Με αφορμή τη συζήτηση που διεξαγόταν στην Β΄ Συντακτική συνέλευση των Κρητών, στα 1906, για τις σχέσεις της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας με την Κρητική Πολιτεία και περί του όρου «επικρατούσα θρησκεία» στο Σύνταγμα, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, στο πλαίσιο της διαφωνίας του με τον Ι. Λεκανίδη, αναφέρεται στις έννοιες της ανεξιθρησκίας και του φιλελευθερισμού και διατυπώνει τις σκέψεις του για τη σχέση Ελληνισμού και Ορθοδοξίας.
Από τα πρακτικά της Β΄ Συντακτικής συνέλευσης των Κρητών, 28 Οκτωβρίου 1906.
Πηγή: ΓΑΚ, Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, σειρά #008, φάκελος #004, έγγρ. 114-115.
Στην έντονη συζήτηση που διεξήχθη ο Ελευθέριος Βενιζέλος τόνισε μεταξύ άλλων τα εξής:
«…Ο κύριος Λεκανίδης κηρύττει ότι είναι φιλελεύθερος διότι είναι ορθόδοξος, εγώ έχω καθήκον να διακηρύξω ότι είμαι φιλελεύθερος διότι είμαι Έλλην. H ελευθεροθρησκεία είναι αρετή ιδιάζουσα κατ’ εξοχήν εις το Ελληνικόν Έθνος […] Αν λοιπόν υποστηρίζωμεν την άκραν, την άνευ σκιάς τινός ελευθεροθρησκείαν, ημείς ήμεθα συνεπείς προς τον εθνισμόν ημών και προς την θρησκείαν ημών· αλλ’ έχω να διαμαρτυρηθώ κατά της αντιλήψεως του αξιοτίμου πληρεξουσίου Σφακίων, κατά της αντιλήψεως ότι ο Ελληνισμός ταυτίζεται προς την έννοιαν της Ορθοδοξίας· ο Ελληνισμός προϋπήρξεν αιώνας όλους πριν ή εμφανισθή ο Χριστός κομίζων το Ευαγγέλιον της σωτηρίας. Η έννοια λοιπόν του Ελληνισμού δεν δύναται ποτέ να ταυτισθή με την έννοιαν της Ορθοδοξίας».
Σε επόμενες απαντήσεις του ανέφερε:
«Είπον ότι ο Ελληνισμός υπήρξεν αιώνας όλους προ του Χριστιανισμού και προσθέτω ακόμη ότι η λαμπροτέρα περίοδος του ελληνικού πολιτισμού είναι ατυχώς η αρχαιοτέρα. Ο Ελληνισμός ο καταυγάζων δι’ ανεσπέρου φωτός και ημάς τους νάνους απογόνους δεν είναι ο πρόσφατος, δεν είναι ο Χριστιανικός Ελληνισμός, αλλά ο Ελληνισμός των εθνικών χρόνων.»
«Ο Ελληνισμός δεν δύναται να ταυτιστεί προς τον Χριστιανισμόν· ο Ελληνισμός είναι ο παρασκευάσας τον κόσμον προς αποδοχήν του Χριστιανισμού».
«Την γλώσσαν, η οποίαν δεν είναι στοιχείον της θρησκείας αλλά στοιχείον του εθνισμού μας. Δεν δύναμαι λοιπόν να εννοήσω πώς άνδρες κατ’ εξοχήν φιλελεύθεροι, είναι δυνατόν να πιστεύουν τας δύο αυτάς εννοίας και να σας λέγουν ότι η έννοια του Eλληνισμού ταυτίζεται προς την έννοιαν της Ορθοδοξίας, ενώ δεν υπάρχουν ίσως δυστυχώς δύο τόσον αντίθετοι προς αλλήλας όσον είναι σήμερον η έννοια του Eλληνισμού προς το επικρατούν μέρος της Ορθοδοξίας. Εάν είμεθα 100.000.000 οι Ορθόδοξοι, δυστυχώς όλοι οι Έλληνες είμεθα 8.000.000 όλοι, δεν ημπορούμεν δε να έχομεν ουδένα ταυτισμόν εθνικόν προς το υπόλοιπον του ορθόδοξου πληρώματος […] Δεν αρνούμαι ότι η ορθόδοξος θρησκεία υπήρξεν η κιβωτός, εντός της οποίας πολλάκις εσώθη ο Ελληνισμός, αλλά δεν είναι το μόνον, το οποίον διακρίνει τον Ελληνισμόν. Τον Ελληνισμόν χαρακτηρίζει κάτι τι άλλον υψηλότερον και ευγενέστερον. Ο Ελληνισμός είναι ιδέα, της οποίας ο ευγενέστερος σκοπός είναι να διαλύη τα σκότη και να ανοίγη δρόμον προς την ελευθερίαν και τον πολιτισμόν».
Επιμ. Μιχάλης Ρέττος
