Γράφει ο Χρήστος Χατζηλίας
Τα Σέρβια είναι κωμόπολη της Κοζάνης,απέχει 26 χλμ από αυτήν και 150 χλμ από την Θεσσαλονίκη.Κατά τον Μεσαίωνα υπήρξε σημαντική περιοχή. Η καθεαυτού πόλη ιδρύθηκε από τον Αυτοκράτορα Ηράκλειο περί τα μέσα του 7ου αιώνα προκειμένου να εποικισθεί από Σλάβους που εκείνη την εποχή είχαν κατέβει από τις περιοχές του Δούναβη και του Σάβου ,μετά την αποχώρηση των Σλάβων η πόλη παρέμεινε ως βυζαντινό φρούριο.
Η ονομασία των Σερβίων προήλθε από το λατινικό ρήμα «servo» που σημαίνει «φυλάττω, παρατηρώ», το οποίο πράγματι ανταποκρίνεται στη γεωγραφία της περιοχής λόγω της θέσης του, ήταν ένα απόρθητο φρούριο που έλεγχε τις μοναδικές διόδους μεταξύ Δυτικής Μακεδονίας και Θεσσαλίας,έχει υποστηριχθεί ότι το τοπωνύμιο Σέρβια προέρχεται από την σερβοκροάτικη γλώσσα sřb «Σέρβος»( M. Vasmer, 1941: Die Slaven in Griechenland, Berlin: Akademie der Wissenschaften in Kommission bei W. de Gruyter, σελ. 187.) καθώς και η άποψη ότι συνδέεται με τη λέξη σέμπρα «συνεταιρισμός γεωργών» (< σέμπρος < σλαβ. Sębr. Κ. Οικονόμου, 1986: Τοπωνυμικό Ζαγορίου, Ιωάννινα: Δωδώνη (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), σελ. 347.)
Εντούτοις, την αναγωγή στο εθνωνύμιο Σέρβος απέκρουε ο Βυζαντινολόγος,Ακαδημαϊκός και υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Άμαντος , ο οποίος υποστήριζε ότι ίσως πρόκειται για κύριο όνομα Σέρβιος, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι το εθνικό όνομα Σέρβος δεν απαντά νωρίτερα από τον 9ο αιώνα (Κ. Άμαντος, 1951 (β΄έκδ.) Ιστορία τού βυζαντινού κράτους, τόμ. Α΄, Αθήνα: ΟΕΣΒ, σελ. 277, 455-456.). Τον 8ο αιώνα φαίνεται και η ύπαρξη Επισκοπής Σερβίων ,κατά τους Ελληνο-Βουλγαρικούς πολέμους καταλαμβάνονται από τους Βούλγαρους με αρχηγό τον Σαμουήλ ο οποίος εγκαθιστά σ’ αυτά Φρούραρχο τον Νικολίτζα.
Μετά την αντεπίθεση από τον Βασίλειο Β’ Βουλγαροκτόνο τα Σέρβια θα ανακαταληφθούν μετά από πολιορκία και τα τείχη τους θα γκρεμιστούν από τον Νικηφόρο Ξιφία στρατηγό του.Κατά την φραγκοκρατία τα Σέρβια θα περάσουν στην κατοχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου . Ο Μιχαήλ Β΄Δούκας μετά τη μάχη της Κλοκότνιτσας (1230) σπεύδει και καταλαμβάνει το κάστρο,αμέσως επισκευάζει τα τείχη, τα Σέρβια αποτελούσαν το όριο μεταξύ Θεσσαλίας και του Βασιλείου Θεσσαλονίκης των Φράγκων.
Τον επόμενο αιώνα κατακτήθηκαν από τον Σέρβο Κράλη Στέφανο Δούσαν και τον αμέσως επόμενο, 15ο αιώνα καταλήφθηκαν από τους Οθωμανούς Τούρκους.Η Μεσαιωνική πόλη των Σερβίων παρουσιάζει ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο σύστημα οχυρώσεων, που μπορεί να συγκριθεί επάξια με τα αμυντικά συστήματα σημαντικών πόλεων της εποχής, όπως η Θεσσαλονίκη, η Βέροια και οι Σέρρες.Η πόλη περιελάμβανε την Ακρόπολη, την Άνω Πόλη και την Κάτω Πόλη. Υπήρχαν δηλαδή τρεις ζώνες οχύρωσης, η μία μέσα στην άλλη.
