Δημήτρης Παπασταματίου, Φωκίων Κοτζαγεώργης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ, σ. 103-104.
Κείμενο: Φωκίων Κοτζαγεώργης
Οι επαφές των ορθοδόξων με τους προτεστάντες ξεκίνησαν από θεολογική βάση. Ο Μαρτίνος Λούθηρος στους λόγους και τα κείμενά του είχε κρατήσει θετική στάση έναντι της Ορθόδοξης Εκκλησίας, υποστηρίζοντας ότι ήταν η αρχαιότερη χριστιανική Εκκλησία και ως εκ τούτου πιο κοντά στο πνεύμα της Καινής Διαθήκης. Ο συνεργάτης του, Φίλιππος Μελάγχθων (1497-1560), πολύ καλός γνώστης της ελληνικής γλώσσας, θα δείξει ιδιαίτερη εκτίμηση για τους Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας. Λίγο πριν, αλλά κυρίως μετά τα μέσα του 16ου αιώνα συναντούμε στις πηγές τις πρώτες αντιδράσεις Ελλήνων ορθοδόξων λογίων κληρικών για τις απόψεις της Μεταρρύθμισης του Λούθηρου.
Η στάση τους δεν ήταν πάντα αρνητική, αλλά κυμαινόταν από ένα γνήσιο ενδιαφέρον για τις νέες ιδέες (π.χ. ο Κρητικός λόγιος Αντώνιος Καλλέργης, 1521-1555) και την κριτική αντιμετώπιση με θετική χροιά (π.χ. ο Κερκυραίος λόγιος Αντώνιος Έπαρχος, 1491-1571), έως την απόρριψη (π.χ. ο Ζακυνθινός λόγιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος, 1508-1553). Σ’ αυτό το πρώιμο στάδιο των σχέσεων μεταξύ των δύο ομολογιών εντοπίζεται και η προσπάθεια βίαιης εισαγωγής του προτεσταντισμού στον οθωμανικό χώρο. Συγκεκριμένα, ο Έλληνας ηγεμόνας της Μολδαβίας Ιάκωβος Βασιλικός (; -1564) προσπάθησε, ανεπιτυχώς, να εισαγάγει στη Μολδαβία τις ιδέες της Μεταρρύθμισης. Από τον φιλελληνικό κύκλο του Μελάγχθωνα προήλθε η πρώτη επίσημη προσπάθεια από την πλευρά των προτεσταντών να προσεγγίσουν την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ένας διάκονος με το όνομα Δημήτριος στάλθηκε από το πατριαρχείο στη Γερμανία το 1559 για την πρώτη επίσημη επαφή μεταξύ των δύο πλευρών, αλλά είναι κατά το τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα που θα υπάρξουν επίσημες επαφές σε ανώτερο επίπεδο και με διεξοδικό τρόπο. Πρόκειται για την ανταλλαγή επιστολών μεταξύ των γερμανών προτεσταντών θεολόγων Μαρτίνου Κρούσιου και Ιάκωβου Αντρέα από τη μια και του πατριάρχη Ιερεμία Β΄ Τρανού από την άλλη κατά το διάστημα 1576-1581. Ο διάλογος διεξάχθηκε σε αμιγώς θεολογική βάση και κατέληξε σε αδιέξοδο, λόγω της μεγάλης απόστασης που χώριζε, σε δογματικό επίπεδο, την Ορθόδοξη Εκκλησία από τον προτεσταντισμό.
Οι επαφές όμως με τους προτεστάντες συνεχίστηκαν, αλλά σε λίγο διαφορετικό επίπεδο. Δύο γεγονότα, αλληλοσυνδεόμενα μεταξύ τους, συνέβησαν κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα, με τα οποία οι σχέσεις Ορθόδοξης Εκκλησίας και προτεσταντών γνώρισαν ιδιαίτερη ένταση. Πρόκειται για την παρουσία ενός φιλο-προτεστάντη πατριάρχη Κωνσταντινούπολης και για την πολιτική και θρησκευτική δραστηριοποίηση προτεσταντικών κύκλων στην οθωμανική πρωτεύουσα σε ανταγωνισμό με καθολικούς στο πλαίσιο της Αντιμεταρρύθμισης. Ο Κρητικός Κύριλλος (Α΄) Λούκαρης ήταν μια ισχυρή προσωπικότητα, ιδιαίτερα μορφωμένος, ο οποίος ανήλθε πέντε φορές στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης μεταξύ των ετών 1620-1638. Θητεύοντας δίπλα στο θείο του πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιο Πηγά, δεν έλαβε μόνο μια πλούσια μόρφωση, ούτε μόνο τον διαδέχτηκε στον πατριαρχικό θρόνο της Αλεξανδρείας το 1601. Υιοθέτησε και το αντικαθολικό μένος του.
Η διαφορά ήταν ότι ο Λούκαρης, προκειμένου να απομακρυνθεί από τους καθολικούς κύκλους, προσεταιρίστηκε τους προτεσταντικούς. Αυτό συνέβη κατά την περίοδο πατριαρχείας του στην Κωνσταντινούπολη. Η προσέγγιση, όμως, μεταξύ Λούκαρη και προτεσταντών προϋπήρχε και δεν ερειδόταν μόνο πάνω σε λόγους πολιτικής συμμαχίας, αλλά και σε θεολογικούς. Υπήρχε, δηλαδή, το απαραίτητο θεολογικό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε μια αμοιβαία συμπάθεια. Εφημέριοι των ευρωπαϊκών πρεσβειών στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και οι ίδιοι οι πρεσβευτές, όπως για παράδειγμα ο Άγγλος πρέσβης Σερ Τόμας Ρόε, θα παίξουν κρίσιμο ρόλο στις διαμάχες γύρω από το πρόσωπο του Κυρίλλου. Το πρόσωπο του πατριάρχη χρησιμοποιήθηκε από τις καθολικές (Γαλλία, Αυστρία) και τις προτεσταντικές (Αγγλία, Ολλανδία) δυνάμεις για να εξαλειφθεί η δύναμη της αντίπαλης θρησκείας και για να διεκδικήσουν την πολιτική υπεροχή στο οθωμανικό παλάτι. Η οθωμανική εξουσία προσπαθούσε να ισορροπήσει ανάμεσα στους πολιτικούς ανταγωνισμούς των ευρωπαϊκών χωρών, επικυρώνοντας την εκλογή φιλοκαθολικών ή φιλοπροτεσταντών πατριαρχών.
Οι ανταγωνισμοί αυτοί συνέβησαν σε μια περίοδο, όπου θρησκευτικοί και πολιτικοί ανταγωνισμοί υφίσταντο σε μια απομακρυσμένη από την Κωνσταντινούπολη περιοχή: τη δυτική Ουκρανία (Ρουθηνία). Εκεί, οι μεν καθολικοί Πολωνοί προσπαθούσαν μέσω της Ουνίας να προσεταιριστούν θρησκευτικά και αργότερα πολιτικά τους ντόπιους ορθόδοξους πληθυσμούς, οι δε Οθωμανοί ακροβατούσαν μεταξύ των ορθόδοξων Κοζάκων και των καθολικών Πολωνών για την πολιτική κυριαρχία στη διαφιλονικούμενη και συνοριακή γι’ αυτούς ζώνη. Τελικά, μια τελευταία συκοφαντία στη σειρά αυτών που είχε μέχρι τότε αντιμετωπίσει, στοίχισαν στον Κύριλλο Λούκαρη τη ζωή του. Ένας ιερέας του κυριότερου ανταγωνιστή του στον πατριαρχικό θρόνο, Κύριλλου Β΄ Κονταρή, έπεισε το Μεγάλο Βεζίρη κι αυτός τον σουλτάνο, ενόσω βρίσκονταν αμφότεροι σε εκστρατεία εναντίον των Περσών, ότι ο Λούκαρης είχε σχεδιάσει την επιχείρηση των Κοζάκων του Δον εναντίον των οθωμανικών εδαφών στην Αζοφική. Έτσι, ο Λούκαρης κατηγορήθηκε για προδοσία και στραγγαλίστηκε (27.6.1638). Έκτοτε, οι σχέσεις της Εκκλησίας με τους προτεστάντες θα περάσει σε προϊούσα ύφεση μέχρι το 19ο αιώνα, τόσο σε θεολογικό, όσο και σε πολιτικό επίπεδο.
