Ρωμανία, Ενδιάμεση Περιοχή ή Δύση; Το πρόβλημα της ταυτότητας στη σύγχρονη ελληνική συνείδηση (Β Μέρος – Ενδιάμεση Περιοχή, η Ελληνο-τουρκική ταυτότητα)
Ελλοπία τεύχος 8, Φθινόπωρο 1991, σελ. 64-68.
ΔΕΙΤΕ το Α’ μέρος: Η Ρωμανική ταυτότητα
Μιλήσαμε στο προηγούμενο άρθρο για τὴ «ρωμανική» ταυτότητα. Στο παρόν δεύτερο άρθρο αυτής τῆς σειράς (που ἔχει ὡς θέμα τις διάφορες εκδοχές «υπερεθνικής» ταυτότητας) θα ασχοληθούμε με την υποτιθέμενη «ελληνοτουρκική ταυτότητα». Θεωρητικός της εἶναι ο καθηγητής της ἱστορίας τῶν διεθνών σχέσεων στο πανεπιστήμιο τῆς Οτάβας Δημήτρης Κιτσίκης (γιός του παλιού πολιτικού τῆς Αριστεράς Νίκου Κιτσίκη).
Το Ανατολικό Ζήτημα κι ο «ελληνοτουρκισμός» ᾿
Στο κέντρο της θεωρίας του καθηγητή Κιτσίκη εἶναι το «Ανατολικό Ζήτημα».
Ο κ. Κιτσίκης συμφωνεί με τὴν ἄποψη του Πιέρ Βαλτζ (1942), ὁτι χαρακτηριστικό του Ανατολικού Ζητήματος «είναι σχεδόν πάντοτε ἡ σύγκρουση μεταξύ μιας ηπειρωτικής δυνάμεως, η οποία προσπαθεί να πετύχει ἔξοδο προς την θάλασσα, και μιας ναυτικής, ἢ οποία προσπαθεί να ἔχει υπό την κατοχή τῆς όλα τα σημαντικά σημεία των ακτών και των νήσων και νὰ μονοπωλήσει τῇ θαλασσοπλοΐα». Ἐπομένως, λέει, ἡ ὑπαρξη μιας «ενιαίας Αἰγηΐδος» εἰναι «αναγκαία προὔπόθεση για οποιαδήποτε λύση, όσο τὸ δυνατόν σταθερή, του Ανατολικού Ζητήματος… Εάν μια μεγάλη αυτοκρατορία ανασχηματιζόταν στις δύο όχθες του Αρχιπελάγους, Θα ήταν δυνατόν να ἔχουμὲ στὴ νοτιοανατολική Ευρώπη μια νέα ἐποχὴ εἰρήνης και γαλήνης».
Ξεκινώντας από τῆν εκτίμηση αυτή, ο κ. Κιτσίκης προτείνει τή δημιουργία ελληνοτουρκικής ομοσπονδίας.
Η κρατική ἐνωση Ἑλλάδας – Τουρκίας δεν εἶναι ὡστόσο αποκλειστικά δική του πρόταση. Ἔχει πολλούς επιφανείς υποστηριχτές, μεταξύ τῶν οποίων τον πρώην δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο, τον πρώην αγωνιστή τῆς Αριστεράς και σημερινό υπουργό επικρατείας κ. Μίκη Θεοδωράκη και τον τούρκο πρόεδδρο κ. Τουργκούτ Οζάλ. Αν κρίνουμε δε από τὴν τοποθέτηση του κυβερνητικού εκπροσώπου, που χαρακτήρισε «όραμα» τῆν ελληνοτουρκική ομοσπονδία, πρέπει νὰ πιστέψουμε ὀτι ούτε ο κ. Μητσοτάκης εἰναι κατ᾽ ἀρχήν αντίθετος.
Πειραματικό πεδίο τῶν ομοσπονδιακῶν σχεδίων εἰναι ἡ Κύπρος. Η ομοσπονδιακή λύση του Κυπριακού τείνει να εμφανιστεί σαν λύση «πιλότος» για το σύνολο τῶν «ελληνοτουρκικῶν διαφορών». Ας προστεθεί επίσης ὁτι οἰ ΗΠΑ ἀνέκαθεν ευνοούσαν λύσεις βασισμένες στὴν «ελληνοτουρκική φιλία» και πολύ ευχαρίστως θα ἔβλεπαν μια τουρκική «ομοσπονδία», ὡς βάση τῆς «Νέας Τάξης» στην Ανατολική Μεσόγειο. Δεν εἰναι τυχαίο ὁτι ἤδη η Τουρκία έχει επενδύσει με «ομοσπονδιακή» φρασεολογία τη στρατηγική τῆς, τόσο απέναντι στους Kούρδους ὀσο και σε σχέση με τα Βαλκάνια.
Σ᾽ αὐτή τῆν πρόταση ἔρχεται να προσφέρει θεωρητική τεκμηρίωση ο ἕλλην καθηγητής της Οττάβας. Ὑποστηρίζει ότι ἢ πρόταση περί ενιαίου τουρκοελληνικού κράτους εἰναι επιθυμητή, ρεαλιστική και βιώσιμη, γιατί υπάρχει ελληνοτουρκική ταυτότητα με βαθιές ρίζες στην εἰδική πολιτιστική ενότητα της Ανατολικής Μεσογείου, τὴ διαμορφωμένη μέσα από τις ἱστορικές πραγματοποιήσεις τῆς ενιαίας Αἰγηΐδος (Περσική αὐτοκρατορία, Ελληνική, Ελληνοβυζαντινή, Αραβική, Μογγολική, Τουρκική). Αποκαλεί δε τῆν εἰδική αυτή πολιτιστική ενότητα «Ενδιάμεση Περιοχή».
Το Ανατολικό Ζήτημα εἰναι «εσωτερική σύγκρουση της Ενδιάμεσης Περιοχής». Σὐγκρουση που «προέρχεται από τῇ διαμάχη των κυριωτέρων λαών που κατοικούν σ᾽ αυτή τὴν περιοχή, με σκοπό την ενοποίηση σε μια οικουμενική αυτοκρατορία».
Η «Ενδιάμεση Περιοχή»
«… ἢ Ευρασιατική ἤπειρος, τῆς οποίας ἡ Ευρώπη δεν εἰναι παρά μια από τις πολλές χερσονήσους της, διαιρείται, λόγω της χιλιετούς ἱστορίας τῆς, σε τρεις μεγάλες πολιτιστικές περιοχές: α) τη Δύση ή τη Δυτική Ευρώπη, που περιλαμβάνει επίπλέον σήμερα τη Βόρειο και Νότιο Ἀμερική, την Αυστραλία και τή Νέα Ζηλανδία, β) την Ανατολή ἡ Ἄπω Ανατολή, που περιλαμβάνει τρεις χεσονήσους: τὴν Ινδία, τη Νοτιοανατολική Ασία (με την Ινδονησία) και την Κίνα (με τὴν Κορέα και τῆν Ιαπωνία), γ) την Ενδιάμεση περιοχή που βρίσκεται μεταξύ ᾿Ανατολής και Δύσης… Η Ενδιάμεση λοιπόν περιοχή περιλαμβάνει τῇ Σοβιετική Ἑνωση (εκτός από τις Βαλτικές χώρες), τα ἕξι Βαλκανικά κράτη (εκτός από τὴν Κροατία), όλες τις αραβικές χώρες (από το Μαρόκο ὡς την Ἀραβική χερσόνησο), την Αἰθιοπία, το ἰράν και το Αφγανιστάν, το «ἱρακινό» Πακιστάν δυτικά του Ινδού ποταμού (Βελουχιστάν και Παχτού) και τέλος τὸ κινέζικο Τουρκεστάν. Κατοικείται κυρίως από τους Σλάβους Ορθοδόξους, τους Ἑλληνες, τους Τουρκο-Μογγόλους, τους Ἄραβες, τους Εβραίους και τους Πέρσες».
Η επιχειρηματολογία του κ. Κιτσίκη συνίσταται στα ακόλουθα:
Η «Ενδιάμεση Περιοχή» εἶναι «γη συνθετική». Ἐδὼ συντίθεται Ανατολή με τη Δύση και παράγεται μια ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα. Η ἀποψή του Ἡράκλειτου, για τῆν αρμονία ὡς ενότητα των αντιθέτων, αντανακλάτο συνθετικό αὐτό πνεύμα. Κατά τον Αριστοτέλη, οἱ ἕλληνες εἶναι «κράμα ασιατών καὶ ευρωπαίων». Η ἰσχυρή αντιδυτική συνείδήση τῶν βυζαντινών (που προτιμούσαν να παραδοθούν στους Τούρκους παρά να δεχθούν τη δυτική θρησκευτική κυριαρχία) αντανακλά ἐπίσης τὴν «ενδιάμεση», πολιτιστική τους ταυτότητα. Το ἰδιο εκφράζει και το Κοράνι όταν λέει ότι το ἰσλάμ εἶναι «ενδιάμεση κοινότητα».
Συνείδηση «ενδιαμεσότητας» ἐχει και ο άλλος μεγάλος λαός της «ενδιάμεσης περιοχής»: οι ρώσοι. Κατάτον Νικόλαο Δανιλέφσκι (1869), το Ανατολικό Ζήτημα προέκυψς από τὴν αντίθεση ελληνικού και ρωμαϊκού πολιτισμού. Διάδοχος του πρώτου είναι ο ελληνοσλαβικός πολιτισμός και του δεύτερου ο δυτικός (γερμανορωμαϊκός). Ο ανατολικός ελληνικός πολιτισμός σώθηκςε χάρις στὴν τουρκική κατάκτηση. Κατά τον Βλαδίμηρο Σολόβιεφ (1883), ο χριστιανισμός ἐλυσε τὴν αντίθεση Ανατολής – Δύσης, δημιουργώντας μια συνθετική ταυτότητα. Χαρακτηριστικά τῆς Ανατολής εἶναι ἡ αναζήτηση του απόλυτου, η πνευματικότητα, ἢ ανοχή και πνευματική ελευθερία, η ευτυχία στη σταθερότητα, στῇ διαρκή ἰσορροπία. Χαρακτηριστικά της Δύσης εἰναι η κίνηση, ο υλικός πολιτισμός, η ἐλλειψη πνευματικής ανοχής και ἡ υλική ελευθερία, ἡ πρόοδος χάρη στη δράση. Με τῇ σύζευξη Ανατολής (Θεού) και Δύσης (ανθρώπου) προέκυψε ο Θεανδρισμός, ὡς λύση τῆς αντίθεσης. Τέλος κατά τον Βλαδίμηρο Λαμάνσκι (1868), ο οποίος μελέτησε εἰδικά τὴν ἱστορία τῆς βενετικής πολιτικής, ο ελληνοσλαβικός κόσμος ἔχει διαφορετική πολιτιστική ταυτότητα από τη Δύση.
Η συνείδηση της πολιτιστικής «ενδιαμεσότητας» εἰναι ἐντονη, κατά τον κ. Κιτσίκη, καὶ στὸ νεώτερο ελληνισμό. Εἶναι το «φαινόμενο του ελληνοτουρκισμού». ἢ προέλευσή τοῦ ανάγεται στον 180 και στον 150 αἰῶνα. Εκπρόσωπος του από τουρκικής πλευράς εἰναι ο σοφός νομομαθής Σιμάβναλι Μπεντρεντίν (αρχές δου αιώνα). Από ελληνικής πλευράς: Ο “Ἅγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1269 – 1 359)” ο Γεώργιος Τραπεζούντιος (1395 – 1484)” ο Γεώργιος Ἀμοιρούτζης και ὁ εξάδελφός του Ζαγανός ἡ Μαχμούτ (στρατηγός και πρωθυπουργός του Πορθητή) τα εκατομμύριατων εξισλαμισθέντων ελλήνων ο γενιτσαρισμός” τα ἐκκλησιαστικά προνόμια᾽ οἱ φανάριὦτες, ο Ρήγας Φεραίος και οι διάφορες μορφές της «ανατολικής παράταξης», που φτάνουν μέχρι τους συγχρόνους οπαδούς της ελληνοτουρκικής ομοσπονδίας. Ιδεολόγοι του «ελληνοτουρκισμού» εἰναι, κατά τον κ. Κιτσίκη, οἱ ἐκπρόσωποι τοῦ νεοδλληνικού εθνισμού Ἰὼν Δραγούμης και Αθανάσιος Σουλιώτης.
Παραπέμπει επίσης ο κ. Κιτσίκης σὲ μελέτες που κατά τὴ γνώμη του αποδεικνύουν τὴν πολιτιστική ενότητατης «Ενδιάμεσης Περιοχής». Του αμερικανικού βυζαντινολόγου – τουρκολόγου Σπύρου Βρυώνη, σύμφωνα με τον οποίο τα Βαλκάνια, ἡ Μικρασία, η Μέση Ανατολή, ἢ Αίγυπτος, αποτελούν από τὴν ἐποχή του Μεγάλου ᾿Αλεξάνδρου κοινό πολιτισμικό χώρο. Αναφέρει δε ὡς χαρακτηριστικά παραδείγματα τὴν τουρκική κουζίνα που εἶναι βυζαντινή και τὴν τουρκική μουσική που εἶναι απόγονος της βυζαντινής.
Η σημασία τῶν εθνικών και θρησκευτικών διαφορών
Οκ. Κιτσίκης ἰσχυρίζεται ότι οι εθνικές και οι θρησκευτικές διαφορές δεν αίρουν τὴν «ελληνοτουρκική ταυτότητα».
Απορρίπτει μὲ ἀαγανάκτηση τὴν ἀποψη ὀτι ο τούρκος ἦταν «βάρβαρος κατακτητής». Πρόκειται λέει για «δυτική προκατάληψη». Οἱ τούρκοι ἦταν δίκαιοι, επιεικείς και ανεξίθρησκοι. Προστάτευσαν την Ορθοδοξία και ἔσωσαν τον ελληνικό πολιτισμό.
Η νεώτερη κρίση στὴν «Ενδιάμεση Περιοχή» οφείλεται, κατά τον κ. Κιτσίκη, στην ὀξυνση του κοινωνικού ζητήματος. Ἀνάγεται στη δυτική διείσδυση και στον προσεταιρισμό τῶν ελλήνων από τους δυτικούς. Δύση και Ρωσία διεκδικούσαν τὴν κληρονομιά της οθωμανικής αὐτοκρατορίας. Η Δύση εκμεταλλεύτηκε τον εθνικισμό, που στρεφόταν ὀχι μόνο κατά του Σουλτάνου αλλά και κατά της Ρωσίας. Δόγμα της: ἢ ακεραιότητα τῆς οθωμανικής αυτοκρατορίας καὶ συγχρόνως ἢ ενθάρρυνση τῶν εθνοτήτων. Οἱ ἕλληνες καθώς εἰχαν γίνει η αστική τάξη της οθωμανικής αὐτοκρατορίας επιχείρησαν, κατά το παράδειγμα τῶν γιακωβίνων, να θέσουν ὑπό την κυριαρχία τους τὴν αυτοκρατορία, με αποτέλεσμα να θεωρηθούν από τους τούρκους ὡς «προδότες της πατρίδας». Οἱ ὡμότητες που προέκυψαν ἦταν φυσικό ἀποτέλεσμα της μεγαλοίδεατικής εθνικιστικής πολιτικής του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο ελληνικός μεγαλοϊδεατισμός και ἡ απόπειρα του να κατακτήσει τή Μικρασία, αφύπνισαν τον τουρκικό εθνικισμό. Εν πάσει περιπτώσει ο ανταγωνισμός μεταξύ ελλήνων, τούρκων και ρώσων για τὴν κατοχή τῆς Κωνσταντινούπολης, ήταν πάντοτε, κατά τον κ. Κιτσίκη, μια «αδελφοκτόνος διένεξη». Πόλεμος «μεταξύ αδελφών» και ὀχι ξένων.
