Του Μιχάλη Ρέττου*
Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, τον Σεπτέμβριο του 1814, συμπίπτει χρονικά με την έναρξη του Συνεδρίου της Βιέννης, το οποίο προσπάθησε να επαναφέρει το διαταραγμένο, από τη γαλλική επανάσταση και τους ναπολεόντειους πολέμους, ευρωπαϊκό σύστημα διακυβέρνησης, δια της αρχής της «ισορροπίας των δυνάμεων».[1] Η Εταιρεία, αρχικά, πλαισιώθηκε από μικρούς εμπόρους μεσαίας οικονομικής εμβέλειας (σε αυτήν την κατηγορία ανήκαν και οι ιδρυτές της, Νικόλαος Σκουφάς, Αθανάσιος Τσακάλωφ και Εμμανουήλ Ξάνθος)[2] υιοθετώντας το μοντέλο οργάνωσης των, συνδεδεμένων με τον τεκτονισμό, μυστικών εταιρειών της Ευρώπης[3], οι οποίες πολλαπλασιάστηκαν μετά την παλινόρθωση προκειμένου να προωθήσουν απελευθερωτικές δράσεις.
Η Φιλική Εταιρεία είχε παράλληλη δράση με την Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης, η οποία ήταν φανερή οργάνωση που είχε ιδρυθεί έναν χρόνο πριν (1813) με πρωτοβουλίες του Ιωάννη Καποδίστρια και βρισκόταν υπό την προστασία του Τσάρου Αλέξανδρου. Ο τελευταίος απέβλεπε στην οργάνωση των ρωσόφιλων στοιχείων της ελληνικής διασποράς ως αντίβαρο στη βρετανική πολιτιστική διείσδυση στον ελληνικό χώρο και στην -υπό αγγλική προστασία- Φιλόμουσο Εταιρεία των Αθηνών.[4] Πολλές φορές μάλιστα η Φιλική Εταιρεία διεξήγαγε τις δράσεις της στο όνομα της Φιλομούσου Εταιρείας της Βιέννης.[5] Ωστόσο, οι δύο εταιρείες απέβλεπαν σε διαφορετικά σενάρια αποκατάστασης του γένους. Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης προωθούσε πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες για τον φωτισμό του γένους, με απώτερο σκοπό την ανόρθωση της ελληνικής παιδείας, την αφομοίωση των χριστιανικών λαών της βαλκανικής και τη σταδιακή αναίμακτη -εκ των έσω- κυριαρχία των Ελλήνων στην οθωμανική αυτοκρατορία με όρους διαδοχής στο επίπεδο της εξουσίας.[6] Αντίθετα, η μυστική δράση της Φιλικής Εταιρείας επικεντρωνόταν στην επίτευξη των κατάλληλων συνθηκών οργάνωσης για την προώθηση άμεσης επαναστατικής κίνησης κατά της οθωμανικής εξουσίας.[7] Έτσι, η Φιλική Εταιρεία κατέστη πυρήνας οργάνωσης και σημείο αναφοράς των ομάδων εκείνων που ήταν ευνοϊκά διακείμενες προς την επανάσταση, από την εποχή της ναπολεόντειας εξόρμησης.
Παρόλα αυτά, η δράση της Φιλικής Εταιρείας από το 1816 μέχρι το 1821 είχε ως αποτέλεσμα την ενσωμάτωση ευρειών κοινωνικών ομάδων, οι οποίες κατά τα προηγούμενα χρόνια της γαλλικής επέκτασης και της εξαγωγής των δημοκρατικών ιδεών δεν φαίνεται να ευνοούσαν ένα τέτοιο σενάριο. Ακόμα και αυτών που η Ελληνική Νομαρχία θεωρούσε συνεργούς της τυραννίας· ήτοι τους προύχοντες, τους φαναριώτες και τους κληρικούς. Σημαντικό ρόλο στην αποδοχή του επαναστατικού εγχειρήματος από τις εν λόγω κοινωνικές ομάδες έπαιξε το μυστήριο της Αοράτου Αρχής, με το οποίο περιέβαλε τη δράση της η Φιλική Εταιρεία. Αυτή η προπαγάνδα είχε ως αποτέλεσμα να εκληφθεί το ζητούμενο -δηλαδή η έμπρακτη υποστήριξη του επαναστατικού εγχειρήματος από την ρωσική αυτοκρατορία- ως δεδομένο, με αποτέλεσμα να εδραιωθεί η πεποίθηση ότι πίσω από την Εταιρεία βρισκόταν ο Ρώσος μονάρχης.
