Μέσα από τη φωτογραφική ματιά των αρχαιολόγων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών της Αθήνας και των φίλων τους-1941
Γράφει ο Δημήτρης Μπουρίκος
Πολιτικός- Κοινωνικός επιστήμονας, αποφ. Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης http://independent.academia.edu/DimitrisBourikos
Το πλαίσιο της έρευνας
Τα τελευταία δέκα χρόνια συλλέγω, ταξινομώ και επεξεργάζομαι συστηματικά διάφορα τεκμήρια για τη γεωγραφική περιοχή της Δυτικής Αττικής, μέρος των οποίων χρησιμοποιούνται για την κοινωνικο-οικονομική και πολιτισμική-ιστορική χαρτογράφηση της περιοχής (Μπουρίκος, Δ., υπό έκδοση τόμος). Στο πλαίσιο αυτής της έρευνας, εντόπισα τον τόμο This isGreece που επιμελήθηκαν οι αρχαιολόγοι Μ. Alison και L.Talcott. O συγκεκριμένος τόμος εκδόθηκε το 1941 από το Hasting House/New York, βρίσκεται ως ψηφιακό τεκμήριο στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, περιλαμβάνει 128 σελίδες φωτογραφικών τεκμηρίων από όλη την Ελλάδα, ένα χάρτη της Ελλάδας και φωτογραφίες εξώφυλλου και οπισθόφυλλου. Το φωτογραφικό υλικό ταξινομείται σε επτά ενότητες: Βουνά, κοιλάδες και πεδιάδες, λιμένες και νησιά, οχυρώσεις (αρχαίες και μεσαιωνικές), επαγγελματικές ασχολίες του χωριού, Αθήνα σήμερα, βυζαντινές εκκλησίες και αρχαία ιερά.
Στο προλογικό σημείωμα των δυο επιμελητριών, προσεγγίζεται η πολιτισμική κληρονομιά της Ελλάδας και των ανθρώπων που κατοικούν στη χώρα μέσω της επίκλησης μιας αναφοράς που δόθηκε σε επίδοξο κατακτητή πριν 2400 χρόνια ως εξής: «Δεν υποκύπτουν σε κανέναν και ποτέ δεν είναι σκλάβοι», και τονίζεται η ανάγκη και επιθυμία για προσωπική γνώση της περιοχής και των ανθρώπων της Ελλάδας λόγω της επίδρασης του παρελθόντος τους στη παγκόσμια σκέψη.
Αποτελεί πεποίθηση των δυο επιμελητριών ότι το παρελθόν και το παρόν στην Ελλάδα δεν χωρίζεται από ένα μεγάλο χάσμα είτε αφορά το πεδίο των ιδανικών της δημοκρατίας και της ανεξαρτησίας είτε τις καθημερινές απασχολήσεις των ανθρώπων. Με αυτό το σκεπτικό, οι δυο επιμελήτριες σε αρκετές φωτογραφίες επισυνάπτουν περιγραφές με τη χρήση παραθεμάτων των αρχαίων συγγραφέων, τονίζοντας έτσι τη συνέχεια της παράδοσης. Όλο το φωτογραφικό υλικό είναι δουλειά αμερικανών που έζησαν και δούλεψαν στην Ελλάδα και η δημοσιευμένη δουλειά τους στο συγκεκριμένο τόμο αποτελεί μια μικρή αναγνώριση για τη ζεστή φιλοξενία που συνάντησαν στη χώρα μας. Μάλιστα, τα έσοδα της έκδοσης προορίζονταν για τη χρηματοδότηση κοινωφελών έργων προς υποστήριξη των Ελλήνων που είχαν χάσει το βίος του κατά την περίοδο της κατοχής (Roebuck, 1941:318, McCredie, 2000:216).