Η αντίθεση δλληνισμού – τουρκισμού ἀναγόμενη σε ταξική (αντίθεση συμφερόντων) στερείται, λοιπόν, πολιτιστικού περιἐχομένου. Και τούτο παρά τη θρησκευτική διαφορά. Στο σημείο αυτό ο καθηγητής Κιτσίκης επικαλείται τον Frederick Haslunk (1929), που «ἔδειξε» τη βαθειά αλληλεπίδραση μεταξύ Ισλάμ και Ορθοδοξίας στα λαϊκά στρώματα. Ἕλληνες και τούρκοι λάτρευαν, κατά τον Haslunk, τοὺς ἰδιους αγίους. Οἱ μωαμεθανοί σέβονται ιδιαίτερα τὴν Παναγία. «Στὴν οὐσία», ἰσχυρίζεται ο κ. Κιτσίκης, δεν ὑπάρχει αντίθεση μεταξύ των δύο θρησκειών, γιατί τροφοδοτούνται «από την ἴδια πηγή». Οἱ «ειδήμονες» των δύο θρησκειών προσπάθησαν, λέει, πολλές φορές να επιτύχουν τὴ συγχώνευσή τους.
Ο εθνικισμός οδήγησε τελικά την περιοχή στον τεμαχισμό, στη βαλκανοποίηση. Καθώς ὁμως ὡριμάζουν τα ἐθνη της, παραιτούνται, λέει ο κ. Κιτσίκης, από τα αυτοκρατορικά ὀνειρα. Η ομοσπονδιακή ἐνωση Ελλάδας – Τουρκίας, βασισμένη στον «ἰσότιμο εθνικισμό», προβάλλει πλέον ὡς ἡ μόνη κατάλληλη μορφή που μπορεί να ἀποκαταστήσει τὴν ενότητα της περιοχής.
Το πρόβλημα της πολιτιστικής ταυτότητας
Τα επιχείρηματα του κ. Κιτσίκη εἶναι ασύστατα.
α) Το ἐπιχείρημα τῆς «συνθετικής γης»»: Για να προσδιοριστεί κάτι ὡς «σύνθεση» απαιτείται επακριβής ορισμός των συστατικών του. Τί εἶναι «Ανατολή» και τι εἶναι «Δύση»; Οἱ νεφελώδεις γενικότητες του Σολόβιεφ δεν αποτελούν απάντηση. Αλλά και αν σήμαιναν κάτι, δεν βλέπει κανείς πώς θα στήριζαν την ἀποψη Κιτσίκη. Η «συνθετική» ταυτότητα για τὴν οποία μιλάει ο Σολόβιεφ εἶναι προφανώς χριστιανική και όχι ισλαμική. Η αρμονία ὡς ενότητα αντιθέτων δεν έχει ἐπίσης καμιά σχέση με το θέμα. Στὴ ρήση αυτή του Ηράκλειτου οἱ κινέζοιταοϊστές (πω Ανατολή) θα αναγνώριζαν θαυμάσια την ταυτότητα της δικής τους πολιτιστικής παράδοσης. Οὐτε ἢ ἀποψη του Αριστοτέλη περί «κράματος» αποτελεί επιχείρημα. Το πρόβλημα δεν εἶναι μόνο να αποδειχθεί ότι υπάρχει κάποια «ἐνδιάμεση περιοχή», αλλά ότι ανήκουν σ᾽ αὐτήν, συγχρόνως, τόσο οι έλληνες, όσο και οι τούρκοι, τόσο τα ορθόδοξα όσο και τα ισλαμικά ἐθνη. Κι αυτό κάθε ἄλλο παρά ἀποδεικνύεται με τα λεγόμενα του κ. Κιτσίκη.
Η «συνθετική» ἄποψη αποτελεί υπεκφυγή από το πρόβλημα. Ανάγει την πολιτιστική ταυτότητα του γεωγραφικού ενδιάμεσου στις ταυτότητες τῶν γειτόνων τους, οπότε ο συλλογισμός αποκαλύπτεται φαυλοκυκλικός. Σε ἑνα σύστημα αναφοράς που εἰναι σφαιρικό και ὀχι επίπεδο, οἱ όροι «Ανατολή» καὶ «Δύση» υποδηλώνουν σχέση και ὀχι αντικειμενικά ορόσημα. Εξαρτώνται από τον «παρατηρητή». Τους ὁρους «Ανατολή» και «Δύση» τους θέτει το πολιτισμικό υποκείμενο που βρίσκεται ἀνάμεσά τους, πράγμα που σημαίνει ὁτι ἡ ταυτότητά του εἶναι που θεσμίζει τον πολιτιστικό κόσμο σε «Ανατολή» και «Δύση». Το ζήτημα τίθεται ὡς εξής: Γιατί ἡ διαχωριστική γραμμή Ανατολής – Δύσης εμφανίστηκε και παραμένει στο Αιγαίο; Γιατί δὲν είναι οποιοδήποτε ἄλλο σημείο του κόσμου; Η ἀπάντηση εἴναι ότι «δώ πρωτοεμφανίζεται πολιτιστικό υποκείμενο με οικουμενικό ορίζοντα και ἄρα με φαινομενικά «συνθετική» ταυτότητα. Η ταυτότητα αὐτή ἔχει «σώμα και θρησκεία» και προπαντός ὀνομα: εἶναι ο ελληνισμός. Η ταυτότητά του εἶναι βεβαίως σχέση με τον «ἄλλο», ὁπως κάθε συλλογική ετερότητα, είναι ὁμως και διαχρονική σχέση του πολιτισμικού ὑποκειμένου με τον εαυτό του, οπότε ορίζεται από τη μετοχή σε μια καθορισμένη παιδεία.
β) Πώς ορίζεται ἡ πολιτική ενότητα μιας περιοχής; Ο κ. Κιτσίκης αποφεύγει επίμονα το ἐρώτημα.
Ο ὁρος πολιτισμός περιλαμβάνει αυτό που λέμε, «τεχνικό πολιτισμό» και αυτό που λέμε «πολιτιστικό επίπεδο». Ο τεχνικός πολιτισμός ἦταν κοινός σε ὀλη τὴν περιοχή, αλλά και πέραν αυτής. Ο σημερινός τεχνικός πολιτισμός εἶναι παγκόσμιος, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ὁλη ἡ Γη εἰχε γίνει μια ενιαία πολιτιστική περιοχή. Το πρόβλημα, επομένως, τῆς ενιαίας πολιτιστικής ταυτότητας πρέπει να τεθεί κυρίως σε σχέση με τὴ διάσταση του πολιτισμού που ονομάζουμε «πολιτιστικό επίπεδο» και η οποία διαμορφώνεται από τῆν παιδεία. Αν δεχθούμε ότι ὑπάρχει αντικειμενική αλήθεια, αντικειμενική ομορφιά και αντικειμενική ηθική, τα οποία κάθε ομάδα προσπαθεί να τα προσεγγίσει από το δικό της δρόμο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ὁσο ἀνεβαίνει το πολιτιστικό επίπεδο οι κατευθύνσεις τῆς παιδείας έχουν την τάση να συγκλίνουν, γύρω από αξίες που θεωρούνται αντικειμενικές – πανανθρώπινες. Οἱ συγκλίσεις αυτές δημιουργούν το πολιτιστικό επίπεδο ὡς κοινή πολιτιστική ταυτότητα, οἱ αξίες που αποτελούν τὴν πεμπτουσία της, διαφυλάσσονται και καλλιεργούνται από συγκεκριμένες παραδόσεις. ὡς τέτοιες παραδόσεις προβάλλουν: σουφισμός και τζιχάντ, στο χώρο του ἰσλάμ, ησυχασμός και κοινοτισμός, στο χώρο της Ορθοδοξίας.
Ὑπάρχει ελληνική ταυτότητα, αλλά και ελληνοσλαβική. Ὑπάρχει αρμενική και εβραϊκή. Ὑπάρχει ἐπίσης αραβική, περσική και τουρκική, αλλά και ισλαμική. Τις διαμορφώνει η μετοχή σε κάποια κοινή παιδεία. Ταυτότητα ὅμως που νὰ περιλαμβάνει Ορθοδοξία και Ἰσλάμ, ελληνισμό και τουρκισμό, χωρίς να καταργεί τη μια από τις δύο πλευρές, δεν ὑπάρχει.
Ο κ. Κιτσίκης αποφαίνεται ὀτι οἱ δύο θρησκείες αντλούν «από την ἰδια πηγή». Δεν ἐχουν όμως τὴν ἰδια γνώμη οἱ πιστοί τῶν δύο θρησκευμάτων. Για τοὺς μωαμεθανούς οἱ χριστιανοί ήταν «ἀπιστοι» και ἡ ὑπαρξή τοὺς κατ᾽ οἰκονομίαν γινόταν δεκτή. Για τους χριστιανούς τα περί «κοινής γνώμης» εἰναι πελώρια βλασφημία. Πηγή του χριστιανισμού εἰναι ο ἰδιος ο ενανθρωπίσας Θεός, ἐνῶ πηγή του ἰσλάμ ο Διάβολος αὐτοπροσώπως. Για τους ορθόδοξους ραγιάδες το ᾿Ισλάμ ἦταν «ἢ βασιλεία του Αντιχρίστου», ο δὲ Μωάμεθ το ίδιο το «βδέλυγμα της ἐρημώσεως» (υπενθυμίζω τη σχετική διδασκαλία του Αγίου Κοσμάτου Αιτωλού). Εἶναι αὐτά ενδείξεις κοινής παιδείας; Για ποια ταὐτιση στὴν «ουσία» μπορεί να γίνεται λόγος;
Ο ισχυρισμός του καθηγητή Κιτσίκη εἶναι τόσο εξωφρενικός, όσο και ο άλλος ισχυρισμός του ὁτι οι τούρκοι ἦταν πολιτισμένο ἐθνος. Το πρόβλημα δεν εἰναι τι πιστεύει για τους τούρκους ο ἕλλην καθηγητής της Οττάβας, αλλά τι πιστεύουν τα ἔθνη που εἶχαν τῆν ατυχία να γνωρίσουν στο πετσί τους τὸ «υψηλό πολιτιστικό επίπεδο» τῶν τούρκων (: δικαιοσύνη, ανεξιθρησκεία, ἐπιείκεια κλπ.), δηλαδή οι έλληνες, οι αρμένιοι, οἱ κούρδοι και τα ἀλλα ἔθνη τῆς περιοχής. Γιατίο κ. Κιτσίκης δὲν λαμβάνει καθόλου υπόψη, τι λένε ἐπ᾿ αυτού οι ἕλληνες του Πόντου, της ἰωνίας και της Κύπρου;
Ρωμανική και ισλαμική ταυτότητα
Η ρωμανική ταυτότητα, βασισμένη στὴν ελληνο-ορθόδοξῃ παιδεία, ήταν σχέση μεταξύ τῶν λαῶν της περιοχής κάτω από Ἑλληνική πνευματική ῃγεμονία. Δεν ἦταν μονόπλευρα μια σχέση με την Ανατολή ἡ με τη Δύση. Η ρωμανική ταυτότητα (και ἡ σχετική παιδεία) ἔχασε, μὲ τὴ φραγκική κατάκτηση, τὴ δυτική τῆς συνιστώσα. Ἔχασε επίσης με τὴν ἀραβική κατάκτηση τὴν ανατολική τῆς συνιστώσα. Μέσω του οἰκουμενικού πατριαρχείου ἐμεινε μόνος ο κορμός της. Η ρωμανική ταυτότητα διατηρήθηκε, αλλά ακρωτηριασμένη.