Με τη στάση και τον ενδεχόμενο σκοτεινό ρόλο του Αλεξάνδρου Α΄ (ο οποίος παρόλο που γνώριζε την ύπαρξη της Φιλικής Εταιρείας από το 1816 -και παρά τη σύλληψη του φιλικού Νικολάου Γαλάτη από τις ρωσικές αρχές το 1817- απέκρυψε τη δράση της) δεν θα ασχοληθούμε σε αυτή τη μελέτη.[8] Αυτό που έχει σημασία είναι ότι παθητικότητα αυτή από μέρους του τσάρου, σχετικά με τη δράση της Φιλικής Εταιρείας στη Ρωσία και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες (όπου η Εταιρεία δρούσε με ρωσική διπλωματική κάλυψη, δια μέσου του Έλληνα διερμηνέα του ρωσικού προξενείου στο Ιάσιο και μυημένου στην Εταιρεία, Γεωργίου Λεβέντη) έκανε πιστευτή την εκδοχή ότι η πίσω από της κινήσεις της Εταιρείας βρισκόταν η κραταιά δύναμη. Αυτή η πεποίθηση και η σύνδεση του επαναστατικού εγχειρήματος με την ομόδοξη αυτοκρατορία είχε αντίκτυπο στους φιλορωσικούς κύκλους των φαναριωτών ηγεμόνων και των προυχόντων, μεγάλο μέρος των οποίων εντάχθηκε μαζικά, από το 1818, στην Εταιρεία. Επιπλέον, οι τοπικές ελληνικές ηγετικές ομάδες πιθανόν να προσέβλεπαν στην αύξηση των τοπικών και περιφερειακών τους συμφερόντων και στη διεύρυνση της αυτονομίας τους με ένα καθεστώς ρωσικής προστασίας.[9] Παράλληλα, ενεργοποιήθηκαν παραδοσιακά σενάρια αποκατάστασης του γένους μετά από ρωσική παρέμβαση, που αφορούσαν θρύλους, δοξασίες, ιστορικά τραγούδια και προφητείες και είχαν απήχηση στις λαϊκές μάζες.[10]
Επίσης, σημαντικό ρόλο στην αθρόα μύηση των ηγετικών ελληνικών ομάδων στη Φιλική Εταιρεία, δηλαδή των προεστών, των Φαναριωτών ηγεμόνων καθώς και των ανωτέρων κληρικών, έπαιξε η ίδρυση του θεσμού των εφορειών, από το 1819. Οι κατά τόπους εφορείες στις περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που συστάθηκαν με πρωτοβουλία του Αναγνωστόπουλου, προέκυψαν μετά τη μεταφορά της έδρας της Εταιρείας στην Κωνσταντινούπολη (1817) και τη σημαντική αύξηση των μυήσεων που έκτοτε σημειώθηκε. Η διεύρυνση του αριθμού των μελών της Φιλικής Εταιρείας επέβαλε την ανάγκη για τη διοικητική ενοποίηση και την οργάνωση των επιμέρους πυρήνων της κάθε περιοχής υπό μία ενιαία ιεραρχική δομή, για την επίτευξη ενός αποτελεσματικότερου συντονισμού και ελέγχου των δράσεων από την Αρχή.[11] Αυτόν τον ρόλο επιτέλεσαν οι εφορείες. Οι διοικητές των εφορειών επιλέγονταν από την Εταιρεία με όρους οικονομικής δύναμης και τοπικής κοινωνικής επιρροής. Οι ηγέτες της Φιλικής Εταιρείας πίστευαν ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία του κινήματος ήταν η στήριξη του από τις επιφανέστερες κοινωνικά και οικονομικά ομάδες, μέσα και έξω από την οθωμανική αυτοκρατορία. Έτσι, τη διοίκηση των εφορειών ανέλαβαν οι ισχυροί πολιτικά και οικονομικά τοπικοί παράγοντες. Το αποτέλεσμα δεν ήταν απλά η εντατικοποίηση των μυήσεων ανθρώπων από τις προαναφερθείσες τάξεις στην Εταιρεία αλλά η μετατόπιση της εξουσίας στους κόλπους της, από τους φιλελεύθερους μικροαστούς στα πιο συντηρητικά στρώματά της ελληνικής κοινωνίας.[12]
Η είσοδος ισχυρών
στρωμάτων στους κόλπους της Εταιρείας φαίνεται να δυσαρέστησε τα πιο
ριζοσπαστικά στοιχεία, τα οποία ήθελαν να υπηρετήσουν και κοινωνικούς στόχους
πέρα από τον εθνικό. Ένας από αυτούς, μάλιστα, ο Ηλίας Χρυσοσπάθης, μαζί με μία
ομάδα ομοϊδεατών του, αποσχίστηκαν, ιδρύοντας προσωρινά μία άλλη εταιρεία στην
Κωνσταντινούπολη, η οποία κατά τον Νικ. Υψηλάντη ήταν κλάδος της μυστικής
Εταιρείας των «Καλών Εξαδέλφων», ήτοι των καρμπονάρων.[13]
Αποτέλεσμα των παραπάνω διεργασιών ήταν η ανεπαίσθητη και σταδιακή άμβλυνση του
επαναστατικού χαρακτήρα της Φιλικής Εταιρείας, η οποία λειτούργησε ενοποιητικά,
με στόχο την ενσωμάτωση στοιχείων από όλα τα κοινωνικά στρώματα. Άλλοι
παράγοντες που ευνόησαν την ευρεία συναίνεση στο επαναστατικό εγχείρημα ήταν η
κρίση του ελληνικού λαθρεμπορίου, με την άρση των αποκλεισμών μετά τους
ναπολεόντειους πολέμους, η αγροτική παραγωγική καθίζηση και φορολογική
επιβάρυνση και η διαθεσιμότητα των καταδιωγμένων από τον Αλή Πασά αρματολών που
υπηρετούσαν, κατά τη διάρκεια του πολέμου, στον αγγλικό στρατό στα Επτάνησα ως
μισθοφόροι· επιπλέον, οι πολιτικοί ανταγωνισμοί των προυχοντικών οικογενειών
της Πελοποννήσου, που οδήγησαν ορισμένες από αυτές στη διάρρηξη των σχέσεων
τους με τον πασά της περιοχής και στην εκτέλεση επιφανών μελών τους, όπως
συνέβη με τις οικογένειες Λόντου και Δεληγιάννη, το 1812 και το 1816
αντίστοιχα.[14]
Με βάση τα παραπάνω, η
δράση και η οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας είχε ως αποτέλεσμα την εξασφάλιση
μίας ευρείας συναίνεσης και συμμετοχής στο επαναστατικό εγχείρημα και τη
μετακένωση της προοπτικής αυτής από τα κοινωνικά στρώματα της διασποράς στην
καρδιά των ηγετικών ελληνικών ομάδων στα πλαίσια της οθωμανικής κυριαρχίας.
[1] Βλ. Πάνος Τσακαλογιάννης, Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία: Από Τη Βαστίλη Στο Τείχος Του Βερολίνου 1789-1989, τ. Α΄ (Αθήνα: Εστία, 2000), 130.
[2] Βλ. Βασίλης Παναγιωτόπουλος, “Η Φιλική Εταιρεία: Οργανωτικές Προϋποθέσεις Της Ελληνικής Επανάστασης,” σε Ιστορία Του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. Γ΄ (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003), 13–14.
[3] Βλ. στο ίδιο, 10.
[4] Στο ίδιο, 12.
[5] Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Ε΄ (Θεσσαλονίκη: Ηρόδοτος, 1982), 72.
[6] Βλ. στο ίδιο, 54–62.
[7] Στο ίδιο, 63.
[8] Για το εν λόγω ζήτημα βλ. Grigori Arsh, Η Φιλική Εταιρεία Στη Ρωσία, μτφρ. Γιώτα Ματέρη και Δημήτρης Πατέλης (Αθήνα: Παπασωτηρίου, 2011), 243–74. Επίσης, βλ. Βακαλόπουλος, ό.π., 71-72 και Παναγιωτόπουλος, ό.π., 29.
[9] Νικηφόρος Διαμαντούρος, Οι Απαρχές Της Συγκρότησης Σύγχρονου Κράτους Στην Ελλάδα, 1821 -1828 (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2002), 61.
[10] Για τις λαϊκές δοξασίες κατά τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας βλ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ό.π., 30-33.
[11] Βλ. Διονύσης Τζάκης, “Η Εφορεία Της Φιλικής Εταιρείας Στην Πελοπόννησο: Σκέψεις Για Τη Συμμετοχή Των Τοπικών Ηγετικών Ομάδων Στο Εθνικό Κίνημα,” Ιόνιος Λόγος Ε΄ (2015): 102–3.
[12] Βλ. Βακαλόπουλος, ό.π., 78. Βλ. επίσης Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον Ιστορικόν Περί Της Φιλικής Εταιρείας (Ναύπλιο: Θ. Κονταξής και Ν. Λουλάκης, 1834), 191–93.
[13] Βλ. Βακαλόπουλος, ό.π., 79.
[14] Βλ. John Petropulos, Πολιτική Και Συγκρότηση Κράτους Στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843) , μτφρ. Νικηφόρος Διαμαντούρος (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1985), 81.
*Ο Μιχάλης Ρέττος είναι εκπαιδευτικός, απόφοιτος κλασικής φιλολογίας (ΕΚΠΑ) και εξειδικεύεται στο ΠΜΣ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ.