Οι επιμελήτριες της συλλογής
Οι δυο επιμελήτριες συνδέθηκαν στενά με την Ελλάδα μέσα από το αρχαιολογικό τους έργο και όχι μόνο. Η Alison Frantz (1903-1995) ήρθε πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1929 και από το 1934 εντάχθηκε στο αρχαιολογικό προσωπικό της ανασκαφής στην Αθηναϊκή Αγορά και είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη φωτογραφία και ήταν η επίσημη φωτογράφος της εν λόγω ανασκαφής για ολόκληρη την περίοδο 1939-1964. Κατά την περίοδο αυτή, παράλληλα με τα καθήκοντά της στην Αγορά, ταξίδευε σε όλη τη χώρα, φωτογραφίζοντας αρχαιολογικά μνημεία, τοπία, καθημερινές στιγμές και ποικίλες όψεις της ζωής στην Ελλάδα (Papalexandrou, Mauzy, 2003:130). Η συνολική φωτογραφική συλλογή της περιλαμβάνει περίπου 6.000 φωτογραφίες από την Ελλάδα και βρίσκεται διαμοιρασμένη μεταξύ του Φωτογραφικού Αρχείου της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα και του Τμήματος Σπάνιων Βιβλίων και Ειδικών Συλλογών της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Princeton (Papalexandrou, Mauzy, 2003).
Εκτός όμως από την αρχαιολογική και φωτογραφική της δράση, η Alison Frantz υπηρέτησε στο Γραφείο Στρατηγικών Υπηρεσιών την περίοδο 1942-1945 με την ευθύνη ενημέρωσης της Ουάσινγκτον για τις εξελίξεις στην Ελλάδα λόγω της μακράς εξοικείωσής της με τη χώρα, τους ανθρώπους, τη γλώσσα και την πολιτική στην περιοχή, υποστήριξε ενεργά την Ένωση για την Ανακούφιση λόγω του ελληνικού πολέμου στην οποία και αφιέρωσαν, μαζί με την Lucy Talcott το πόνημα This is Greece το 1941, συμμετείχε στη συμμαχική αποστολή για την παρατήρηση των ελληνικών εκλογών την περίοδο 1945-1946, ακολούθως υπηρέτησε μέχρι το 1949 ως μορφωτικός ακόλουθος στην πρεσβεία των ΗΠΑ στην Αθήνα παίζοντας ενεργό ρόλο στην ίδρυση του προγράμματος Fulbright στην Ελλάδα (McCredie, 2000).
H Lucy Talcott (1899-1970) σπούδασε στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας και συμμετείχε στην αρχαιολογική σκαπάνη στην αρχαία Κόρινθο και την αθηναϊκή αγορά, εγκαινίασε ένα σύστημα οργάνωσης, καταχώρησης, αποθήκευσης και αναφοράς για τα χιλιάδες ευρήματα στην Αγορά, διαχειρίστηκε τη μεταφορά των ευρημάτων από την Αγορά στη Στοά του Αττάλου, εξειδικεύτηκε και δημοσίευσε πρωτοποριακό έργο για τη αρχαία ελληνική αγγειοπλαστική και αγγειογραφία (βλ. αναλυτική βιογραφία της, Sparkes, 2004).
«Αυτή είναι η Δυτική Αττική»
H Δυτική Αττική έχει ιδιαίτερη θέση στο φωτογραφικό τόμο. Τόσο οι φωτογραφίες ανοίγματος όσο και φωτογραφίες κλεισίματος της συλλογής είναι φωτογραφίες από την ευρύτερη γεωγραφική περιοχή της Δυτικής Αττικής. Οι φωτογραφίες ανοίγματος της συλλογής απεικονίζουν τη θέα των αλκυονίδων νήσων από την περιοχή της Περαχώρας, δηλ. το δυτικό γεωμορφολογικό όριο της Δυτικής Αττικής (Εικόνα 1 και Εικόνα 2).
