Το σενάριο επανάστασης στη «Νέα Πολιτική Διοίκηση» του Ρήγα Βελεστινλή

Του Μιχάλη Ρέττου*

Στην εποχή δράσης του Ρήγα Βελεστινλή, βρισκόμαστε στην ώριμη φάση του νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπου συντελείται η ελληνική πολιτισμική και οικονομική κυριαρχία στον βαλκανικό χώρο και η διείσδυση των ελληνικών εμπορικών ελίτ στις ευρωπαϊκές παροικίες. Στο διεθνές πλαίσιο, έχει εκδηλωθεί ήδη η αμερικανική και η γαλλική επανάσταση, έχει ολοκληρωθεί η πιο ριζοσπαστική φάση της γαλλικής επανάστασης, με την πτώση των Ιακωβίνων το 1794 και την ανάληψη της εξουσίας από το διευθυντήριο, ενώ ο Ναπολέοντας, ως αρχιστράτηγος, έχει ξεκινήσει την επέκταση της γαλλικής επανάστασης στην Ευρώπη και κατευθύνεται προς την οθωμανική Αίγυπτο, μετά τις επιτυχίες του στην Ιταλία και την κατάκτηση των Επτανήσων (1797).[1]

Το σενάριο επανάστασης του Ρήγα αντλεί τις ιδέες, το λεξιλόγιο και τα προτάγματα του Διαφωτισμού, ενώ το σύνταγμά του προσαρμόζεται βάσει του ριζοσπαστικού ρεπουμπλικανικού ιακωβίνικου μοντέλου του 1793. Οι αρχές του «μέσου» ιακωβίνου προέτασσαν ένα ανεξάρτητο εθνικό κράτος με μη μοναρχικό πολίτευμα, την καθολική ανδρική ψηφοφορία, τον χωρισμό εκκλησίας-πολιτείας, τη διασφάλιση της ατομικής ιδιοκτησίας (χωρίς όμως την ύπαρξη μεγάλων περιουσιών) και την εξάλειψη της φτώχειας.[2]

Η οικουμενικότητα της Πολιτικής Διοίκησης του Ρήγα | ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ

Η Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης της Μικράς Ασίας των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας εκδόθηκε το 1797 και περιλάμβανε, εκτός από το σύνταγμα, τα δίκαια του ανθρώπου[3] την επαναστατική προκήρυξη και τον Θούριο, ένα πολεμικό άσμα σε απλή γλώσσα απευθυνόμενο στα λαϊκά στρώματα. Το υλικό αυτό, μαζί με τους χάρτες του βαλκανικού χώρου[4], που τυπώθηκαν την ίδια περίοδο, καθώς και με άλλα φυλλάδια ιδεολογικής προετοιμασίας και στρατιωτικής οργάνωσης[5], μαρτυρούν την ύπαρξη ενός στρατηγικού σχεδίου επανάστασης στον βαλκανικό χώρο. Το υλικό τυπώθηκε στη Βιέννη, όπου διέμενε ο Ρήγας, μετά τη χρόνια θητεία του στη Μολδοβλαχία, δίπλα σε φαναριώτες ηγεμόνες, και κατασχέθηκε από τις αυστριακές αρχές στην Τεργέστη -από όπου θα περνούσε στον ελληνικό χώρο- μετά από καταγγελία ενός Έλληνα, του Δημητρίου Οικονόμου από την Κοζάνη.[6]

Η προσαρμογή του ιακωβίνικου συνταγματικού σεναρίου στα Βαλκάνια από τον Ρήγα γίνεται στη βάση μίας υπερεθνικής πρόσληψης ενός ενιαίου ιστορικού χώρου· τη στιγμή που τα ίδια τα ιακωβίνικα πρότυπα προϋποθέτουν την ύπαρξη ενός ομοιογενούς εθνικού συνόλου, το οποίο προσπαθούσαν να μετασχηματίσουν σε δημοκρατική κοινότητα.[7] Διαφέρει, όμως, από την παραδοσιακή οικουμενικότητα, που εκπροσωπούσαν το πατριαρχείο και ο φαναριώτικος κόσμος, στο πολιτικό και ιδεολογικό της σκέλος. Το πολίτευμα που σχεδιάζεται είναι αντιπροσωπευτικό και συμμετοχικό· μάλιστα οι επαρχίες και ο λαός έχουν λόγο επί του νομοθετικού έργου.[8]

Στην αντίληψη του Ρήγα η ενότητα του χώρου τίθεται σε μία διιστορική και όχι αμιγώς χριστιανική κατανόηση, στη βάση της ιστορικότητάς ενός ενιαίου βασιλείου, από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τη ρωμαιοκρατία μέχρι το Βυζάντιο και την οθωμανική αυτοκρατορία.[9] Στην επαναστατική προκήρυξη διαβάζουμε : «Το πλέον ωραιότερον βασίλειον του κόσμου, όπου εκθειάζεται πανταχόθεν από τους Σοφούς, κατήντησεν εις μίαν βδελυράν αναρχίαν τόσον, ώστε κανένας, οποιασδήποτε τάξεως και θρησκείας, δεν είναι σίγουρος μήτε δια την ζωήν του, μήτε δια την τιμήν του, μήτε δια τα υποστατικά του.». Ο στόχος, λοιπόν, της σχεδιαζόμενης επανάστασης δεν ήταν η απόσχιση (ανεξαρτησία) από τον ενιαίο χώρο αλλά ο συνολικός κοινωνικός-πολιτικός μετασχηματισμός του τελευταίου, με βάση τις αρχές των «φυσικών δικαίων του ανθρώπου», της ελευθερίας, της ισότητας και της ιδιοκτησίας.

Ρήγας Φεραίος: Η προδοσία και ο στραγγαλισμός του – Έλεγαν το σχέδιο του  για την επανάσταση «τρελό» - Newsbomb - Ειδησεις - News

Στο σενάριο του Ρήγα οι Έλληνες αναλαμβάνουν τα ηνία μίας επανάστασης που αφορά όμως όλους: Ρωμιούς, Βουλγάρους, Αρβανίτες, Αρμένιους και Τούρκους. Στον Θούριο του ο Ρήγας καλεί ακόμα και πασάδες (Πασβάνογλου,  «Γκιουρτζής» δηλ. Γεωργίας, Προύσας[10], Χαλεπίου,  Μαμελούκους της Αιγύπτου)[11] να ξεσηκωθούν κατά της Οθωμανικής εξουσίας συμπράττοντας στο εγχείρημα του. Βρισκόμαστε σε μία περίοδο κρίσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας[12], στην εποχή των μεταρρυθμίσεων του Σελίμ Γ΄ και της «αγιανοποίησης»[13], της εκδήλωσης, δηλαδή, αποσχιστικών τάσεων επιμέρους πασάδων και περιφερειακών διοικήσεων, τις οποίες ο Ρήγας γνώριζε και υπολόγιζε.[14]

Ο Ρήγας είχε φυσικά επίγνωση των εθνοτικών διαφορών. Αυτές τις διαφορές, ωστόσο, τις ανάγει στην ιδιωτική (όχι στην πολιτική) σφαίρα της ζωής των ανθρώπων. Φορέας κυριαρχίας (αυτοκράτωρ λαός) είναι το σύνολο των πολιτών και φορείς δικαιωμάτων τα άτομα, όχι οι επιμέρους εθνοτικές ομάδες.[15] Το άρθρο 2 του συντάγματός του αναφέρει ότι «ο ελληνικός λαός, τουτέστιν ο εις τούτο το βασίλειον κατοικών, χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και γλώσσης, διαμοιράζεται εις πρώτας συναθροίσεις εις τας τοπαρχίας δια να βάλη εις πράξιν την αυτοκρατορική εξουσίαν του», ενώ το άρθρο 7 τονίζει ότι «ο αυτοκράτωρ λαός είνε όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου τούτου, χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλο είδος γενεάς». Επίσης, «παραστάνει όλον το έθνος το πλήθος του λαού, το οποίον είνε ως θεμέλιον της εθνικής παραστήσεως» (άρθρο 12).

Είναι φανερό ότι το ελληνικό έθνος και ο ελληνικός λαός, για τον Ρήγα, είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου, όχι μόνο η εθνοτικά ελληνική ή ορθόδοξη κοινότητα. Πρόκειται, επομένως, για την εισαγωγή της μοντέρνας πραγματικότητας του έθνους (nation), βασισμένης στο ανήκειν σε μία πολιτική κοινότητα, η οποία προσαρμόζεται στα δεδομένα ενός πολυεθνοτικού/πολυθρησκειακού ενιαίου χώρου.


[1] Για την επέκταση της γαλλικής επανάστασης στον ευρωπαϊκό χώρο και τη Μέση Ανατολή βλ. Georges Lefebvre, Η Γαλλική Επανάσταση, μτφρ. Σπύρος Μαρκέτος (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2012), 560–68.

[2] Πασχάλης Κιτρομηλίδης (επίμ.), Ρήγα Βελεστινλή: Άπαντα Τα Σωζόμενα, τ. Ε΄ (Αθήνα: Βουλή των Ελλήνων, 2000), 15.

[3] Το σύνταγμα του Ρήγα και τα δίκαια του ανθρώπου είναι ουσιαστικά μεταφορά των γαλλικών ιακωβίνικων πρωτοτύπων του 1793, με μικρές προσθήκες που αφορούν τις ιδιαιτερότητες του βαλκανικού χώρου και της ανθρωπογεωγραφίας του.

[4] Δημήτριος Καραμπελόπουλος, Ρήγας Βελεστινλής Και Το Στρατηγικό Σχέδιο Της Επανάστασής Του (Αθήνα: Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, 2017), 221–65.

[5] Στο ίδιο, 137-38.

[6] Στο ίδιο 47.

[7] Κιτρομηλίδης, ό.π., 16.

[8] Στο ίδιο, βλ. άρθρο 59 και 60 του συντάγματος, 59.

[9] Λουκάς Αξελός, Ρήγας Βελεστινλής : Σταθμοί Και Όρια Στη Διαμόρφωση Της Εθνικής Και Κοινωνικής Συνείδησης Στην Ελλάδα (Αθήνα: Στοχαστής, 1993), 461.

[10] «Γκιουρτζή […] τον Προύσια να μοιάσεις»: Η παραδοσιακή ερμηνεία της αναφοράς του Ρήγα στον Θούριο για τον «Προύσια» είναι ότι αφορά τον πασά της Προύσας, βλ. Ε.Σ. Στάθης, Το Σύνταγμα Και ο Θούριος Του Ρήγα (Αθήνα: Αρμός, 1996), 296. Ο Κιτρομηλίδης θεωρεί την αναφορά αυτή υπαινιγμό στη στρατιωτική ισχύ της Πρωσίας, βλ. Κιτρομηλίδης, ό.π, 113.

[11] Βλ. Κιτρομηλίδης, ό.π., 105-15.

[12] Για την κρίση της οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά την εποχή των επαναστάσεων βλ. Ali Yaycioglu, Partners of the Empire: The Crisis of the Ottoman Order in the Age of Revolutions (Stanford, California: Stanford University Press, 2016).

[13] Ο Ilicak αναφέρεται στην οργανωμένη προσπάθεια της οθωμανικής εξουσίας να ελέγξει τις ημιαυτόνομες περιφέρειες και να συγκεντρώσει εκ νέου τις εξουσίες με τον όρο “de-a’yanization project”. Βλ. ενδεικτικά Huseyin Sukru Ilicak, A Radical Rethinking of Empire: Ottoman State and Society during the Greek War of Independence (1821-1826) (Cambridge, Massachusetts: Harvard University, 2011), 27–32.

[14] Κιτρομηλίδης, ό.π., 12.

[15] Στο ίδιο, 17.

*Ο Μιχάλης Ρέττος είναι εκπαιδευτικός, απόφοιτος κλασικής φιλολογίας (ΕΚΠΑ) με μεταπτυχιακή εξειδίκευση στην Ιστορία Νέου Ελληνισμού (τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ).

, , , , , ,

2 thoughts on “Το σενάριο επανάστασης στη «Νέα Πολιτική Διοίκηση» του Ρήγα Βελεστινλή

  1. Το οτι ο Ρηγας ειχε επηρεαστει απο την Γαλλικη Επανασταση σε καποια σημεια του ειναι λογικο. Αλλα τα περι πολυεθνοτικου/πολυθρησκευτικου κρατους που ονειρευονται οι νεοταξιτες οπως ο συγγραφεας, δεν εχει καμια σχεση με την Ελληνικη Επανασταση (και δεν θα ειχε κανα νοημα, αφου η Οθωμανικη αυτοκρατορια ηταν ηδη μια τετοια οντοτητα).

    Η Ελληνικη Επανασταση ειναι Εθνοθρησκευτικοαπελευθερωτικη. Απο την Διακυρηξη του Υψηλαντη “Μαχου υπερ Πιστεως και Πατριδος” μεχρι τα λογια του Κολοκοτρωνη στην Πνυκα “οταν πηραμε τα αρματα, ειπαμε πρωτα υπερ Πιστεως και υστερα υπερ Πατριδος”, δε νομιζω οτι αφηνουν αμφιβολιες για το περιοχομενο της Ελληνικης Επαναστασης. Οσο για τα “πολυθρησκευτικα”, οσοι εχουν μελετησει το Ισλαμ, ξερουν πολυ καλα οτι οι μουσουλμανοι ενσωματωνουν και δεν ενσωματωνονται.

    1. Τι σχέση έχει η ελληνική επανάσταση ο Κολοκοτρώνης και ο Υψηλάντης με το σενάριο επανάστασης του Ρήγα που είναι άλλης εποχής; Αν έχετε κάτι πραγματολογικό να παραθέσετε που να αναιρεί την τεκμηρίωση πολύ ευχαρίστως. Διότι για πολυεθνοτικό και πολυθρησκευτικό κράτος στη βάση μίας καθολικής ελληνικής πολιτικής ταυτότητας μιλάει ο ίδιος ο Ρήγας στη διακήρυξη και το σύνταγμά του.

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *