Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός ως ιστορικό φαινόμενο παρουσιάζεται συνήθως ως απλή μεταφορά ιδεών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στο χώρο του οθωμανοκρατούμενου ελληνισμού. Σπάνια γίνεται λόγος για τον τρόπο πρόσληψης των ιδεών αυτών από τους Έλληνες διανοούμενους, οι οποίοι τυγχάνει να είναι στην πλειονότητά τους ιερείς. Αν εξαιρέσουμε τον Αδαμάντιο Κοραή και κάποια προεπαναστατικά επιθετικά προς την Εκκλησία κείμενα, όπως η «Ελληνική Νομαρχία», οι περισσότεροι νεοέλληνες Διαφωτιστές αντιμετωπίζουν κριτικά αρκετές πτυχές του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (πχ. τον αντικληρικαλισμό), χωρίς ωστόσο να τον απορρίπτουν εξ ολοκλήρου. Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός (όπως άλλωστε και ο ευρωπαϊκός) είναι ένα σύνθετο φαινόμενο που δεν αφορά μία στείρα απομίμηση ιδεών που έρχονται από την «Εσπερία», αλλά έναν διάλογο με αυτές τις ιδέες και τις αντιλήψεις, ο οποίος δημιουργεί άλλοτε περισσότερο συγκλίνουσες και άλλοτε περισσότερο αποκλίνουσες από τις ιδέες αυτές τάσεις. Στο πλαίσιο αυτό, ο κατά τα άλλα μεταφραστής και μελετητής του Βολταίρου, Ευγένιος Βούλγαρης, γράφει την πραγματεία του «Σχεδίασμα περί Ανεξιθρησκείας», όπου ο ίδιος «διορθώνει» τον Βολταίρο και διαμορφώνει μία ανεξιθρησκεία άλλου τύπου, που συνάδει με την οπτική της επιείκειας και του ενδιαφέροντος για τον άνθρωπο κατά την Ορθόδοξη παράδοση.
Ας δούμε μερικά αποσπάσματα για το πως ο Ευγένιος Βούλγαρης αντιλαμβάνεται την ανεξιθρησκεία (απόδοση από τον Αρχιμανδρίτη Μελέτιο Απ. Βαδραχάνη www.pmeletios.com) :
Τι είναι η ανοχή των ετεροθρήσκων; Ανοχή είναι η επιεικής και ήρεμη διάθεση της ψυχής των ευσεβών και ζηλωτών χριστιανών, η οποία προσπαθεί με διάκριση και σύνεση να διορθώσει τους ετεροδόξους να προφυλάξει δε τους ορθοδόξους. Εάν δε οι ετερόδοξοι παραμείνουν αδιόρθωτοι να τους ανεχθεί μακρόθυμα και με ανεξικακία, ελπίζοντας ότι κάποτε θα μεταστραφούν κι αυτοί.
Τι είναι ανεξίθρησκος; Ανεξίθρησκος δεν είναι ο αδιάφορος και απαθής και αναίσθητος, αλλά ο ζηλωτής και πιστός και ενδιαφερόμενος για την πίστη του. Ο αδιάφορος δεν πάσχει· ο απαθής και ανάλγητος αναισθητεί. Αυτός όμως που είναι αναίσθητος σε τι να δείξει την ανοχή και την μακροθυμία. Αυτός απλά είναι άθρησκος και δεν τον ενδιαφέρει τίποτα. Οι Ρωμαίοι ήταν άθρησκοι· παραδεχόταν όλες τις θρησκείες, χωρίς να ενδιαφέρονται για το ποια είναι η αληθινή. Κι αυτός που παραδέχεται κάθε θρησκεία στην πραγματικότητα δεν πιστεύει πουθενά. Ο ανεξίθρησκος είναι γιατρός. Αποσκοπεί στην ίαση του νοσούντος. Είναι ζηλωτής και προσεκτικός. Λυπάται για τους μη χριστιανούς και ομολογεί την πίστη του με σκοπό να την διαδώσει. Διαλέγεται απαθώς· δεν λοιδορεί ούτε υβρίζει τις άλλες θρησκείες.
Η ανεξιθρησκεία, για να είναι σωστή, πρέπει ν’ απέχει από δύο ακρότητες· την υπερβολή και την έλλειψη. Υπερβολή είναι η αδιαφορία, έλλειψη είναι η θηριωδία. Ο αδιάφορος δεν είναι ανεξίθρησκος, διότι δεν έχει θρησκεία. Και ο θηριώδης δεν είναι, γιατί δεν έχει ανοχή. Ο πρώτος δεν τον νοιάζει εάν εξαλειφθεί εντελώς η πίστη ή εάν διαφθαρεί τόσο που να μην αναγνωρίζεται. Ο δεύτερος δεν θα ησυχάσει εάν δεν καταστραφεί όλη η κατ’ αυτόν μη πιστεύουσα ανθρωπότητα. Ο πρώτος, επειδή δεν έχει ζήλο, είναι πάγος σκέτος. Ο δεύτερος, επειδή έχει ζήλο άλογο, είναι πυρ καταναλίσκον.
Θέλουμε λοιπόν ο ανεξίθρησκος (χριστιανός εννοείται) να έχει ζήλο κατ’ επίγνωση. Δηλαδή να υπερασπίζεται την πίστη με τα μέσα που αυτή μόνο επιτρέπει. Ποια είναι αυτά; Το κήρυγμα και η κάθε είδους διαφώτιση. Τα θαύματα όποτε τα παραχωρεί ο Θεός, οι εκτενείς προσευχές της Εκκλησίας ή των ίδιων των χριστιανών κατ’ ιδίαν, η μετάνοια η ειλικρινής του διδάσκοντος, εάν τύχει και πέσει σε κάποιο αμάρτημα (πρβλ. 50ο ψαλμό, στίχους 12-13), εάν δε δεν συμβεί κάτι το μεμπτό, όπως είναι και το σωστό, η εν γένει θεοφιλής και ενάρετη πολιτεία του. Η συνεχής νήψη, η κακοπάθεια και η σύντονη προσπάθεια προς ευαγγελισμό του λαού. Επίσης η πίστη διασώζεται και μένει ακέραια, όταν επιβάλλονται οι πνευματικές ποινές της ακοινωνησίας, του αφορισμού και τα εν γένει επιτίμια κατά των απειθούντων.
Απαγορεύονται προς υπεράσπιση της πίστεως σωματικοί καταναγκασμοί, διώξεις, διωγμοί, αιματοχυσίες. Με βίαιους και τυραννικούς τρόπους αγωνίσθηκε να επικρατήσει η δεισιδαιμονία και η ασέβεια. Όχι όμως η αληθής και ορθή και αμώμητη χριστιανική πίστη. Αυτή είναι θεία και ουράνιος. Τα βίαια και δυναστικά μέσα υπέρ της πίστεως είναι ασυγχώρητα και αθέμιτα, απρεπή και ανάρμοστα, αλυσιτελή και ασύμφορα. Η βία δεν επιβάλλει την πίστη αλλά ουσιαστικά την καταργεί, αφού βιάζει τη θέληση επί της οποίας στηρίζεται η πίστη. «Ει τις θέλει» λέγει ο Χριστός. Η βία δημιουργεί υποκριτές όχι πιστούς· χριστεμπαίκτες όχι φιλοχρίστους.
*Εδώ όλο το έργο του Ευγένιου Βούλγαρη «Σχεδίασμα περί Aνεξιθρησκείας» σε μορφή pdf : digital.lib.auth.gr
