι το 1550 η ισπανική αυτοκρατορία στην Αμερική συμπεριελάμβανε τις κτήσεις της Καραϊβικής, του Μεξικού, που ονομάστηκε Νέα Ισπανία, και του Περού. Πρόκειται για ένα κατόρθωμα που οφείλεται, σύμφωνα με τον William HMcNeill στον συνδυασμό: «του Ευρωπαϊκού πολεμόχαρου πνεύματος, ναυτικής τεχνικής και υψηλών, συγκριτικά επιπέδων αντίστασης στις λοιμώδεις νόσους. […] Οι Ισπανοί προχώρησαν στην εξερεύνηση, τη κατάκτηση και τον αποικισμό του Νέου Κόσμου με σπάνια ενεργητικότητα, με σκληρότητα δίχως έλεος και έντονο ιεραποστολικό ιδεαλισμό». Οι Κονκισταδόρες, άνθρωποι που προέρχονταν από την μικρομεσαία αριστοκρατία και την αγροτιά, έχοντας τυχοδιωκτική νοοτροπία, αναζήτησαν το χρυσάφι με ένα και μόνο σκοπό: να ζήσουν αριστοκρατικά, χωρίς να μοχθούν για τίποτε, απολαμβάνοντας τον πλούτο που οι υποδουλωμένοι ιθαγενείς θα παρήγαγαν… Για τους αριστοκράτες οι κατακτήσεις αυτές ήταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να ανελιχθούν στην αριστοκρατική ιεραρχία και να αποκτήσουν το δικό τους οικόσημο. Για τους φτωχούς στρατιώτες οι εξερευνήσεις και οι κατακτήσεις ήταν μια διέξοδος από την φτώχια και την ανασφάλεια της αγροτικής ζωής στην Ισπανία. Όσο για την δίψα που, δήθεν, χαρακτήριζε το σύνολο των Κονκισταδόρων να μεταλαμπαδεύσουν το χριστιανικό μήνυμα της αγάπης στα πέρατα της οικουμένης, αυτό το «θεάρεστο έργο» το άφησαν εξ ολοκλήρου στους ιερείς και τους ιεραποστόλους, αν και είναι αμφίβολο κατά πόσο και οι τελευταίοι παρακινούνταν από αγνά κίνητρα… Όπως σημειώνουν σωστά οι J. Berenger- P. Contamine- F. Rapp: «[…] είναι αμφίβολο, αν το θρησκευτικό ιδανικό εμψύχωσε ποτέ του πράγματι αυτούς τους κατακτητές˙ αν είναι οι ίδιοι καλοί καθολικοί άφησαν σε άλλους (τον κλήρο, τη βασιλική διοίκηση) τις ευθύνες της πνευματικής κατάκτησης της Αμερικής. Η δράση τους δεν ακολουθούσε άλλωστε κανένα στόχο του Κράτους, που αρκέστηκε να οργανώσει τον εποικισμό πολύ αργότερα».

Δημιουργεί, ακόμη και σήμερα, εντύπωση η ευκολία με την οποία μια χούφτα πολεμιστών κατάφεραν να καθυποτάξουν αυτοκρατορίες με εκατομμύρια υπηκόους. Η πολεμική τεχνολογία των Ισπανών ήταν όντως πολλές κλάσεις ανώτερη από αυτή των ιθαγενών πληθυσμών, αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει από μόνη της την κατάρρευση. Η «πρώτη επαφή» δυο πολιτισμών τόσο διαφορετικών μεταξύ τους, δημιούργησε, χωρίς αμφιβολία, τεράστια εντύπωση στους λιγότερο εξελιγμένους ιθαγενείς. Ο ψυχολογικός αντίκτυπος της συνάντησης ήταν καταλυτικός για τους τελευταίους. Τα αρκεβούζια και τα κανόνια των Κονκισταδόρων μπορεί να ήταν λίγα και χωρίς ακρίβεια, αλλά η εντύπωση που προξενούσαν ουσιαστικά αφαιρούσε την θέληση για αγώνα στους ιθαγενείς. Το «σοκ και δέος» που προκαλούσαν στον διάβα τους οι κατακτητές ολοκλήρωνε την ψυχολογική κατάρρευση των ιθαγενών. Η απευθείας επίθεση στους ηγέτες των ιθαγενών δημιούργησε κενό εξουσίας που ήταν αδύνατο να καλυφθεί άμεσα. Επίσης, πλήθος υποτελών φυλών των Αζτέκων και των Ίνκα, θεώρησαν τους Ισπανούς απελευθερωτές και συνεργάστηκαν μαζί τους, για να πέσουν, όμως, αμέσως μετά σε μια νέα και σκληρότερη σκλαβιά… Το έργο της κατάκτησης ολοκλήρωσε ο βίαιος εκχριστιανισμός των ιθαγενών. Όσοι δεν ασπάζονταν το χριστιανικό δόγμα αντιμετωπίζονταν ως όργανα του σατανά και απλώς έβρισκαν φριχτό θάνατο, συνήθως στην πυρά. Ουσιαστικά η κατάκτηση βασίστηκε στην προβολή ισχύος των Κονκισταδόρων, που νέκρωνε κάθε διάθεση για αντίσταση. Η ψυχολογική κατάρρευση των ιθαγενών ήταν καθοριστικής σημασίας για την επικράτηση των Ισπανών. Αντίστοιχα, στους κατακτητές άρχισε να δημιουργείται η εντύπωση της «ανωτερότητας». Η κατίσχυση τους θεωρήθηκε «θέλημα Θεού», που καθαγίαζε τις πρακτικές τους και τους έδινε το δικαίωμα να εκμεταλλευτούν τους «κατώτερους» ιθαγενείς.