Στην Κάτω Πόλη ζούσαν οι αγρότες και οι εργάτες, στην Άνω Πόλη διέμενε η μεσαία τάξη και στην Ακρόπολη ο άρχοντας. Το μεγαλύτερο μέρος της οχύρωσης που σώζεται σήμερα χρονολογείται στη μεσοβυζαντινή εποχή (11ος-12ος αιώνας). Πάντως, σε τμήματα των τειχών, αναγνωρίστηκαν φάσεις των πρώιμων βυζαντινών χρόνο (6ος-7ος αιώνας) καθώς και φάσεις που μπορούν να συσχετισθούν με το πρόγραμμα ανοικοδομήσεων και επισκευών φρουρίων της Μακεδονίας που εφάρμοσαν οι αυτοκράτορες Λέων Ε΄ο Αρμένιος (813-820) και Ρωμανός Λεκαπηνός (959-963). Εκτεταμένες επιδιορθώσεις και ανακτήσεις πραγματοποιήθηκαν και στα χρόνια των Παλαιολόγων (13ος-15ος αιώνας). Η συνολική έκταση του κάστρου είναι περί τα 100 στρέμματα.
To κάστρο έχει ακανόνιστο σχήμα, αφού έτσι το υπαγόρευε η ανώμαλη διάπλαση του απόκρημνου βράχου πάνω στον οποίο ήταν αυτό βρίσκεται. διαιρείται σε τρία άνισα μεταξύ τους μέρη: την ακρόπολη στο υψηλότερο σημείο, την άνω πόλη και την κάτω πόλη.Την διάταξη αυτή καθορίζουν τρεις σειρές τειχών μαζί με τα τείχη της ακρόπολης,σε διαδοχικά επίπεδα άμυνας,εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό τη μέγιστη προστασία σε περίπτωση πολιορκίας. Ο διαχωρισμός αυτός σε οχυρωμένα τμήματα, εξυπηρετούσε στρατηγικούς και αμυντικούς σκοπούς.
Επέτρεπε δηλαδή στους υπερασπιστές του Κάστρου, σε περίπτωση κατάληψης από τους εχθρούς του κάτω τμήματος, να αντιτάξουν άμυνα στο διάμεσο τείχος και όταν και αυτό καταλαμβανόταν, να καταφύγουν πλέον στην ακρόπολη , το τελευταίο σημείο αντίστασης.
Η Άνω Πόλη κάλυπτε 20 στρέμματα. Σώζονται οι βάσεις πολλών κατοικιών και τα τείχη που την περιέβαλαν, που είχαν σχήμα πολυγωνικό, με πύργους στρογγυλούς και ορθογώνιους που ακολουθούσαν την κλίση του λόφου.
Η Κάτω Πόλη κάλυπτε 75 στρέμματα. Σώζονται τείχη, τμήμα της κεντρικής υψηλής πύλης του Κάστρου, τμήματα Υδραγωγείων, πολλά ερείπια και ίχνη σπιτιών και εκκλησιών. Τρεις μάλιστα εκκλησίες σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση με πολλές σπάνιες και θαυμάσιες τοιχογραφίες. Είναι η μεγάλη Βυζαντινή Βασιλική Εκκλησία (11ου αιώνα), που πιθανολογείται από τους ειδικούς ότι είναι του Αγίου Δημητρίου, η εκκλησία του Προδρόμου Ιωάννη και το μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων, ψηλά σε ένα άγριο και απόκρημνο βράχο, με φανταστική θέα.
Από τον εξωτερικό περίβολο σώζονται ελάχιστα λείψανα,κυρίως,στη νοτιοανατολική δυτική και βόρεια πλευρά της πόλης, η οποία ήταν και η μόνη προσβάσιμη. Εκεί σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, υπήρχε η κεντρική πύλη όπου κατέληγε η κύρια οδική αρτηρία προς το κάστρο. Μια άλλη πύλη που οδηγεί από την κάτω πόλη στην άνω, αποκαλύφθηκε και στο διάμεσο τείχος, στο καλύτερα διατηρημένο δυτικό τμήμα του.
Η Ακρόπολη
Η Ακρόπολη κάλυπτε 2,5 στρέμματα και σήμερα σώζονται -με μεγάλες φθορές- οι Πύργοι, που ξεπερνούσαν τα 20 μέτρα ύψος, μεγάλα τμήματα από τα τείχη και ίχνη κτισμάτων.
