Παραγωγικοί και οικονομικοί μηχανισμοί του πρώιμου Ελληνικού και Ευρωπαϊκού συνεργατικού λαϊκού καπιταλισμού
Γράφει ο Διονύσης Μαυρογιάννης,* από το Περιοδικό Ελλοπία τ. 59, Μάρτιος-Απρίλιος 2002
*καθηγητής Κοινωνιολογίας και πρ. πρύτανης Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
7. Ευρωπαϊκή και διεθνής διάσταση και αναγνώριση του Αμπελακιώτικου Κοινοτικού Μοντέλου Συνεργατικής Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης
Η ανακάλυψη της Συνεργατικής Ένωσης των Αμπελακίων από πολιτικές, διπλωματικές, επιστημονικές και περιηγητικές προσωπικότητες της Ευρώπης καθώς και η γραπτή παράδοση γι’ αυτήν, συνεχίσθηκαν ως το τέλος του 19ου και τις αρχές ακόμη του 20ου αιώνα. Στο 6ο Συνέδριο της Διεθνούς Συνεταιριστικής Ένωσης στη Βουδαπέστη (1904) συμμετείχε ο αρχικός μελετητής του αμπελακιώτικου φαινομένου, ο πολιτικός Γεώργιος Φιλάρετος, ο οποίος, γραπτώς και προφορικώς, διέδιδε τις προσυνεταιριστικές συνεργατικές εμπειρίες της Ελλάδας. Την ίδια εποχή, σε άλλο Συνέδριο της Δ.Σ.Ε. εγίνοντο συζητήσεις για τη λειτουργία των Συνεργατικών Κοινοτήτων που είχαν ιδρύσει στη Ρουέν της Γαλλίας κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι., οι οπαδοί του Charles Fourier και φίλοι του Francois Boulanger βάσει των γραπτών του μαρτυριών για τη Συνεργατική Ένωση των Αμπελακίων.
Η ίδρυση το 1920 τεχνικής Υπηρεσίας για τους Συνεταιρισμούς στο Διεθνές Γραφείο Εργασίας στη Γενεύη (συγχρόνως με την ίδρυση Υπηρεσίας για την εκπόνηση/υιοθέτηση νομικών κειμένων σχετικά με τις εργασιακές/βιομηχανικές σχέσεις, καθώς και Υπηρεσίας Εργατικής Εκπαίδευσης), επιτάχυνε την εξάπλωση και την ανάπτυξη των εκσυγχρονισμένων συνεταιρισμών σε ολόκληρη την Ευρώπη, επισκιάζοντας έτσι, όλες τις παραδοσιακές και αυθόρμητες συνεργατικές μορφές, όπως και αυτή των Αμπελακίων. Τα Αμπελάκια της Ελλάδας και όλα τα παραδοσιακά συνεργατικά φαινόμενα διαφόρων χωρών, αγνοήθηκαν, περιφρονήθηκαν και ξεχάσθηκαν για μισό περίπου αιώνα, στη δίνη του εξευρωπαϊσμού και της εκλογίκευσης των λαϊκών θεσμών, του λαϊκού πολιτισμού και της συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών στους οικονομικούς μηχανισμούς. Στο διάστημα αυτό, η θεώρηση του αμπελακιώτικου φαινομένου στην Ελλάδα, συνεχίσθηκε πάνω σε τρεις ιδεολογικούς άξονες. Από τη μία μεριά, η άποψη ότι επρόκειτο για τον πρώτο συνεταιρισμό του κόσμου, είχε πάντοτε θερμούς υποστηρικτές και εξέφραζε, κατά τρόπο εξιδανικευμένο και γενικευμένο, αισθήματα και βιώματα αναπλήρωσης για την πληγωμένη περηφάνια ενός λαού, στον οποίο το συνεχές ευρωπαϊκό όραμα και γίγνεσθαι της Ελλάδας, από την εποχή του Ρήγα και της επαύριον της ίδρυσης του νεοελληνικού κράτους, είχε δημιουργήσει αμφιβολίες και είχε επιφέρει αποπροσανατολισμό σε μεγάλο βαθμό και έκταση, για την ίδια του την ιστορική ταυτότητα και ικανότητα, παλιότερη και νεώτερη. Από την άλλη μεριά, η σύζευξη του συνεταιριστικού θεσμού στην κομμουνιστική ιδεολογία και προοπτική της οικοδόμησης του εργατικού προλεταριάτου, πατώντας «στο σκαλοπάτι» του θεσμού αυτού, είχε και στη χώρα μας τον απόηχο της. Ο Γιάννης Κορδάτος, παλιός Γ. Γραμματέας του Σοσιαλιστικού κατ’ αρχάς και του Κ.Κ.Ε. στη συνέχεια, με «προκρούστεια» μεθόδευση (μεθοδολογία), έκοψε τα άκρα και κόντυνε το μέγεθος και το συνεργατικό χαρακτήρα της Ένωσης των Αμπελακίων, υποβιβάζοντας το φαινόμενο αυτό σε μια συνήθη εκμετάλλευση των εργατών από τους εμπόρους. Η άποψη του Γιάννη Κορδάτου για τα Αμπελάκια και τον μύθο για τον Συνεταιρισμό τους, εκτός από την θελημένη ιδεολογική διαστρέβλωση των ιστορικών γεγονότων, ωφείλετο σε μεγάλο βαθμό, και στην άγνοια των πηγών, ευρωπαϊκών αλλά και ελληνικών, για τα Αμπελάκια.
