Δημήτρης Παπασταματίου, Φωκίων Κοτζαγεώργης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ, σ. 108-109.
Κείμενο: Φωκίων Κοτζαγεώργης
Το οικουμενικό πατριαρχείο ως ο μοναδικός πνευματικός θεσμός με αδιάκοπη παρουσία στον ελληνικό χώρο συνδέθηκε εξαρχής με το αίτημα για παροχή ελληνικής παιδείας. Επιπλέον, η μεγαλύτερη – σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο – δυνατότητα που είχε ένας ιερωμένος να μορφωθεί προκειμένου να τελεί τις εκκλησιαστικές ακολουθίες, έδιναν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα στην παρουσία μορφωμένων μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας.
Ήδη είναι γνωστό ότι ο πατριάρχης Γεννάδιος Β΄ μετακάλεσε από τη Θεσσαλονίκη τον Ματθαίο Καμαριώτη για να διδάξει σε ένα υποτυπώδες σχολείο που είχε ιδρυθεί στην Κωνσταντινούπολη τα πρώτα χρόνια μετά την Άλωση. Έκτοτε δεν σταμάτησε το ενδιαφέρον του πατριαρχείου για τη συντήρηση ενός σχολείου υπό την εποπτεία του. Είναι ωστόσο κάποια συγκεκριμένα γεγονότα που χαρακτηρίζουν την εκπαιδευτική πολιτική της Εκκλησίας. Το 1556 ο πατριάρχης Ιωάσαφ Β΄ (1556-1565) προχώρησε σε αναδιοργάνωση του σχολείου, αναβιβάζοντάς το σε σχολή και προβλέποντας την ανέγερση ειδικού κτιρίου. Παράλληλα, φρόντισε για την ανανέωση του προγράμματος διδασκαλίας, τοποθετώντας ως διευθυντή της σχολής τον γνωστό λόγιο Ιωάννη Ζυγομαλά.
Πρόκειται, ουσιαστικά, για το έτος ίδρυσης της πατριαρχικής σχολής, η οποία από τότε και μετά, όχι χωρίς προβλήματα και διακοπές στη λειτουργία της, θα αποτελέσει ένα από τα σχολεία στον ελληνικό κόσμο που θα παρέχουν μέσου και ανωτέρου επιπέδου εκπαίδευση. Το 1593 ο Ιερεμίας Β΄ συγκάλεσε τοπική σύνοδο, η οποία, μεταξύ άλλων αποφάσεων, προέτρεπε τους επισκόπους των επαρχιών να συστήσουν με δική τους φροντίδα και δαπάνες σχολές για να διδάσκονται «ιερά γράμματα» και βοηθεῖν δὲ κατὰ δύναμιν τοῖς ἐθέλουσι διδάσκειν καὶ τοῖς μαθεῖν προαιρουμένοις, ἐὰν τῶν ἐπιτηδείων χρείαν ἔχωσιν. Παρ’ όλο που η συνοδική απόφαση δεν είχε άμεσα αποτελέσματα, δείχνει για πρώτη φορά την έμπρακτη μέριμνα της Εκκλησίας για την εκπαίδευση του ποιμνίου της.
Η τοποθέτηση το 1622 ως διευθυντή της πατριαρχικής σχολής του Αθηναίου λόγιου Θεόφιλου Κορυδαλλέα αποτελεί ένα άλλο χρονικό ορόσημο. Ο Κορυδαλλέας θα δημιουργήσει έναν ευρύ κύκλο μαθητών, θα δώσει αίγλη στη σχολή και θα επηρεάσει καθοριστικά το περιεχόμενο της παρεχόμενης εκπαίδευσης γενικά στον ελληνικό χώρο μέχρι τον 18ο αιώνα. Μέχρι την Επανάσταση η πατριαρχική σχολή συνέχισε να γνωρίζει περιόδους ακμής και παρακμής, ενώ συγκεκριμένοι πατριάρχες ενδιαφέρθηκαν για την ανανέωσή της, όπως ο Καλλίνικος Ε΄ το 1804. Ενδιαφέρον στοιχείο της εκπαιδευτικής πολιτικής της Εκκλησίας ήταν η ίδρυση, με προσωπική πρωτοβουλία του πατριάρχη Κύριλλου Ε΄, της Αθωνιάδας σχολής στο Άγιο Όρος το 1749 και η προσπάθεια να αναδειχθεί η σχολή σε εκπαιδευτικό κέντρο παροχής υψηλού επιπέδου εκπαίδευσης με την τοποθέτηση ως διευθυντή της το 1753 του σημαντικότερου λογίου της εποχής, του Ευγένιου Βούλγαρη.
Κατά την περίοδο του διαφωτισμού το πατριαρχείο κράτησε απόσταση από το κίνημα, η οποία απόσταση έφτασε σε σημείο έντονης αντιπαράθεσης και σύγκρουσης με τις νέες ιδέες και τα σχολεία που τις υπηρετούσαν. Αποκορύφωμα ήταν η πατριαρχική σύνοδος «Περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων» που συγκάλεσε ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ τον Μάρτιο του 1821. Ακόμη και η λειτουργία πατριαρχικού τυπογραφείου από το 1798 μέχρι το 1821 με πρωτοβουλία του ιδίου έγινε με στόχο την εκτύπωση θρησκευτικών βιβλίων και την ενημέρωση του λαού έναντι των από τη Δύση προερχόμενων ιδεών και βιβλίων. Η προσπάθεια ίδρυσης πατριαρχικού τυπογραφείου εντάχθηκε μέσα σε τελείως διαφορετικό πνευματικό και ιδεολογικό κλίμα από αυτό που είχε εκκολάψει την πρώτη προσπάθεια ίδρυσης ελληνικού τυπογραφείου στην ορθόδοξη Ανατολή το 1627 από τον πατριάρχη Κύριλλο Α΄ Λούκαρη.
Πέραν του εκπαιδευτικού έργου η Εκκλησία συνδέθηκε με την παιδεία μέσω των λογίων. Πλειάδα διανοουμένων ή και απλά μορφωμένων και δασκάλων καθ’ όλη τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου προέρχονταν από τους κόλπους του κλήρου όλων των βαθμίδων. Η συμβολή τους ήταν σημαντική για την ελληνική παιδεία και γι’ αυτό θα εξεταστούν στο οικείο κεφάλαιο. Τα πρόσωπα αυτά δεν υπηρετούσαν κάποια εκπαιδευτική πολιτική της Εκκλησίας, παρά, έχοντας τα πλεονεκτήματα της μόρφωσης σε σχέση με τους υπολοίπους ορθοδόξους, ενεργούσαν για την προώθηση εν γένει της ελληνικής παιδείας.
