Τα Βαλκάνια ως μέρος του Ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας ήταν μια πλούσια περιοχή και η θέση της για την οικονομία τους κράτους ήταν σημαντική,μαζί με τα λιμάνια-κόμβους σε Αιγαίο πέλαγος, Εύξεινο Πόντο και Αδριατική Θάλασσα,με τις πόλεις-στρατώνες στο κέντρο της χερσονήσου,την Εγνατία Οδό ως κύρια αρτηρία του χερσαίου εμπορίου από την Ανατολή προς την Δύση καθιστούν τα Βαλκάνια έναν από τους εμπορικούς και στρατιωτικούς ‘’πνεύμονες’’ της Ρώμης σε ευρωπαϊκό έδαφος και σύνορο προς τα βάρβαρα φύλα του Βορρά.
του Χρήστου Χατζηλία,
Επίσης ο Ελληνορωμαϊκός πολιτισμός που ήταν ισχυρός(κυρίως στις νότιες επαρχίες της χερσονήσου) καθιστούν την (νότιο)Ανατολική Ευρώπη καταφύγιο του πολιτισμού όταν η Ρώμη και το Δυτικό τμήμα λεηλατείται και πέφτει στα χέρια των Γερμανικών φυλών.Ας αρχίσουμε όμως από την αρχή,ας δούμε τις πόλεις και το εμπόριο πριν την εισβολή των Γότθων,Ούννων, Αβάρων και Σλάβων.
Θα ξεκινήσουμε από την Θεσσαλονίκη.
Ιδρύθηκε το 316/5π.Χ από τον Μακεδόνα στρατηγό Κάσσανδρο και έδωσε το όνομα της συζύγου του και ετεροθαλούς αδερφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Θεσσαλονίκης, και προήλθε από την συνένωση 26 πολιχνών που βρίσκονταν γύρω από τον κόλπο. Τον 2ο αιώνα π.Χ η πόλη κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους και αποτέλεσε έδρα της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας. Εξαιτίας της θέσης της η πόλη επελέγη ως αυτοκρατορική πρωτεύουσα στα χρόνια της βασιλείας του Γαλέριου,ο οποίος έκτισε στην Θεσσαλονίκη ένα αυτοκρατορικό παλάτι,η κατασκευή της Εγνατίας Οδού(146-120π.Χ),που ένωνε το Δυρράχιο με τον Έβρο,βοήθησε την ανάδειξη της Θεσσαλονίκης σε μεγάλο εμπορικό,πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο επίσης ήταν ένας από τους σταθμούς του λεγόμενου ‘’δρόμου του μεταξιού’’,πολύτιμοι λίθοι,αρώματα και μπαχαρικά έρχονταν από την Κίνα και την Περσία,κρασί,λάδι και ζώα από την Ιταλία και την Ισπανία,ψάρια και θαλασσινά από την Χαλκιδική και τον Θερμαϊκό κόλπο έτσι η πόλη ανεδείχθη σε πρωτεύουσα των Βαλκανίων. Η ρωμαϊκή Αγορά της Θεσσαλονίκης,που για 3 αιώνες αποτέλεσε κύριο σημείο αναφοράς της πόλης,καθώς και διοικητικό κέντρο,οι κύριοι οδικοί άξονες ήταν η Via Regia (σημ. Εγνατία Οδός),που ξεκινούσε από την Πύλη του Βαρδαρίου και κατέληγε στην Κασσανδρεωτική Πύλη του ανατολικού άκρου της πόλης,και μία οδός κάθετη προς την Εγνατία που πιθανώς διέσχιζε την πόλη από την θάλασσα μέχρι την Ακρόπολη.Χαρακτηριστικό μνημείο της πόλης αποτελούσε η Αψίδα του Γαλερίου, είναι κτίσμα της εποχής της Τετραρχίας δηλαδή στις αρχές του 4ου αι.μ.Χ και κατασκευάστηκε για να τιμηθεί ο Αυτοκράτορας Γαλέριος μετά την νίκη του κατά των Περσών.Οι κύριοι πεσσοί φέρουν επένδυση από μαρμάρινες πλάκες με ανάγλυφες παραστάσεις,με γεγονότα από τις πολεμικές επιχειρήσεις του Γαλερίου εναντίον των Περσών.Η Ροτόντα είναι θολωτό στρογγυλό κτίσμα του 4ου αι.,όμοιο με το Πάνθεον της Ρώμης,που προοριζόταν για ναός του Δία,αργότερα μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό,τον πρώτο ναό παγκοσμίως ύστερα από το Διάταγμα των Μεδιολάνων που λειτούργησε μετά τις κατακόμβες.Η διάμετρος του κτηρίου είναι 24,50 μέτρα και το ύψος περίπου 30 μέτρα.Η Θεσσαλονίκη τέλος γεμάτη με επιτύμβια ανάγλυφα,ταφικές στήλες Ρωμαίων στρατιωτικών,αττικές σαρκοφάγους και αντίγραφα κλασσικών έργων έμελλε να παίξει τον δικό της σημαντικό ρόλο στην ευρωπαϊκή ιστορία.