Η τρίτη και μεσαία θέση εκφράστηκε από επιστήμονες και λόγιους, όπως ο καθηγητής Νικόλαος Βέης και ο Φάνης Μιχαλόπουλος, οι οποίοι μελέτησαν και προέβαλαν αυτά καθ’ εαυτά τα ιστορικά γεγονότα, χωρίς να προσπαθήσουν να διατυπώσουν και να επιβάλουν θεωρητικές ετικέτες σε αυτά. Αυτή η αντικειμενική θέση ήταν και συνεχίζει να είναι παρακαταθήκη για τους ορθοδόξους συνεταιριστές της χώρας μας τόσο παλαιότερων (Θ. Τζωρτζάκης -Βραβείο Ακαδημίας για το περιοδικό Ο Συνεταιριστής, 1954-, Αριστείδης Κλήμης, Δ. Πάνος, Νικόλαος Κολύμβας), αλλά και νεώτερους. Εξ άλλου, ακαδημαϊκοί, όπως ο Ρουσσόπουλος, ο Ν. Λούρος, ο Π. Ζέπος, αλλά και επιφανείς οικονομολόγοι, όπως ο Καλλιτσουνάκης, ο Αγαπητίδης, ο Ν. Πανταζόπουλος, ο Λ. Χουμανίδης, ο Ν. Μουτσόπουλος, υποστήριξαν πολλές θετικές όψεις, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές των Αμπελακίων και της Συνεργατικής τους Ένωσης.
Τα Αμπελάκια επανήλθαν στην ευρωπαϊκή και διεθνή επικαιρότητα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τις καινούριες ιστορικές συγκυρίες και αναζητήσεις ενδεδειγμένου και αποτελεσματικού κοινωνικοοικονομικού μοντέλου για την παροχή τεχνικής βοήθειας προς τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, οι οποίες ανέκτησαν ή απέκτησαν την πολιτειακή τους ανεξαρτησία μετά την ανατροπή της αποικιοκρατίας. Παραλλήλως, έκανε την εμφάνισή του σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, ένα νέο ρεύμα μελέτης των παραδοσιακών θεσμών του παρελθόντος, με σκοπό τη δικαιότερη οργάνωση της οικονομίας, μ’ ευρύτερη συμμετοχή των εργαζομένων στις επιχειρήσεις και στα αποτελέσματά τους, αυτών που είχαν υποστεί βαρύτερα τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης του 1928-1930 καθώς και της παγκόσμιας σύρραξης, με καταστροφή του ανθρώπινου δυναμικού, κατασπατάληση των πρώτων υλών και μ’ εξουσιασμό των παραγωγικών σχέσεων.
Στη δεκαετία του 1960, όταν διαπιστώθηκε από τις διεθνείς και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις ότι η παροχή τεχνικής βοήθειας προς τις υποανάπτυκτες (όπως ελέγοντο τότε) χώρες συναντούσε δυσκολίες πρόσληψης και απορρόφησης λόγω μη συμβατότητας των ευρωπαϊκών θεσμικών μοντέλων, σημειώθηκε επιστροφή στις ήδη βιωμένες συνεργατικές μορφές του παρελθόντος. Το Διεθνές Γραφείο Εργασίας ανέθεσε σε Γάλλο εμπειρογνώμονα τη σχετική αρχειακή έρευνα και μελέτη των γνωστών αυτών εμπειριών, συμπεριλαμβανομένων και των Αμπελακίων. Το ογκώδες υλικό που συγκεντρώθηκε, ανέλαβε να το επεξεργασθεί περαιτέρω με σκοπό τη δημοσίευση και προβολή του, έτερος μελετητής γερμανικής κουλτούρας.
Το έργο μεταφρασμένο από τα γαλλικά στα γερμανικά, υπό τον τίτλο Μη συμβατικές μορφές συνεργατισμού, θάφτηκε στα γρανάζια του ευρωπαϊκού συμπλέγματος ανωτερότητας, χωρίς, δυστυχώς, να δει ποτέ το φως της δημοσιότητας.
Το πρόβλημα, όμως, ενός πρόσφορου θεσμικού προτύπου, εξακολουθούσε να υπάρχει. Η προσοχή των Γάλλων επιστημόνων, όπως ο καθηγητής Henri Desroche, Διευθυντής του πασίγνωστου College Cooperative de Paris και αργότερα Πρόεδρος του Διεθνούς Συνεταιριστικού Πανεπιστημίου, στράφηκε προς την πρώτη διατριβή του υποφαινομένου για τα Αμπελάκια. Η διατριβή αυτή, που εξεπονήθη και έγινε δεκτή από το Παν/μιο Παρισίων υπό τη διεύθυνση του καθηγητή H.D, αφορούσε στις έρευνες για την Ένωση των Αμπελακίων (1780-1812) στα γαλλικά και ελληνικά Αρχεία και στις διηγήσεις των περιηγητών (1967, 300 σελίδες). Μ’ επιστολή του στο Διεθνές Γραφείο Εργασίας, ο καθηγητής μου H.D. επεσήμανε τη σπουδαιότητα της διατριβής. Το Δ.Γ.Ε. με προσκάλεσε στη Γενεύη, όπου προσέφερα για πολλά χρόνια τις υπηρεσίες μου στο Διεθνές Συνεταιριστικό Σύστημα, ως επιστημονικό στέλεχος. Μετά πενταετή επιτόπια συμμετοχή στην εκπόνηση και εφαρμογή των Πενταετών Προγραμμάτων Κοινωνικής Ανάπτυξης, συμπεριλαμβανομένων των συνεταιρισμών διαφόρων χωρών της Αφρικής και Ασίας, το Δ.Γ.Ε. μου παρεχώρησε εξαμηνιαία υποτροφία για την εκπόνηση διατριβής του γαλλικού κράτους, με βάση την πρώτη, η οποία περιείχε ντοκουμέντα και μαρτυρίες. Η διατριβή αυτή με τίτλο Η Συνεταιριστική Ένωση των Αμπελακίων. Κοινωνική Ιστορία του ελληνικού συνεταιριστικού κινήματος (1780-1966), με ειδικό εισηγητή τον καθηγητή μου H.D., έγινε ενθουσιωδώς δεκτή από την τετραμελή επιτροπή καθηγητών του Πανεπιστημίου των Παρισίων, ειδικών στο Βυζαντινό Δίκαιο, στο Κοινωνικό Δίκαιο και στην Ιστορία των Θεσμών. Στη διατριβή, εκτός του βαθμού «άριστα», απενεμήθη και η αναγνώριση της καλύτερης διατριβής του έτους 1975 και ο τίτλος του «LAUREAT».
Το Δ.Γ.Ε., την ίδια αυτή χρονιά, μου ζήτησε να προβώ, σε συνεργασία με Γάλλο εμπειρογνώμονα των συνεταιρισμών, σ’ εκπόνηση και δημοσίευση περιεκτικής μελέτης για τη σημασία της Ένωσης των Αμπελακίων, σε σύγκριση με τους καταναλωτικούς συνεταιρισμούς της Αγγλίας (Ρόσντεϊλ, 1844). Στη σύντομη μελέτη μας, που δημοσιεύθηκε στην τριμηνιαία Επιθεώρηση Συνεταιρισμών του Δ.Γ.Ε. (1975, τεύχος 2), καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι θεσμικές δυσκολίες, όπως η έλλειψη τραπεζών και άλλα αίτια, οδήγησαν την Ένωση Αμπελακίων σ’ εξαφάνιση, ενώ οι αγγλικοί συνεταιρισμοί του 1844, που θεωρούνται ως η απαρχή των σύγχρονων ευρωπαϊκών συνεταιρισμών, δεν μπορούν να συγκριθούν με την έκταση, το είδος και τα αποτελέσματα των Αμπελακίων.
Με τη δημοσίευση του άρθρου αυτού στις τρεις επίσημες γλώσσες του ΟΗΕ και την αυτόματη είσοδο στις βιβλιοθήκες των 180 κρατών – μελών του τελευταίου αυτού, επετελέσθη η διάχυση και αναγνώριση του μηνύματος για τη χρονική προτεραιότητα και για την υπέρτερη επιστημονική σημασία του Κοινοτικού Συνεργατικού Συστήματος των Αμπελακίων.