Η τουρκοκρατία αντιστοιχούσε κι αυτή σε μια εἰδική πολιτιστική ταυτότητα όπου ἡ ἰισλαμική παράδοση ἦταν κυρίαρχη. Η πολιτική κυριαρχία του Ισλάμ αντιστοιχούσε σε μια αντίστοιχη πνευματική ἡγεμονία του. Δεν εἶναι μόνο οι άραβες και οἱ πέρσες ἡ τα κεντροασιατικά τουρκικά φύλα, που έτσι κι αλλιώς δεν εἶχαν ενσωματωθεί ποτέ στο πνευματικό κλίμα της Ρωμανίας. Εἶναι και οι μικρασιατικοί λαοί, που σαφώς άλλαξαν πολιτιστικό στρατόπεδο. Εγκατέλειψαν την Ορθοδοξία και υἱοθέτῆσαν το ἰσλάμ. απομακρύνθηκαν από την ελληνική πνευματική ἡγεμονία και τέθηκαν κάτω από την αραβική. Ανάμεσά τους και ἐνας ανυπολόγιστος ἀριθμός ελλήνων χριστιανών. Είναι ο χώρος τῆς πνευματικής «τομής» των δύο θρησκειών, ο εἰδικός εκείνος πολιτιστικός χώρος όπου ἢ ισλαμική παιδεία ηγεμονεύει πάνω στην ορθόδοξῃ. Σ᾽ αὑτόν ανήκουν τα φαινόμενα «λατρείας τῶν ίδιων αγίων» κλπ. Σ᾿ αὐτόν ανήκει και η παραγνωρισμένη, αλλοτριωμένη βεβαίως, αλλά υὑπαρκτή, ανατολική συνιστώσα του ελληνισμού (η οποία δεν ταυτίζεται με ολόκληρο τον ξλληνισμό τῆς τουρκοκρατίας, ὀπὼς ἐντελώς αυθαίρετα ὑποστηρίζει ο καθηγητής Κιτσίκης). ὥς σύγχρονο φιλόσοφο αυτής της εἰδικής περιοχής θα μπορούσαμξε να θεωρήσουμε τον ελληκαυκάσιο Γεώργιο Γκουρτζίεφ (1877 -1949), που υποστήριζε τὴν αποκρυφιστική θεωρία τῆς «κοινής πηγής» χριστιανισμού και ισλαμισμού.
Στα όρια της ελληνιστικής περιμέτρου ἔχουμε λοιπόν δύο ριζικά διαφορετικές διεθνικές παραδόσεις και ἄρα δύο «ενδιάμεσες περιοχές»: τὴ ρωμανική και τὴν ισλαμική..
Η πρώτη «περιοχή» ανήκει στην ἱστορία. Στην ἱστορία ανήκει ἐπίσης και ἡ δεύτερη. Ο δυτικός πολιτισμός ἐχει διεισδύσει ἀρκετά βαθειά στὴν ελληνιστική περίμετρο και ο σημερινός ισλαμικός φουνταμενταλισμός δεν πρέπει να συγχέεται με την παραδοσιακή ισλαμική παιδεία. Μέσω του δυτικού τεχνικού πολιτισμού περνάνε στο χώρο του ἰσλάμ πρότυπα μιας ἄλλης, διαμετρικά αντίθετης, παιδείας. Δεν εἰναι ο δυτικός τεχνικός πολιτισμός απλό «ἔνδυμα» που ἕνας λαός μπορεί να το φορέσει χωρίς να ἀλλάξει την κουλτούρα του, την παιδεία του (τῆν ταυτότητά του), -ὁπως πίστευε ο θεωρητικός του σύγχρονου τουρκικού εθνισμού Ζιϋά Γκεκάλπ (1876 – 1924, κούρδος την καταγωγή και στο κλίμα της σουφικής παράδοσης). Ο σημερινός ἰσλαμικός φουνταμενταλισμός δεν αντιπροσωπεύει, όπως το παλιό Ισλάμ, μια ειδική σχέση με τον ελληνισμό, τον ιουδαϊσμό και τον χριστιανισμό, μια σχέση περήφανης κυριαρχίας, τῆν τρίτη και υψηλότερη βαθμίδα τῆς Αποκάλυψης. Αντιπροσωπεύει μια ταπεινωτική και βαθειά πλεγματική σχέση με τον δυτικό πολιτισμό και τον σιωνισμό, από τὴν οποία αδυνατεί να διαφύγει.
Η ενιαία «ενδιάμεση περιοχή» ὑπάρχει, λοιπόν, μόνο στη φαντασία του κ. Κιτσίκη. Η ελληνιστική περίμετρος εἰναι σήμερα ἀκρωτηριασμένη και πλήρως αλλοτριωμένη. Δεν ἐχει ταυτότητα. Τα ἀπομεινάρια της, οἱ διάφορες συνιστώσες τῆς, χωρίς τὴ μεταξύ τους ζωοποιό σχέση, μάταια αγωνίζονται να βρουν τη «χαμένη τους ταυτότητα».