Φίλιπποι.Οι Φίλιπποι ήταν η σπουδαιότερη πόλη της ανατολικής Μακεδονίας,χτισμένη σε στρατηγική θέση και στο μέσο μιας πλούσιας σε αγαθά περιοχής.Η πόλη είχε κυρίως αγροτικό χαρακτήρα,οι Ρωμαίοι δεν εγκαταστάθηκαν μόνο μέσα στους Φιλίππους αλλά και στα χωριά και στις αγροτικές επαύλεις που ήταν διάσπαρτες. Από την πόλη περνούσε η κύρια αρτηρία της Εγνατίας Οδού.
Αμφίπολη. Η Αμφίπολη μια περιοχή που είχε άμεση πρόσβαση σε σημαντικές πρώτες ύλες,όπως ο χρυσός και ο άργυρος του Παγγαίου και τα πυκνά δάση της περιοχής από την πόλη διερχόταν η Εγνατία Οδός. Μετά την πτώση των Μακεδόνων από τους Ρωμαίους η πόλη ορίστηκε πρωτεύουσα μια από τις τέσσερις διοικητικές περιφέρειες στην οποία η Ρωμαίοι χώρισαν την Μακεδονία.
Νεάπολη. Η Νεάπολη(σημ.Καβάλα) ιδρύθηκε όταν οι Θάσιοι για να αντιμετωπίσουν τις θρακικές επιδρομές ιδρύουν την Νεάπολη στα μέσα του 7ου π.Χ αιώνα.Λόγω της στρατηγικής της θέσης και του φυσικού της λιμένα,αποκτά ιδιαίτερη σημασία στο τελευταίο τρίτο του 2ου π.Χ αιώνα με την κατασκευή της Εγνατίας Οδού.Σύμφωνα με τα ρωμαϊκά οδοιπορικά,υπήρχε σε αυτήν ρωμαϊκός σταθμός αλλαγής ίππων και από το λιμάνι της περνούσε ο θαλάσσιος δρόμος Τροίας-Θεσσαλονίκης.
Φιλιππούπολη.Απο την Φιλιππούπολη περνούσε ο σημαντικότερος στρατιωτικός δρόμος της εποχής,αυτό θα καταστήσει την πόλη ένα από τους μεγάλους στρατιωτικούς σταθμούς πριν την Ασία.Με πολυάριθμα δημόσια κτήρια,ιερά,λουτρά,θέατρα,στάδιο,αναπτυγμένο σύστημα υδροδότησης και προηγμένα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης και διπλά τείχη από τα οποία πολλά διατηρούνται ακόμη.
Μεσημβρία.Η Μεσημβρία ήταν αρχαία ελληνική πόλη της Θράκης στα παράλια του Ευξείνου Πόντου.Η πόλη χτίστηκε από Μεγαρείς κατά τον δεύτερο ελληνικό αποικισμό η σύμφωνα με τον Ηρόδοτο από Καρχηδόνιους κατά την εκστρατεία του Δαρείου κατά των Σκύθων. Η πόλη καταλήφθηκε από τους Ρωμαίους το 71π.Χ, συνέχισε να διατηρεί τα προνόμια της με την κοπή δικών της νομισμάτων.Η πόλη ήταν σημαντικός λιμένας για τον εμπόριο από τον ανατολικό Εύξεινο Πόντο και την Κριμαία.
Αγχίαλος.Ιδρύθηκε πιθανόν τον 5ο ή 4ο αιώνα π.Χ ως αποικία της Απολλωνίας,πέρασε στον έλεγχο των Ρωμαίων το 28π.Χ. Την εποχή εκείνη η πόλη έλεγχε μια τεράστια περιοχή που συνόρευε με εκείνη της Τρα’ι’ανής Αυγούστας,άκμασε κατά τον 2ο και 3ο αιώνα υπο την Δυναστεία των Σεβήρων,λειτουργώντας ως ο σημαντικότερος εισαγωγικός σταθμος της Θράκης.
Τραϊανή Αυγούστα (σημ.Stara Zagora).Ιδρύθηκε το 106 μ.Χ. από τον Αυτοκράτορα Τραϊανό ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη στη Ρωμαϊκή επαρχία της Θράκης το 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ. , μετά την Φιλιππούπολη. Καταλάμβανε έκταση 38 εκταρίων και ήταν οχυρωμένη με ισχυρά οχυρωματικά τείχη,είχε το καθεστώς αυτόνομης πόλης του τύπου πόλης-κράτους. Είχε το δικαίωμα να κόβει δικό της νόμισμα που κυκλοφορούσε σε όλα τα Βαλκάνια.
Σαρδική(Σόφια).Περί το 29μ.Χ κατελήφθη από του Ρωμαίους και σταδιακά έγινε κέντρο διοικητικής περιοχής,επί βασιλείας του Αυτοκράτορα Τραϊανού ανεγέρθηκαν πυργίσκοι,προστατευτικά τείχη,δημόσια λουτρά,διοικητικά και πολιτικά κτίρια,αστική Βασιλική,αμφιθέατρο, ιππόδρομος, βουλή, αγορά και μεγάλο θέατρο.Η κυριότερη ενδιάμεση πόλη στον ρωμαϊκό δρόμο που συνέδεε την Ρώμη με το Βυζάντιο.
Ναϊσσός. Η Ναϊσσός ήταν μία πόλη-οχυρό,οι Ρωμαίοι την κατέλαβαν κατά τον Δαρδανικό πόλεμο(75-73π.Χ) και ίδρυσαν στρατόπεδο λεγεωνάριων. Η πόλη εξαιτίας της στρατηγικής της θέσης αναπτύχθηκε ως σημαντικό φρούριο και εμπορική πόλη της επαρχίας της Άνω Μοισίας,υπήρχε επίσης ένα μεγάλο ανάκτορο με πλούσια ψηφιδωτά.
Στόβοι.Η αρχική πόλη βρισκόταν στην βόρεια πλευρά ενός υψιπέδου,η συμβολή των ποταμών Ερίγωνα και Αξιού καθώς και η θέση της στην εύφορη κοιλάδα του κεντρικού Αξιού της επέτρεψε να αναπτύξει γρήγορα ακμάζουσα οικονομία και εμπόριο,ενώ το κοντινό όρος κλέπα ήταν προσδοφόρος πηγή μαρμάρου.Επί βασιλείας του Αυγούστου οι Στόβοι μεγάλωσαν σε μέγεθος και πληθυσμό.Η πόλη αναπτύχθηκε περισσότερο μετά το 69μ.Χ, οπότε ανακηρύχθηκε ισοπολίτιδα πόλη και άρχισε να κόβει νομίσματα με την επιγραφή Municipium Stobensium.Οι πολίτες των Στόβων απολάμβαναν τον Ιταλικό Νόμο.Στους Στόβους υπάρχουν επίσης η Βόρεια Βασιλική,η Αστική Βασιλική,τα αρχαία λουτρά από ογκόλιθους,υπήρχε επίσης η κεντρική Βαιλική και η Συναγωγή,η κεντρική δημόσια κρήνη της πόλης,μεγάλα λουτρά που αποτελούνταν από 2 τμήματα:μια μεγάλη αίθουσα με ένα άγαλμα και μία πισίνα κατασκευασμένη από ογκόλιθους.Τα ανακατασκευασμένα λουτρά ήταν σε χρήση μέχρι τα τέλη του 6ου αιώνα.Η επισκοπική Βασιλική,που χρονολογείται από τον 5ο και 6ο αιώνα,ένα βαπτιστήριο στα νότια με πλούσιο ψηφιδωτό δάπεδο.
Ηράκλεια Ηράκλεια Λυγκηστίς, ήταν ελληνική πόλη στην Μακεδονία,διοικήθηκε κι από τους Ρωμαίους εντούτοις η Ηράκλεια εξακολουθούσε να ευημερεί χάρη στην Εγνατία Οδό,τον κύριο ρωμαϊικό δρόμο στην περιοχή,που περνούσε δίπλα της.Ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Αδριανός κατασκεύασε ένα θέατρο στο κέντρο της πόλης,στο θέατρο υπήρχαν 3 κλουβιά ζώων και δυτικό τμήμα σήραγγα.Το θέατρο σταμάτησε να χρησιμοποιείται στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ.Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο από τον 4ο έως τον 6ο αιώνα η Ηράκλεια έγινε σημαντικό επισκοπικό κέντρο.Μερικοί από τους επισκόπους της μνημονεύονται στα πρακτικά των Οικουμενικών Συνόδων.Μια μικρή και μια μεγάλη Βασιλική,κατοικία του επισκόπου και μια Βασιλική κοντά στην νεκρόπολη είναι ορισμένα από τα υπολείμματα της περιόδου.Ο κύριος ναός στην Μεγάλη Βασιλική είναι καλυμμένος με ψηφιδωτά πλούσιας φυτικής και παραστατικής εικονογράφησης και θεωρούνται εξαιρετικά δείγματα της πρώιμης Χριστιανικής τέχνης.
Δυρράχιο. Η πόλη ιδρύθηκε με το όνομα Επίδαμνος το 627π.Χ από Κερκυραίους,η πόλη πέρασε στους Ρωμαίους το 229π.Χ αναπτύχθηκε ως σημαντική στρατιωτική και ναυτική βάση,γνώρισε μεγάλη ακμή και αποτέλεσε το δυτικό άκρο της Εγνατίας Οδού,ο Αυτοκράτορας Αύγουστος Καίσαρας έκανε την πόλη αποικία των απόστρατων λεγεωνάριων. Τον 4ο αιώνα το Δυρράχιο έγινε πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής επαρχίας(Epirus Nova).Στην πόλη υπάρχει επίσης μεγάλο αμφιθέατρο που χτίστηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ επί βασιλείας Τραϊανού,βρίσκεται στο κέντρο της πόλης και είναι από τα μεγαλύτερα αμφιθέατρα στην Βαλκανική Χερσόνησο,είχε κάποτε χωρητικότητα 20.000 ανθρώπων, χρησιμοποιήθηκε για εκδηλώσεις μέχρι τον 5ο αιώνα μ.Χ
Έτσι λοιπόν ήταν η Ανατολική Ευρώπη κατά την Ρωμα’ι’κή και πρωτοβυζαντινή εποχή,πλούσιες πόλεις με δυνατό εμπόριο,προύχοντες και έμπορους,ναυτικούς και γαιοκτήμονες.Όμως δεν θα αντέξει για πολύ τους βαρβάρους που έρχονται να καταστρέψουν και να λεηλατήσουν την πατρίδα τους.Η τραγωδία αυτή για τον Ελληνορωμαϊκό πολιτισμό θα θυμίσει την πτώση της Ρώμης και το Δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας,η Σαρδική είχε καταστραφεί κατά την επιδρομή των Ούννων το 447 μ.Χ και παρέμεινε κατεστραμμένη για έναν αιώνα.Ξαναχτίστηκε από τον Ιουστινιανό Α,΄η Ηράκλεια είχε ερημώσει από την λεηλασία των Οστρογότθων υπό τον Θεοδώριχο το 472 μ.Χ η πόλη λεηλατήθηκε και δεύτερη φορά από τους Οστρογότθους το 479.Αναστηλώθηκε στα τέλη του 5ου και στις αρχές του 6ου αιώνα αλλά μετά από έναν σεισμό το 518μ.Χ. οι κάτοικοι της Ηράκλειας σταδιακά την εγκατέλειψαν και κατοικήθηκε από νομαδικές Σλαβικές φυλές.Οι Στόβοι το 479 λεηλατήθηκαν κι αυτοί από τον Θεοδώριχο,οι πολίτες ανοικοδόμησαν αλλά το 518 χτυπήθηκε από ισχυρό σεισμό. Αβαροσλαβικές επιδρομές κατά τον 6ο αιώνα κατέστρεψαν την οικονομία και λεηλάτησαν την πόλη,Η Αμφίπολη θα εγκαταλειφθεί μετά τις επιδρομές των Σλάβων και θα ερημώσει τελείως,οι κάτοικοι της θα φύγουν για την Χρυσούπολη,Η Φιλιππούπολη θα καταστραφεί τελείως από τους Γότθους του Κνίβα το 250μ.Χ,χρειάστηκε ένα αιώνας για να ξαναχτιστεί η πόλη όμως θα καταστραφεί από τους Ούννους το 441 και ξανά από τους Γότθους το 471,το Δυρράχιο πολιορκήθηκε το 481μ.Χ από τον Θεοδώριχο, τα Σάλωνα το 639 υπέκυψαν στις επιθέσεις Αβάρων και Σλάβων και ισοπεδώθηκαν, με την πλειονότητα των εκτοπισμένων πολιτών να καταφεύγει στα κοντινά νησιά της Αδριατικής,η Θεσσαλονίκη θα πολιορκηθεί 2 φορές από τους Αβαροσλαύους στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα αλλά χωρίς επιτυχία. Ακόμα και η νέα πρωτεύουσα η Κωνσταντινούπολη θα πολιορκηθεί από τους Αβαροσλαύους σε συνεργασία με τους Σασσανίδες Πέρσες το 626 αλλα χωρίς επιτυχία και αυτή. Τα αμφιθέατρα των πόλεων θα γίνουν στάβλοι για τα ζώα των επιδρομών,τα λουτρά και οι αγορές θα γίνουν στάχτη και τα υπολείμματα τους θα χρησιμοποιηθούν για τις σκηνές τους .Η εθνολογική κατάσταση της χερσονήσου θα αλλάξει για ακόμα μία φορά από τα αρχικά έθνη των Δακών, Ιλλυρίων, Θράκων και Ελλήνων,η εισβολή των Ρωμαίων η συνάντηση με τους Έλληνες και η δημιουργία του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού θα περάσει σε ακόμα μία ριζική αλλαγή. Οι Σλαβικές και τουρκικές (Βούλγαροι) φυλές θα εγκατασταθούν πλέον μόνιμα στα χώματα της,οι λεηλασίες,οι επιδρομές,οι μεταναστεύσεις άλλων λαών και οι νέες αυτοκρατορίες θα είναι συνεχές φαινόμενο πλέον.Όμως αντίθετα με την Δύση η Ανατολή θα αντέξει και θα ανακάμψει και πάλι.Οι άνθρωποι θα χτίσουν νέες εκκλησίες γεμάτες νωπογραφίες και ψηφιδωτά,νέα σπίτια και παλάτια,πύργους και κάστρα.Οι πόλεις θα ανασάνουν και πάλι.Οι σπηλιές και οι ψάθινες καλύβες των ασκητών στο Άγιον Όρος θα αντικατασταθούν από μοναστήρια κοιτίδες αγίων,γραμμάτων και πολιτισμού,νέα κέντρα θα δημιουργηθούν όπως η Αχρίδα και η Καστοριά,η Θεσσαλονίκη θα γίνει γενέτειρα των μεγάλων και θεοφόρων Πατέρων της εποχής.Ο βυζαντινός πολιτισμός γεννιέται.Το εμπόριο θα συνεχίσει,έτσι λοιπόν αρχίζει κι ένας Μακεδονικός Αγώνας ανάμεσα σε ελληνογενείς-ελληνόφωνους πληθυσμούς και στους βαρβάρους από την Ασία και τον Βορρά για την διεκδίκηση εδαφών της Μακεδονίας και όχι μόνο.