Εικόνα 1. «Κοιτώντας βόρεια από την Περαχώρα»_1
Saul S. Weinberg, Looking north from Perachora, in Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Εικόνα 2. «Κοιτώντας βόρεια από την Περαχώρα»_2
Saul S. Weinberg, Looking north from Perachora, in Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Τα Αιγόσθενα και ειδικότερα το φρούριό τους, αποτελεί το φωτογραφικό θέμα στο οπισθόφυλλο της συλλογής (βλ. Εικόνα 3). Το φρούριο δεσπόζει στον ομώνυμο ανατολικό όρμο του κορινθιακού κόλπου, κτίστηκε στο β΄ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και αποτελεί ένα από τα καλύτερα διατηρημένα αρχαία φρούρια στον ελλαδικό χώρο (Τσάλκου, Ε., 2012). Ο ισχυρός σεισμός του 1981 προκάλεσε σημαντικές καταρρεύσεις σε όλο το φρούριο, ωστόσο το 2011 ξεκίνησαν εργασίες αναστήλωσης και αποκατάστασης στο πλαίσιο ευρωπαϊκού συγχρηματοδοτούμενου προγράμματος και το 2018 έγιναν τα εγκαίνια παράδοσης του αναστηλωμένου νοτιανατολικού πύργου του φρουρίου (Δήμος Μάνδρας- Ειδυλλίας, 2018).
Εικόνα 3. «Αιγόσθενα, τα τείχη του οχυρού»_1
Saul S. Weinberg, Looking north from Perachora, in Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Η περιοχή της Φυλής (Χασιάς) κατέχει ιδιαίτερη θέση στη συλλογή λόγω της σύνδεσής της με την προσπάθεια του Θρασύβουλου το 404 π.Χ. να οχυρωθεί στο φρούριο της Φυλής και από εκεί να οργανώσει τη στρατιωτική επιχείρηση καθόδου στον Πειραιά και εκδίωξης των Τριάκοντα Τυράννων. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη λεζάντα της σχετικής εικόνας (Εικόνα 4), γίνεται αναφορά στη διαδρομή προς το φρούριο της Φυλής ως τη διαδρομή προς την ελευθερία των προσφύγων Αθηναίων του 404 π.Χ. Το συγκεκριμένο οχυρωματικό έργο είχε στρατηγική σημασία λόγω του ελέγχου στο πέρασμα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας, ενώ τα υψώματα της Φυλής αναφέρονται από το λόρδο Βύρωνα ως «ο τόπος όπου το πνεύμα της λευτεριάς συντρόφεψε το Θρασύβουλο και τους πιστούς του Αθηναίους» (Lord Byron, LLXIV, 59). Δυστυχώς, δεν φαίνεται ότι λαμβάνει χώρα κάποια αρχαιολογική εργασία στην περιοχή έτσι ώστε να αποκατασταθεί ο χώρος και να αποτελέσει έναν ακόμα σημαντικό κρίκο στην αλυσίδα ιστορικής-πολιτιστικής επισκεψιμότητας της ευρύτερης περιοχής ή να εφαρμόζεται κάποιο ολοκληρωμένο τοπικό πρόγραμμα ανάδειξης και αξιοποίησης του συγκεκριμένου μνημείου (Υπ. Πολιτισμού- Βάση ΟΔΥΣΣΕΥΣ).
Εικόνα 4. «Η διαδρομή προς τη Φυλή»
Cleta Olmestead Robbins, The Path to Phyle, in Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Στα Μέγαρα, φαίνεται ότι υπήρξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη φωτογραφική αποτύπωση των Μεγαριτισσών κατά τις εορταστικές εκδηλώσεις την Τρίτη του Πάσχα και ειδικότερα για το έθιμο του χορού της τράτας (βλ. Εικόνα 5, Εικόνα 6, Εικόνα 7, Εικόνα 8). Το έθιμο αυτό που επιβιώνει μέχρι σήμερα, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά και πολιτιστικά έθιμα της πόλης. «Ο χορός της Τράτας , ένας μοναδικός χορός σε ολόκληρη την Ελλάδα, έχει τις βάσεις του στην εποχή της Τουρκοκρατίας, ενώ οι ρίζες του ξεκινούν από τα αρχαία χρόνια όπως πολλοί αναφέρουν. Ιστορικά και επιστημονικά στοιχεία δεν υπάρχουν καταγεγραμμένα, με αποτέλεσμα μελετητές της λαϊκής μας παράδοσης και λαογράφοι να αναφέρονται μόνο στην προφορική παράδοση. Αυτή, θέλει τον χορό να καθιερώθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν οι Μεγαρείς, προσπαθώντας να διατηρήσουν αναλλοίωτα τα θρησκευτικά τους έθιμα στον χρόνο, ζήτησαν από τον Τούρκο διοικητή να ξαναχτίσουν την εκκλησία. Η άδεια, τους δόθηκε με την προϋπόθεση να τελειώσουν το εκκλησάκι μέσα σε μια μόνο ημέρα. Έτσι λοιπόν οι Μεγαρίτες με σύμμαχο την πίστη τους στον Θεό, κατάφεραν να χτίσουν μέχρι την δύση του ήλιου το εκκλησάκι του Αϊ Γιάννη του οποίου έδωσαν και το προσωνύμιο Χορευταράς (στην τοποθεσία που βρίσκεται ακόμα και σήμερα). Για να γιορτάσουν το γεγονός, οι κοπέλες έπιασαν τον χορό πιάνοντας τα χέρια τους χιαστί όπως χορεύεται και σήμερα.