Το Ανατολικό Ζήτημα και ἡ τουρκοκρατία
Αλλά πώς υπεισέρχονται σ᾽ αυτά οι τούρκοι; Εδώ πρέπει να θυμηθούμε τὴν παρατήρηση του Αριστοτέλη, ότι ἡ βασική αδυναμία των ελλήνων εἰναι ὁτι δεν μπορούν να φτιάξουν κράτος. Και η αἰτία εἶναι κατά βάθος υγιής: θέλουν να αυτοδιοἰκούνται κατά αυτόνομες μικρές ομάδες (κοινοτισμός). Ὅταν επιτέλους τους ἐφτιαξε ο Αλέξανδρος κράτος, το διέλυσαν εν ριπή οφθαλμού. Το κράτος της Ρωμανίας το εἶχαν φτιάξει οι Ρωμαίοι και στεκόταν στα πόδια του στο βαθμό που διατηρούσε το ρωμαϊκό πνεύμα. Μόλις ἡ ελληνοποίηση προχώρησε σε κάποιο βαθμό, άρχισε να μπάζει βαρβάρους μισθοφόρους (μεταξύ τῶν οποίων και τούρκους) απ᾿ ὁλες τις μεριἐς. Οι Τούρκοι, αν πρόσφεραν κάτι στὴν πολυεθνία της ελληνιστικής περιμέτρου, ἦταν ἡ ικανότητά τους να στηρίξουν κράτος. «Βοσκοί λαών» από φυλετική νοοτροπία, αποδείχτηκαν ικανοί να κουμαντάρουν μιαν ἀπέραντη κρατική μηχανή. Ἧταν μια πολεμική ομάδα που εκτός από το σπαθί τῆς τίποτε ἀλλο δεν ἔφερε στον πολιτισμό. Ἥταν «το σπαθί του ἰσλάμ». Ἄραβες χωρίς Ἄλγεβρα και Ἀριστοτέλη, κατά τον Πούσκιν.
Με πολιτιστικούς ὁρους δεν μπορούμε, λοιπόν, να θεωρήσουμε τους τούρκους έθνος της ελληνιστικής περιμέτρου. Οἱ τούρκοι ἔκλεψαν την εθνική τους ύπαρξη και ταυτότητα από τους ντόπιους, μαζί με το ἔδαφος, τὴν ἐλευθερία καὶ τον πλούτο τους. Η εθνική τους υπόσταση στηρίζεται στὴ γενοκτονία και το ψεύδος. Το Ανατολικό Ζήτημα δεν μπορεί να τίθεται με αφηρημένο τρόπο. Πρόκειται για την τουρκοκρατία πάνω στην ελληνιστική περίμετρο. Η τουρκοκρατία ξηλώθηκε από τον αραβικό κόσμο και τα Βαλκάνια, παρέμεινε όμως στη Μικρασία. Το ερώτημα εἰναι: θα ανατραπεί και εκεί, με τὴν εθνική αφύπνιση και απελευθέρωση τῶν γηγενών λαών, ή θα αποκατασταθεί και πάλι στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή; Και οι δύο τάσεις βρίσκονται ήδη σε ανάπτυξη.
Το λάθος του καθηγητή Κιτσίκη εἰναι ότι παραγράφει τα ἐγκλήματα του τουρκισμού σε βάρος των λαών τῆς περιοχής. Τα θεωρεί ως μηδέποτε γενόμενα και ταυτίζει τους τούρκους με τα θύματά τους, τους μικρασιατικούς λαούς. Πιστεύει ότι η χούφτα των τούρκων που ήρθαν από την κεντρική Ασία και ο τρόπος κοινωνικής ἐξουσίας που αὐτοί ἔφεραν (η ρατσιστική παράδοση του «λύκου τῆς στέπας») αφομοίωσε τους μικρασιατικούς λαούς. Πράγμα που ουδόλως συμβαίνει, ὁπως δείχνει το παράδειγμα του κουρδικού λαού. Εἶναι βέβαιο ὁτι τῆν απελευθέρωση τῶν κούρδων θα την ακολουθήσει η ἰδιᾳ διεκδίκηση και από τις υπόλοιπες εθνότητες της Μικρασίας.
Η ενιαία Αιγηίς εἰναι οπωσδήποτε προὔπόθεση για τή λύση του Ανατολικού Ζητήματος. Πρέπει να ανατραπούν οι τεχνητές διαχωριστικές γραμμές που ἔχουν χαραχτεί για να χωρίζουν τὴν Ελλάδα από τη Μικρασία και τις δύο από τα Βαλκάνια. Η εκπλήρωση όμως του αιτήματος περνάει μέσα από την οριστική ανατροπή τῆς τουρκοκρατίας και τὴν απελευθέρωση ὅλων των μικρασιατικών λαών.
Τα ἔθνη της περιοχής σίγουρα ἔχουν ὡριμάσει και δεν διακατέχονται πλέον από αυτοκρατορικά όνειρα. Μιλώντας για τους ρωμανικούς λαούς τούτο αληθεύει. Δεν αληθεύει ὁμως για τους τούρκους. Οἱ τούρκοι ονειρεύονται πάντα τὴν αναβίωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Γι αυτό, όσο δεν αναγνωρίζουν τις γενοκτονίες που ἔχουν διαπράξει, δεν αποκαθιστούν τα θύματά τους και δεν εγκαταλείπουν τα αυτοκρατορικά όνειρα, οἱ λαοί τῆς περιοχής δεν μπορούν να τους συμπεριλάβουν στα σχέδια τους για μια νέα ενοποίηση του γεωπολιτικού τους χώρου.
ΕΠΟΜΕΝΟ ΜΕΡΟΣ
Η δυτική ταυτότητα
Πολύ πετυχημένη η ανασκευή της θεωρίας του κυρίου Κιτσίκη από τον κο Ζιάκα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ρίξιμο άπλετου φωτός στις συνιστώσες του σημερινού τουρκικού κράτους που δεν είναι μόνο οι Κούρδοι, οι Συροάραβες και οι Αρμένιοι, αλλά και άλλοι λαοί. Αυτοί οι λαοί, όταν συνέβηκε η ρωμαϊκή κατάκτηση, αποδέχτηκαν τη ρωμαϊκή ταυτότητα και μέσα από το χριστιανισμό, απέρριψαν την αρχική τους καταγωγή. Όπως ακριβώς δηλαδή έγινε και με τους Έλληνες. Επειδή όμως, είχαν ήδη εξελληνιστεί οι περισσότεροι, ταύτισαν το μέλλον τους με εκείνους. Δηλαδή, αν γίνονταν οι Έλληνες αιρετικοί(ενάντιοι στην ορθοδοξία), οι οποίοι είχαν όλες τις προϋποθέσεις λόγω γνωστικού και υπόλοιπου φιλοσοφικού παρελθόντος, γίνονταν κι εκείνοι και μπορεί σε μεγαλύτερα ποσοστά.
Τέτοιοι λαοί ήταν οι Γαλάτες, οι Καππαδόκες, οι Λυδοί, οι Κάρες, οι Ίσαυροι, οι Λαζοί, οι Σλάβοι ,ακόμα και τα “δράματα” της νεότερης εποχής, οι Τουρκοκρητικοί ανταλλάξιμοι και οι Τουρκοκύπριοι λινοβάμβακοι κλπ. Αυτοί είναι πολύ δύσκολο να ξεσηκωθούν ή να αλλάξουν νοοτροπία γιατί από τη μία υπάρχει ένα κραταιό κράτος όπου ανήκουν, το οποίο εξελίσσεται σε παγκόσμια μεσαία δύναμη κι από την άλλη έχουν μέσα τους βεβαιότητες ψυχολογικής ένταξης στην Οθωμανική ιδέα, όπως ακριβώς είχαν και οι Έλληνες της εποχής της ρωμαϊκής κατάκτησης που απέρριψαν την Ελλάδα κι αποδέχτηκαν τη Ρώμη.
Ο ανθενωτισμός στους Δυτικούς και άρα συμβιβασμός με τους Οθωμανούς που δε θίγεται επαρκώς στα παραπάνω κείμενα, είναι παρόντας κι ασκεί επιρροή σήμερα και στον ελλαδικό χώρο, ιδιαίτερα σε εκκλησιαστικούς κύκλους. Είναι δυνατό να μην έχουν εντρυφήσει σ’ αυτόν, όχι μόνο οι εθνότητες που συνθέτουν σήμερα την Τουρκία, αλλά και οι Έλληνες Μικρασιάτες που εξισλαμίστηκαν; Άρα, έχουν δύο λόγους να μην αποδέχονται τους σημερινούς Ελληνοχριστιανούς, ακόμα κι αν αναγνωρίζουν ότι έχουν δίκιο. Πρώτο ότι ο ανθενωτισμός των εκκλησιαστικών κύκλων του Μεσαίωνα είχε μεγάλη απήχηση στο λαό της εποχής, οι οποίοι εύκολα έγιναν έπειτα μουσουλμάνοι και γιά λόγους ύπαρξης και διαβίωσης κι έπειτα ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει καθαρή θέση και από την ελίτ και από τους πολιτικούς που κυβερνούν κατά καιρούς. Μπήκαμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση ναι, αλλά όχι γιά να πεθάνουμε αφομοιούμενοι στη χοάνη της.
Ο εθνάρχης Βενιζέλος, μπορεί να χρησιμοποίησε και να χρησιμοποιήθηκε από τους Δυτικούς μέσα από την Entente, στο μυαλό του όμως ήταν πάντα η πρωτεύουσα της καρδιάς μας, η Κωνσταντινούπολη. Κακώς τον κατηγόρησαν με διάφορες ανυπόστατες κατηγορίες ταυτίζοντάς τον με τους λατινίζοντες. Ως Πατριαρχικός εκκλησιαστικά, το βλέμμα του ήταν στραμμένο ανατολικά, γι’ αυτό και παραμέλησε τα δικαιώματα των Βορειοηπειρωτών.
Εγκλήματα δεν έγιναν μόνο στα νεότερα χρόνια. Έγιναν και στο Μεσαίωνα. Γιατί όμως έγιναν αποδεκτά και τότε που το πράγμα ήταν ζεστό ενώ σήμερα έχει κάπως παγώσει; Γιατί και τότε υπήρχαν ανταγωνισμοί. Οι Βαλκάνιοι λαοί ακολούθησαν το παράδειγμα των αρχαίων Ελλήνων και καταφαγώθηκαν σε εμφυλίους και τα νεότερα χρόνια με τους 3ους Βαλκανικούς της δεκαετίας του 1990-2000. Το ιδεώδες λοιπόν είναι η επανανακάλυψη της ενότητάς τους ακόμα και μέσα στην Ευρωπαϊκή ένωση κατά το σχέδιο του Ρήγα Βελεστινλή. Όπως επίσης και σήμερα φαινομενικά εχθρικών λαών όπως είναι οι Αλβανοί, οι Βόσνιοι, οι Αιγύπτιοι, οι Σύριοι οι Λίβυοι, οι Ισραηλινοί και οι Λιβανέζοι, Μόνο έτσι θα μας δει και η υπόλοιπη Ευρώπη ως κάτι σταθερό κι ενιαίο και θα πάει κι εκείνη μπροστά κι όχι εμείς να ακολουθήσουμε εκείνη. Και τότε, όσο πληθυσμό κι αν έχει η Τουρκιά, θα τη νικήσουμε πολύ εύκολα.