Ο δυτικός πύργος, ύψους 18 μ., είχε τρεις ορόφους που χωρίζονταν με ξύλινα πατώματα, όπως αποδεικνύεται από τις ορατές σήμερα οπές πακτώσεως των δοκών που στήριζαν τα ξύλινα δάπεδα.
Ο βόρειος πύργος διατηρείται κατά το ήμισυ, επειδή υπέστη ζημιές κατά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο.
Στην εξωτερική όψη των δύο πύργων ανοίγονται από δύο μικρά παράθυρα επάλληλα και από ένα στις πλάγιες πλευρές. Οι προσόψεις και των δύο πύργων παρουσιάζουν επιμέλεια κατασκευής: πλίνθοι παρεμβάλλονται μεταξύ των ακανόνιστων λίθων και διακρίνεται υποτυπώδης διακόσμηση με κεράμους. Χρονολογούνται στην περίοδο των Παλαιολόγων, είτε επί σερβικής κατοχής (1341-1350) είτε επί βυζαντινής κυριαρχίας (μετά το 1350).
Ο νότιος πύργος είναι συμπαγής. Είναι κυκλικός στη βάση του και πενταγωνικός στο υπόλοιπο τμήμα του. Η διαφορετική αυτή δομή πιθανώς να οφείλεται σε ανακαινίσεις (13ος αιώνας) μετά την καταστροφή του κάστρου από τον Βασίλειο Β.
Ο ανατολικός πύργος έχει τριγωνικό σχήμα. Σώζεται μέχρι το ύψος της θεμελίωσης και φαίνεται να ανήκει σε παλαιότερη φάση. Τρεις μάλιστα εκκλησίες σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση με πολλές σπάνιες και θαυμάσιες τοιχογραφίες. Είναι η μεγάλη Βυζαντινή Βασιλική Εκκλησία (11ου αιώνα) που πιθανολογείται από τους ειδικούς ότι είναι του Αγίου Δημητρίου, η εκκλησία του Πρόδρομου Ιωάννη και το μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων, σκαρφαλωμένο σαν περιστεροφωλιά σε ένα άγριο και απόκρημνο βράχο, με φανταστική θέα. Είναι η μεγαλύτερη εκκλησία του βυζαντινού λόφου (21,50Χ11,70μ.) και είναι πιθανότατα αφιερωμένη στον Αγ. Δημήτριο. Σώζονται αρκετές τοιχογραφίες με πιο καθαρή από όλες του Αγ. Φλώρου. Το Ιερό της εκκλησίας έχει καταρρεύσει ολόκληρο και οι βανδαλισμοί στο μεγαλόπρεπο αυτό Βυζαντινό Μνημείο έχουν κάνει ανεπανόρθωτη ζημιά. Μερικές από τις τοιχογραφίες της όπως έχουν αναφέρει ο Ανδρέας Ξυγγόπουλος είναι
• Τοιχογραφία του Νιπτήρος
• Τοιχογραφία της Προδοσίας του Ιούδα
• Τοιχογραφία στρατιωτικού αγίου
• Τοιχογραφία του Αγ. Νικολάου
• Τοιχογραφία του Αγ. Δημητρίου
• Τοιχογραφία του Κοσμά & Δαμιανού
• Εκατέρωθεν της Αγίας Θεοδότης
Η δε χρονολογία της Βασιλικής και των τοιχογραφιών πιθανότατα είναι από τον 11ο αιώνα. Βρίσκεται δε στη Βορειοδυτική γωνία της Κάτω πόλης και είναι ορθογώνιο επιμηκές κτίσμα που διαιρείται σε τρία κλίτη.
Ναός των Αγ. Θεοδώρων
Βρίσκεται βόρεια της Βασιλικής αλλά σε χαμηλότερο επίπεδο, πρόκειται για μοναστηριακό κτίσμα. Μικρή μονόκλιτη βασιλική με ξύλινη στέγη. Από οικοδομικά στοιχεία που έχει ο Ναός, είναι δυνατόν να χρονολογηθεί στον 11ο αιώνα. Η ζωγραφική των τοιχογραφιών του Ναού χρονολογούνται στο τέλος του 15ου αιώνα.
Ναός Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου
Βρίσκεται βορειανατολικά της βασιλικής, κοντά στο βόρειο τμήμα του εξωτερικού τείχους. Ο ναός είναι μικρή μονόκλιτη βασιλική με μια μόνο κεντρική αψίδα. Στο εσωτερικό του ναού, σώζονται αμυδρά υπολείμματα τοιχογραφιών.