Υποστηρίζεται πως ο χορός αυτός μιμείται τον τρόπο με τον οποίο οι ψαράδες σέρνουν τα δίχτυα τους, για αυτό και ονομάστηκε «χορός της τράτας», ενώ υπάρχουν μελετητές που λόγω της ανακάλυψης μιας τοιχογραφίας σε έναν τάφο στους Ρούβους της Απουλίας που χρονολογείται από το 400 π.Χ., υποστηρίζουν πως ο «χορός της Τράτας» είναι ένας πανάρχαιος και σημαντικότατος χορός. Οι γυναίκες του χορού είναι ντυμένες με την παραδοσιακή φορεσιά του τόπου , μια ενδυμασία μοναδική σε ολόκληρη την Ελλάδα και τραγουδούν:
«Λαμπρή καμάρα κι ας περνά, του Άη Γιωργιού ειν’ το τέλος, πιάστε τα δραπανάκια σας γιατ’ έφτασε το θέρος. Αχ ντουνιά μου παινεμένε δε σε γλέντησα καημένε. Ωραία πουν ‘τα Μέγαρα την Τρίτη στον Άγιάννη, πού ’ρχεται όλη η ξενουργιά και κάνουνε σεργιάνι…» (http://visitmegara.gr/ethima-ke-paradosis/o-choros-tis-tratas /).
Ο χορός της τράτας και το σχετικό έθιμο διασώζεται μέχρι σήμερα και εντάσσεται στο ετήσιο πολιτιστικό πρόγραμμα του Δήμου Μεγαρέων. Τα τελευταία χρόνια καλύπτεται τηλεοπτικά (https://www.megaratv.gr/o-choros-tis-tratas-sta-megara-2019) ενώ το 2018, το έθιμο εντάχθηκε στους εορτασμούς του Ευρωπαϊκού Έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2018 (http://ayla.culture.gr/o_xoros_tis_tratas_eepk_2018). Αξίζει να εξεταστεί από το Δήμο Μεγαρέων και τους συμμετέχοντες πολιτιστικούς φορείς της περιοχής, η κατάρτιση φακέλου υποψηφιότητας του δρώμενου στον εθνικό κατάλογο άυλης πολιτισμικής κληρονομίας της πατρίδας μας (http://ayla.culture.gr/).
Εικόνα 5. «Στα Μέγαρα, μια ηλικιωμένη γυναίκα στα καλύτερά της»
Hazel D. Hansen, At Megara, an elderly woman in her best, in Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Εικόνα 6. «Mια Μεγαρίτισσα χορεύτρια»
Hazel D. Hansen, A Megara dancer, in Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Εικόνα 7. «Στα Μέγαρα, χορεύτριες χέρι χέρι»
Clarence H. Young, At Megara, dancers hand in hand, in Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Εικόνα 8. «Μεγαρίτισσες χορεύτριες»
Richard H. Howland, Megara dancers, in Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Τέλος, στη φωτογραφική συλλογή, πάλι από την περιοχή των Αιγοσθένων, υπάρχει η εικόνα του ναού του Αγίου Νικολάου στην παραλία (Εικόνα 9). Ο ναός αυτός χρονολογείται την υστεροβυζαντινή περίοδο, πρόκειται για μια βασιλική με τρούλο και καμαροσκέπαστο νάρθηκα, ωστόσο είναι αλλοιωμένος με αποτέλεσμα να μην είναι εύκολα ορατός ο βυζαντινός του χαρακτήρας (Αρχαιολογικό Δελτίο, 33, 1983).
Εικόνα 9. «Αιγόσθενα, το παρεκκλήσι στην ακτή»
Eugene Vanderpool, Aegosthena, the chapel by the shore, in Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Καταληκτικά
Η Δυτική Αττική, μέσα από το φωτογραφικό τόμο του 1941, αναδεικνύεται ως περιοχή κομβικής σημασίας σε γεωγραφικό, πολιτισμικό και ιστορικό επίπεδο και ειδικότερα οι περιοχές των Γερανείων, των Μεγάρων, των Αιγοσθένων και της Φυλής. Υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά με συγκεκριμένες χωρικές αναφορές και εντοπίσεις, διαπερνούν τους αιώνες αλλά «δυσκολεύονται» να αποτελέσουν μοχλούς μιας σύγχρονης τοπικής περιφερειακής ταυτότητας, ικανής να αντισταθεί στις τρομακτικές πιέσεις αποξένωσης, εγκατάλειψης των μνημείων και των χώρων, έλλειψης διασυνδέσεων και ένταξης σε σύγχρονες πολιτισμικές διαδρομές.
Τα τελευταία χρόνια, η οικονομική κρίση και η ένταση της αποβιομηχάνισης και της υποχώρησης του κλάδου των κατασκευών, η ανάδειξη της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το 2021, επέτρεψαν να αναδειχθεί εκ νέου η συζήτηση για την παραγωγική ανασυγκρότηση της περιοχής στη βάση του πολιτισμού της περιοχής. Ολοκληρώθηκαν αναστηλωτικές παρεμβάσεις στο φρούριο των Αιγοσθένων, δόθηκε νέα ώθηση σε άυλες πολιτισμικές κληρονομιές (Μέγαρα) και άρχισε να συζητείται η αξιοποίηση του φρουρίου της Φυλής στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδίου ανάδειξης της φυσιολατρικής και πολιτισμικής αξίας της Πάρνηθας.
Ωστόσο, δεν έχει υπάρξει μια ολοκληρωμένη περιφερειακή πολιτική ανάδειξης και αξιοποίησης της κοινής πολιτισμικής ταυτότητας της περιοχής με διάνοιξη και διασύνδεση ιστορικών διαδρομών, προώθησης του φυσιολατρικού και πολιτισμικού τουρισμού, καθώς και αναστήλωσης και αναβάθμισης των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων της. Οι προσπάθειες που ξεκίνησε η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δυτικής Αττικής το 1994 (βλ. ΝΑΔΑ), σταμάτησαν το 2010 με την κατάργηση των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων, ενώ η περιοχή έχει να αντιπαλέψει και με μια έντονη αρνητική/στιγματιστική και απορριπτική χωρική ταυτότητα (βλ. Μπουρίκος, 2010).
Οι προσπάθειες της Περιφερειακής Ενότητας Δυτικής Αττικής (2010-2019) συνάντησαν δεδομένους θεσμικούς περιορισμούς (έλλειψη διοικητικής αυτοτέλειας), έντονη πίεση ενίσχυσης του μητροπολιτικού κέντρου εις βάρος της Δυτικής Αττικής (βλ. οχλούσες δραστηριότητες) και την υπερ-τουριστικοποίηση του συμπλέγματος Αθήνα-Πειραιά, ενώ το Υπ. Πολιτισμού μόλις το 2019 άρχισε να προωθεί την ατζέντα της περιφερειακής πολιτισμικής πολιτικής (ΥΠΠΟ, 2019). Επιπρόσθετα, η άναρχη ανάπτυξη της βιομηχανίας των logistics, η ακόρεστη – μέχρι το 2009- οικοδομική πίεση σε περιοχές ιστορικής- αρχαιολογικής αξίας και η διαιώνιση της περιοχής για τη συγκέντρωση οχλουσών δραστηριοτήτων (από τη άτυπη θαλάσσια χωματερή στον κόλπο της Ελευσίνας μέχρι τη χωματεροποίηση του Θριάσιου και της Φυλής) αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν διαρθρωτικά εμπόδια για την ανάδειξη μιας ανανεωμένης ταυτότητας για την περιοχή με όρους κοινωνικής, οικονομικής, περιβαλλοντικής και πολιτισμικής βιωσιμότητας.
Η νέα προγραμματική περίοδος 2021-2027 προσφέρει επιχειρησιακά και χρηματοδοτικά εργαλεία για έναν ολοκληρωμένο σχεδιασμό για τη Δυτική Αττική (πχ., ΟΧΕ Πολιτισμού-Τουρισμού Δυτικής Αττικής), αρκεί αυτή η χωρική ατζέντα να βρει κοινοβουλευτική και αυτοδιοικητική στήριξη, καθώς και τον κατάλληλο διαχειριστικό μηχανισμό για την υλοποίηση και παρακολούθηση των απαραίτητων έργων και δράσεων. Η Δυτική Αττική και μπορεί και αξίζει να είναι το εμπροσθόφυλλο και το οπισθόφυλλο κάθε φωτογραφικού και ταξιδιωτικού λευκώματος/αφιερώματος για την Ελλάδα, όπως ήταν στον τόμο του 1941, αρκεί να νοηθεί, να προστατευθεί και να αναπτυχθεί ως πολυπολιτισμική διαδρομή εξαιρετικής ιστορικής και γεωγραφικής αξίας, και με προστιθέμενο όφελος για την παραγωγική ανασυγκρότηση της ευρύτερης περιφέρειας.
—————————————————————————————————————————
Παραπομπές
Δήμος Μάνδρας-Ειδυλλίας (2018), «Εγκαινιάζεται ο αναστηλωμένος Πύργος του φρουρίου των Αιγοσθένων, στο Πόρτο Γερμενό, το Σάββατο 24 Νοεμβρίου 2018. Ένα σημαντικό «κομμάτι ιστορίας» ανοίγει τις πύλες του στο κοινό», Δελτίο Τύπου, 22.11.2018 (http://mandras-eidyllias.gr/grafeio-typou/deltia-2018/egainia-frourio-porto-gemreneo-24-2018/)
Μπουρίκος, Δ., Δυτική Αττική. Θεσμικές, αναπτυξιακές και κοινωνικές όψεις, Αθήνα (υπό έκδοση)
Μπουρίκος, Δ. (2010), «Ζεφύρι: Οικοδομώντας μια βιώσιμη πόλη- Ανατρέποντας τα στερεότυπα», https://www.citybranding.gr/2010/10/blog-post_14.html
Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δυτικής Αττικής (ΝΑΔΑ), Δυτική Αττική. Ιστορία- Πολιτισμός
Τσάλκου, Ε. (2012), «Αρχαίο Φρούριο Αιγοσθένων», Υπουργείο Πολιτισμού/ ΟΔΥΣΣΕΥΣ (http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=12862)
Yπ. Πολιτισμού (2019), Περιφερειακή πολιτική σύγχρονου πολιτισμού, http://www.opengov.gr/cultureathl/?p=7369
Frantz, A., Talcott, L. (1941), This is Greece. As photographed by members of the American School of Classical Studies at Athens and their friends, Hasting House: New York.
Lord Byron : Tραγούδια του για την Ελλάδα / Βιογραφία και πρόλογος Ι. Ζερβού, Εκδοτική Εταιρεία Γ. Παπαδημητρίου & Σια: Aθήναι, χ.χ.
McCredie, J. (2000), “Alison Frantz. 27 September 1903- 1 February 1995”, Proceedings of the American Philological Society, 144 (2), June 2000, 14-217.
Papalexandrou, A., Mauzy, M. (2003), “The Photographs of Alison Frantz: Revealing Antiquity through the Lens”, History of Photography, 27 (2), 130-143.
Roebuck, C. , “This is Greece, edited by Lucy Talcott and M. Alison Frantza”, Book review, Classical Philology, 35 (3), July 1941, 317-318.
Sparkes, B. (2004), «Lucy Talcott» in Breaking Ground: Women in Old World Archaeology, University of Michigan Press.