Το χρυσάφι και το ασήμι της Αμερικής αποτέλεσαν την βάση της πρωτογενούς συσσώρευσης κεφαλαίου στην Ευρώπη του Μεσαίωνα, ώστε αργότερα να γίνει εφικτός ο καπιταλιστικός μετασχηματισμός του συνόλου της ευρωπαϊκής οικονομίας. Ο Εντουάρντο Γκαλεάνο σημειώνει εύστοχα: «Η λεηλασία, εσωτερική και εξωτερική, υπήρξε η σημαντικότερη μέθοδος για την αρχική συσσώρευση κεφαλαίων η οποία, από τον μεσαίωνα κιόλας, έκανε δυνατή την εμφάνιση ενός νέου ιστορικού άλματος στην παγκόσμια οικονομική εξέλιξη». Η γέννηση του σύγχρονου καπιταλισμού στην Ευρώπη στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στην κλοπή του αμερικανικού πλούτου και στην καταπίεση και εξόντωση των γηγενών πληθυσμών. Οι αποικίες προσέφεραν, πέρα από τα πολύτιμα μέταλλα, πλήθος νέων πρώτων υλών που βοήθησαν την αναδυόμενη ευρωπαϊκή βιομηχανία να κάνει τα πρώτα της βήματα. Το τίμημα ήταν η γενοκτονία των ιθαγενών πληθυσμών μια ολόκληρης ηπείρου. Η τραγική αυτή παράμετρος για πολλά χρόνια είχε αποσιωπηθεί. Όπως σωστά σχολιάζει ο Howard Zinn«Το να δώσει κάποιος έμφαση στον ηρωισμό του Κολόμβου και των διαδόχων του, ως θαλασσοπόρων και εξερευνητών, και να υποβιβάσει τη γενοκτονία που διέπραξαν δεν αποτελεί τεχνική αναγκαιότητα, αλλά ιδεολογική επιλογή. Και χρησιμεύει- ακούσια- ως δικαιολογία για ό, τι έγινε».

Διαβάστε:

  • «Η Ευρώπη», J. Berenger- P. Contamine- F. Rapp, εκδ. Παπαζήση.
  • «Η καταστροφή των Ινδιάνων», Βαρθολομαίος ντε Λας Κάζας, εκδ. Στοχαστής.
  • «Λαϊκή ιστορία του κόσμου», Κρις Χάρμαν, εκδ. Τόπος.
  • «Οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής», Εντουάρντο Γκαλεάνο, εκδ. Θεωρία.
  • «Ιστορία του λαού των Ηνωμένων πολιτειών», Howard Zinn, εκδ. Αιώρα.
  • «Αποικιακές αυτοκρατορίες», Λάμπρος Φλιτούρης, εκδ. Ασίνη.
  • «Τα ρεμάλια ήρωες», Νίκος Τσιφόρος, εκδ. Ερμής.
  • «Η άνοδος της Δύσης», William H. McNeill, εκδ. Παρασκήνιο.

eranistis.net

, , , ,

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *