του Δρ. Ιωάννη Χρ. Ιακωβίδη, Επιστημονικού συνεργάτη στο Κέντρο Ανατολικών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου.
Στους περισσότερους η Νότια Αμερική είναι ίσως γνωστή για τη μουσική και τον χορό της ή για τον Τσε Γκεβάρα (1928-1967) και λιγότερο για τον δολοφονηθέντα πρόεδρο της Χιλής Σαλβαδόρ Αλιέντε (1970-1973) ή για την ήττα της Αργεντινής κόντρα στη Μεγάλη Βρετανία στα νησιά Φόκλαντ (1982). Ως εκ τούτου το εγχείρημα του Σπύρου Χρηστάκη, πτυχιούχου της Ισπανικής Φιλολογίας και ιστορικού, υπό τον τίτλο Ανεξαρτησίες και εθνικές ταυτότητες στη Νότιο Αμερική (εκδόσεις ΑΩ, 2015) αποκτά ιδιαίτερη αξία, διότι, απευθυνόμενο στον απλό αναγνώστη αλλά ταυτόχρονα και στον πλέον απαιτητικό επιστήμονα – ερευνητή, επιχειρεί μια εξήγηση για την πολιτική κατάσταση στην Αντιβασιλεία του Ρίο ντε λα Πλάτα, παραθέτει την ολοκληρωμένη πρόταση του Μαριάνο Μορένο για τη δημιουργία του «Νέου Κράτους» και τις διαδικασίες σύστασης της Αργεντινής και της Ουρουγουάης, της Παραγουάης και της Βολιβίας. Ο συγγραφέας, ακολουθώντας τη γαλλική ιστορική σχολή των Annales (Fernand Braudel κ.λπ.), εντάσσει τη μελέτη του στη «μέση ιστορική διάρκεια», η οποία περιλαμβάνει τη στάση των αντιβασιλειών μετά την εισβολή του Ναπολέοντος στην Ισπανία και ολοκληρώνεται με την κήρυξη των πρώτων ανεξαρτησιών το 1810. Επιχειρείται, βεβαίως, αναγωγή και στη «μακρά χρονική διάρκεια» με την αναφορά, π.χ., στον τρόπο κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης των αποικιών, ενώ στη «βραχεία ιστορική διάρκεια» εντάσσεται η αιχμαλωσία του Φερδινάνδου της Ισπανίας εκ μέρους του Ναπολέοντος.
Στο δεύτερο μέρος προσεγγίζεται το θέμα της ελληνικής εθνικής ταυτότητας μέσω των κειμένων «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» του Αλέξανδρου Υψηλάντη, «Διακήρυξη της Εθνικής Συνελεύσεως» και «Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος» που συνδέουν τον επαναστατημένο Ελληνισμό με το ένδοξο παρελθόν του και κατ’ επίδραση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού αναφέρονται στα δικαιώματα της ατομικής ελευθερίας και πολιτικής ανεξαρτησίας. Η διαδικασία της εθνογένεσης αποτέλεσε για τους Ευρωπαίους ένα «σύνθετο» γεγονός. Στην αμερικανική ήπειρο η έννοια της εθνικής ταυτότητας έχει διαφορετικό περιεχόμενο από την αντίστοιχη ευρωπαϊκή, στην οποία η προσπάθεια δημιουργίας εθνικών κρατών επιτεύχθηκε, συναρτώντας το έθνος με τη μακρά ιστορική του πορεία, παράμετρο που στερούνταν τα αμερικανικά έθνη, αφού δεν υπήρχε παρελθόν με το οποίο να συνδεθεί η εθνική τους ταυτότητα. Γι’ αυτό οι πολιτικές – εθνικές ιδεολογίες είχαν τα ερείσματά τους στο παρόν, διαφοροποιούμενες πολιτικά από τη μητρόπολη Ισπανία. Είναι χαρακτηριστικό ότι αφού απέκτησαν την ανεξαρτησία τους τα νοτιοαμερικανικά κράτη προσπάθησαν να κατασκευάσουν την ιδεολογία της εθνικής συνέχειας, θεωρώντας εαυτούς συνεχιστές των Αζτέκων ή των Ίνκας.
Μετά την ισπανική κατάκτηση και με την πάροδο των αιώνων διαμορφώθηκε η εξής σύνθεση του πληθυσμού: οι Κρεολοί (Ισπανοί δεύτερης και τρίτης γενιάς), οι Μουλάτοι (τέκνα από γονείς μαύρους και λευκούς), οι Θάμπο (από γάμους μαύρων και Ινδιάνων) και οι Μεστίθος (παιδιά Ινδιάνων και λευκών). Στη Νότια Αμερική οι Κρεολοί και οι εκπρόσωποι του ισπανικού στέμματος ζούσαν πλουσιοπάροχα. Ωστόσο, οι πρώτοι διαχώριζαν τη θέση τους από το ισπανικό έθνος και αυτοαποκαλούνταν Αμερικανοί και όχι Ισπανοί, διότι έτσι τους αντιμετώπιζαν οι τελευταίοι. Στις γραφειοκρατικές θέσεις προτεραιότητα είχαν οι Ισπανοί, που αγνοούσαν την αμερικανική ιδιαιτερότητα και προκαλούσαν δυσαρέσκεια στους Κρεολούς. Η αρχική κοινωνικοπολιτική διαφοροποίηση, η καταπίεση των Ισπανών κατακτητών, οι ιδέες του Διαφωτισμού και οι επαναστάσεις, η αμερικανική (1776) και η γαλλική (1789), οδήγησαν στη διαμόρφωση διαφορετικής εθνικής ταυτότητας. Ο Ναπολέων δεν είχε διστάσει να στραφεί κατά της Ισπανίας (και της Πορτογαλίας) το 1808-1809. Στην αρχή οι αποικίες συμπαραστάθηκαν στη μητρόπολη. Το κλίμα όμως μεταβλήθηκε λόγω έλλειψης ενημέρωσης. Οι ειδήσεις για την αντίσταση του ισπανικού λαού έναντι του Ναπολέοντος κατέφθαναν στην Αμερική καθυστερημένα. Έτσι οι αποικίες εξήγαγαν το συμπέρασμα ότι η Ισπανία συνθηκολόγησε. Τότε το Συμβούλιο του Μπουένος Άιρες διακήρυξε την ανάγκη για ανεξαρτησία. Το Ρίο ντε λα Πλάτα αρνήθηκε να αποδεχτεί το σχέδιο της Συντακτικής Βουλής του Κάδιξ (1812), που προνοούσε μικρότερη συμμετοχή των αντιπροσώπων των αποικιών συγκριτικά με τους Ισπανούς. Γι’ αυτό οι Κρεολοί δεν ήθελαν τη Βουλή του Κάδιξ.
Το Μπουένος Άιρες θεωρείται η κοιτίδα της επαναστατικής ιδεολογίας στην Αντιβασιλεία του Ρίο ντε λα Πλάτα. Παρά την ύπαρξη εμφύλιων πολέμων και τη σύγκρουση με τη γειτονική Βραζιλία, κατόρθωσε να αποκτήσει την ελευθερία του και αποτέλεσε το κράτος της Αργεντινής. Η Ουρουγουάη, με επικεφαλής τον Χοσέ Αρτίγας, ενώ αρχικά δήλωσε πίστη στην Ισπανία και εν συνεχεία συμμάχησε για λίγο με την Αργεντινή, διεκδίκησε την ανεξαρτησία της. Μέχρι τότε έφερε την ονομασία Ανατολική Ζώνη. Η Παραγουάη, ήταν το δεύτερο τμήμα της Αντιβασιλείας του Ρίο ντε λα Πλάτα που επέλεξε τη σύγκρουση με το Μπουένος Άιρες, έχοντας ως αρχηγό τον Κρεολό δικηγόρο Δρ. Φράνθια, και κήρυξε την ανεξαρτησία της το 1811.
Η σημερινή Βολιβία, τότε Άνω Περού, μέχρι το 1776 διοικητικά υπαγόταν στην Αντιβασιλεία του Περού και κατόπιν εντάχθηκε στην Αντιβασιλεία του Ρίο ντε λα Πλάτα. Η μορφολογία του εδάφους, με τους τεράστιους ορεινούς όγκους, επέτεινε τον τοπικισμό των κατοίκων. Όταν ο Φερδινάνδος παλινορθώθηκε στην Ισπανία μετά την ήττα του Ναπολέοντος και κατάργησε το Σύνταγμα του Κάδιξ, το Μπουένος Άιρες εξακολουθούσε να είναι αντιμοναρχικό και η Ισπανική Αυτοκρατορία συρρικνώθηκε εδαφικά μέχρι το 1890, που έχασε και τις τελευταίες κτίσεις της, την Κούβα και τις Φιλιππίνες.
Ομοιότητες με τον ευρωπαϊκό Νότο
Η ιδεολογία του Μαριάνο Μορένο, εκπροσώπου των γαιοκτημόνων στο Μπουένος Άιρες, που καθοδήγησε την επανάσταση στο Ρίο ντε λα Πλάτα, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σε όλες αυτές τις εξελίξεις. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1809 απηύθυνε στον αντιβασιλέα ένα κείμενο σαράντα σελίδων, το οποίο θα έπρεπε να ακολουθήσει η Ισπανία για να αρθεί και η οικονομική κρίση στην Αντιβασιλεία του Ρίο ντε λα Πλάτα. Πρότεινε –μεταξύ άλλων– την κατάργηση του εμπορικού μονοπωλίου και την έναρξη ελεύθερου εμπορίου με τους Άγγλους. Σε ένα επιπλέον έγγραφο – διακήρυξη (ίδιας ημερομηνίας) υπό τον τίτλο «Ακύρωση πίστης προς τον πρόεδρο» περιέχονται δεκαέξι σημεία αναφερόμενα στο πολιτικό και κοινωνικό, νομικό και διοικητικό πλαίσιο και θα μπορούσαν να αποτελέσουν τμήμα του Συντάγματος της μετέπειτα Αργεντινής. Παρατίθεται ενδεικτικά το εξής: «Ο πρόεδρος ή οποιοδήποτε άλλο μέλος της Συνέλευσης δεν θα έχουν δημόσιο χαρακτήρα ούτε θα διαθέτουν παρατρεχάμενους ή τιμητική συνοδεία ή σύμβολα επίδειξης που να τους διακρίνουν από τους υπόλοιπους πολίτες». Ο Μορένο ίδρυσε την εφημερίδα La Gazeta (1810). Δεν δίστασε να καταγγείλει τον μοναρχικό θεσμό και πρότεινε την απελευθέρωση των δούλων διά της εξαγοράς της ελευθερίας τους με στρατιωτική θητεία. Όσα εισηγείτο υπερέβαιναν τα όρια του Μπουένος Άιρες και της Αντιβασιλείας του Ρίο ντε λα Πλάτα και θεωρούσε την ισπανόφωνη Αμερική ως «μία ενιαία συλλογικότητα που έχει την ευκαιρία να δημιουργήσει μια δημοκρατική και ελεύθερη κοινωνία».
Η μελέτη της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης στο Ρίο ντε λα Πλάτα κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα συντελεί στην κατανόηση της αμερικανικής ιδιαιτερότητας. Η Λατινική Αμερική και η Νότια Ευρώπη –ειδικά η Πορτογαλία, η Ισπανία και η πατρίδα μας– παρουσιάζουν κατά περιόδους ομοιότητες ως προς την ξένη εξάρτηση, τα οικονομικά προβλήματα, τα πραξικοπήματα και γενικότερα τη μη ομαλή πολιτική ζωή. Ο τρόπος δημιουργίας των κρατών της Νότιας Αμερικής και της εθνικής τους ταυτότητας και η συγκριτική ανάλυση των τριών προαναφερθέντων κειμένων του Αγώνα του 1821 συνιστούν ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις και από την άποψη αυτή το έργο του Σπύρου Χρηστάκη αποτελεί σημαντική συμβολή στην επιστημονική έρευνα.
Το παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε στο τεύχος 309 του περιοδικού Επίκαιρα.