Το κτίσμα από αρχιτεκτονική άποψη ανήκει χρονολογικά στο 14ο αιώνα, διαπίστωση η οποία συνδυάζεται με τη χρονολόγηση των τοιχογραφιών στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Είναι ο καθολικός ναός μικρού μοναστηριού το οποίο δεν υφισταται σήμερα διασόζωνται όμως μικρα τμήματα απο τον περίβολο.
Ο ναός των Αγίων Αναργύρων
Βρίσκεται έξω από τη βόρεια πλευρά του τείχους σε μικρή απόσταση από αυτό. Είναι κτισμένος ο ναός πάνω σε στενό βράχο.
Η στενότητα του χώρου καθόρισε και τη μορφή του κτίσματος, είναι μικρή μονόκλιτη βασιλική, της οποίας το χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι δεν έχει καθόλου παράθυρα. Ο ναός εσωτερικά είναι διακοσμημένος με τοιχογραφίες, οι οποίες σύμφωνα με την επιγραφή ανήκουν χρονικά στα 1600μ.Χ.
Ασκηταριό του Αγίου Θεοδώρου
Δυτικά από τα Σέρβια, σε απόσταση 3 χιλιομέτρων και δεξιά του δρόμου, που οδηγεί προς της Ελασσόνα, σε μια τοποθεσία που ονομάζεται γουρουνοπάζαρο, βρίσκονται τα ερείπια ενός ασκηταριού, αφιερωμένου στον Άγιο Θεόδωρο. Είναι ένα στενό και επίμηκες σπήλαιο, εντός του οποίου σώζονται ίχνη τοιχογραφιών. Πολύ κοντά στο ασκητάριο διακρίνονται και λείψανα αρχαίου κτίσματος, του οποίου τα αρχιτεκτονικά μέλη είναι διασκορπισμένα.
Άγνωστες Βυζαντινές εκκλησίες
Ο Άγιος Αθανάσιος ήταν μια παλιά Βυζαντινή Εκκλησία στο ψηλότερο σημείο του μεγάλου φαραγγιού των Σερβίων. Σήμερα σώζονται μόνο μερικά τμήματα από τα θεμέλια της εκκλησίας αυτής και γίνονται ορατά μόνο, εάν γνωρίζει κανείς επακριβώς την περιοχή. Βρίσκεται στην περιοχή της Μπρουσιάνα.
Απέναντι από το νέο εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου χτίστηκε το 1930 σε ανάμνηση του παλιού Βυζαντινού η περιοχή λέγεται Αη-Λιάς. Εκεί υπήρχε μια άλλη Βυζαντινή Εκκλησία που κάποια τμήματά της σωζόταν μέχρι πριν λίγα χρόνια.
Σήμερα δεν σώζεται σχεδόν τίποτα. Μόνο, εάν γνώριζε κανείς ακριβώς την περιοχή, μπορεί να εντοπίσει με μεγάλη και πάλι δυσκολία την θέση της. Αριστερά του μεγάλου φαραγγιού, κοντά στον περιπατητικό διάδρομο που οδηγεί από τη Δέσση στη μεγάλη Βυζαντινή Βασιλική Εκκλησία έχει εντοπιστεί μια μικρή εκκλησία που ήδη έχει σκεπαστεί από τους αρχαιολόγους. Δεν έγινε, όμως ακόμη γνωστό, σε ποιον Άγιο είναι αφιερωμένη.
Βασιλική των Κατηχουμένων Σερβίων
Η Βασιλική των Κατηχουμένων βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία της κάτω πόλης του Κάστρου των Σερβίων και αποτελούσε τον επισκοπικό της ναό. Χρονολογείται γύρω στο 1000 μ.Χ., αλλά δέχθηκε μετασκευές, σε διάφορες φάσεις, από το 12ο έως το 16ο αιώνα.
Η Βασιλική είναι τρίκλιτη, με νάρθηκα και υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με φωταγωγό. Τα κλίτη χωρίζονται με τοίχους, οι οποίοι διατρυπώνται από τέσσερα τοξωτά ανοίγματα. Στην πρώτη οικοδομική φάση, το κεντρικό κλίτος στεγαζόταν με ξύλινη αμφικλινή στέγη και τα πλαϊνά με μονόρριχτη, ενώ το κεντρικό κλίτος επικοινωνούσε με τα πλαϊνά μέσω τριβήλου. Από το μνημείο διασώζεται τοιχογραφικός διάκοσμος σε τρία στρώματα. Το πρώτο είναι σύγχρονο με την πρώτη φάση του ναού, το δεύτερο χρονολογείται το 13ο αιώνα, επί επισκόπου Μιχαήλ, ενώ το τρίτο, σπαράγματα του οποίου αποκαλύφτηκαν κατά τις τελευταίες ανασκαφικές έρευνες, μπορεί να τοποθετηθεί στο 15ο -16ο αιώνα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν, μεταξύ άλλων, τα σπαράγματα τοιχογραφιών τα οποία ανευρέθηκαν στο νότιο κλίτος, στο οποίο κατά την πρώιμη μεταβυζαντινή περίοδο λειτουργούσε παρεκκλήσι. Πρόκειται για τη μορφή Ένθρονου Χριστού Παντοκράτορα, τα χέρια μιας δεόμενης μορφής και τμήμα της μορφής του Αγίου Δημητρίου, τα οποία συναποτελούν πιθανότατα παράσταση Δέησης. Οι τοιχογραφίες αυτές, σε συνδυασμό και με άλλα στοιχεία, όπως τα τμήματα δαπέδου στα δύο πλάγια κλίτη και το τρίτο στρώμα τοιχογραφιών, το οποίο σώζεται στο βόρειο και νότιο κλίτος, πιστοποιούν τη λειτουργία της Βασιλικής, στα πλάγια κλίτη τουλάχιστον, έως το 16ο -17ο αιώνα.
Ιερός Ναός Αγίου Μηνά Βελβεντού
Στην είσοδο του Βελβεντού, βρίσκεται ο μικρός, μονόχωρος βυζαντινός Ναός του Αγίου Μηνά. Πρόκειται περί ξυλόστεγου Ναού, με νεότερο νάρθηκα και ανοικτή στοά στη νότια πλευρά, ενώ αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι έχει κτιστεί επάνω σε συγκρότημα λουτρού των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Ο χώρος λειτούργησε σε μεταγενέστερες περιόδους και ως κοιμητηριακός, όπως δείχνουν αλλεπάλληλοι κιβωτιόσχημοι κυρίως και λακκοειδείς τάφοι.
Ο Ναός ανεγέρθη σε δύο οικοδομικές φάσεις. Η αψίδα και ο ανατολικός τοίχος χρονολογούνται στα τέλη του 12ουμε αρχές του 13ου αιώνα, όπως δείχνουν η τοιχοποιία και ο τοιχογραφικός διάκοσμος. Στο 15ο αιώνα, μετά από κάποια καταστροφή η οποία συνέβη και η οποία μπορεί να συνδεθεί με την κατάληψη της περιοχής από τους Τούρκους στα τέλη του 14ου αιώνα, ανήκουν ο δυτικός, ο νότιος τοίχος του Ναού και πιθανότητα το ανώτερο τμήμα του βόρειου τοίχου (πάνω από το 1,5 μέτρο).
Το κατώτερο τμήμα του χαρακτηρίζεται από την ασβεστόκτιστη τοιχοποιία του πρωιμότερου κτιρίου, η οποία προεκτείνεται ανατολικά, σχηματίζοντας ένα τετράγωνο χώρο, ο οποίος ίσως χρησίμευε ως δεξαμενή νερού. Ο Ναός είναι κατάγραφος στο εσωτερικό του, με τοιχογραφίες των δύο περιόδων και συγκεκριμένα των αρχών του 13ου και του 15ου αιώνα αντίστοιχα. Από την πρώτη περίοδο σώζονται οι παραστάσεις του Ευαγγελισμού και της Μεταμόρφωσης στον ανατολικό τοίχο του Ναού και ενδεχομένως η Δεόμενη Παναγία της αψίδας. Οι τοιχογραφίες του 15ου αιώνα απλώνονται σε δύο ζώνες: την ανώτερη καταλαμβάνουν οι σημαντικότερες σκηνές από το Δωδεκάορτο, τα Πάθη και τα γεγονότα πριν από την Ανάσταση, ενώ την κατώτερη ολόσωμοι Άγιοι.
ΠΗΓΕΣ:
Βικιπαίδεια,
Kastra.Eu.
http://dservionvelventou.gr