Στα επόμενα πέντε χρόνια (1976-1980), τα Προγράμματα Τεχνικής Συνεργασίας του Δ.Γ.Ε. για την εξάπλωση και ανάπτυξη των συνεταιρισμών, άντλησαν τα στοιχεία της «Κοινότητας» και της μαζικής «συμμετοχής» του πληθυσμού στους οικονομικούς και κοινωνικούς τομείς πολλών χωρών, οι οποίες είχαν ήδη υποτυπώδες ή και ανεπτυγμένο Κοινοτικό Σύστημα, όπως η Ινδία, οι Φιλιππίνες, η Μαδαγασκάρη, η Νήσος Μαυρίκιος, η Τυνησία, το Μπουρούντι. Και τούτο, γιατί η επιτυχία των Προγραμμάτων αυτών προϋπέθετε ευρεία λαϊκή συμμετοχή για την υλοποίησή τους (people’s participation in the development).
Τέλος, το 1981, με πρόταση μου στην ΠΑΣΕΓΕΣ και στην Ακαδημία Αθηνών, οργανώθηκε στην Αθήνα και στα Αμπελάκια, Διεθνές Συμπόσιο για τους παραδοσιακούς και λοιπούς Συνεταιρισμούς, με την ευκαιρία της 200ης επετείου από την ίδρυση της Κοινής Συντροφιάς και Αδελφότητας των Αμπελακίων, με την οικονομική συνδρομή του Υπουργείου Πολιτισμού. Πρόεδρος του Συμποσίου ανέλαβε ο αείμνηστος καθηγητής και ακαδημαϊκός Παναγιώτης Ζέπος, Γραμματεύς ο Νικόλαος Κολύμβας και υπεύθυνος για την οργάνωση ο υποφαινόμενος.
Στο Συμπόσιο κλήθηκαν και έλαβαν μέρος με εισηγήσεις τους, εκπρόσωπος του ΟΗΕ, εκπρόσωποι της Διεθνούς Ένωσης Συνεταιρισμών, εκπρόσωποι των Ευρωπαϊκών Συνεταιριστικών Ομάδων που εδρεύουν στις Βρυξέλλες (Ευρωπαϊκή Ένωση), δεκάδες εκπρόσωποι Συνεταιριστικών Οργανώσεων πολλών ευρωπαϊκών κρατών, συμπεριλαμβανομένης και της Κύπρου.
Έλαβαν επίσης μέρος δεκάδες Έλληνες επιστήμονες και συνεταιριστές (καθηγ. Στέργιος Φα-σουλάκης, καθηγ. Γ. Παπαγεωργίου, καθηγ. Γ. Δασκάλου, καθηγ. Ηλίας Γεωργίου, Θ. Θωμόπουλος, Ελεγκτικό Συνέδριο κ.ά.).
Οι εισηγήσεις, τα μηνύματα, οι πρόλογοι και τα συμπεράσματα του Διεθνούς αυτού Συμποσίου εξεδόθησαν στα ελληνικά και στα γαλλικά (1982) μ’ επιμέλεια του υποφαινομένου και δαπάνη της Έδρας της Κοινωνιολογίας της Νομικής Σχολής του Δ.Π.Ο., όπου εδιδάσκετο από το 1978 και το μάθημα, στα πλαίσια της Γενικής Κοινωνιολογίας, της Κοινωνιολογίας του Δικαίου για τους Συνεταιριστικούς Θεσμούς και τον Κοινωνικό Μετασχηματισμό.
Περαίνοντας αυτή τη σύντομη ανατομία του Κοινοτικού και Συνεργατικού Συστήματος ευρείας, αν μη καθολικής, λαϊκής συμμετοχής των κατοίκων των Αμπελακίων στη διαδικασία και στις πρώιμες εμπειρίες του καπιταλισμού στην Ελλάδα, οφείλουμε να επαναλάβουμε και να υπογραμμίσουμε τα εξής:
Κατ’ αρχάς, η Συνεργατική Ένωση των Αμπελακίων ήταν η μεγαλύτερη παραγωγική και εμπορική εταιρεία της Βαλκανικής και Κεντρικής τουλάχιστον Ευρώπης. Ήταν επίσης μια πολυεθνική εταιρεία, που ξεπερνούσε τα εδαφικά όρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και που είχε, αυτό είναι το κυριότερο, απ’ ευθείας συμμετοχή στους ευρωπαϊκούς οικονομικούς μηχανισμούς, στις εξαγωγές και εισαγωγές εμπορευμάτων και κεφαλαίων, με υπεροχή των πρώτων.
Ήταν η ευρύτερη από άποψη ανθρώπινου δυναμικού, και η μεγαλύτερη από άποψη παραγωγικής δυνατότητας και εμπορικής ικανότητας, στον ευρωπαϊκό χώρο. Στη Δυτική Ευρώπη, μόλις κατά τη δεκαετία του 1960, με πρωτοβουλία και νομοθετική πρόβλεψη του στρατηγού Ντε Γκώλ, Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας, εισήχθη στη Γαλλία το σύστημα της «συμμετοχής των εργαζομένων στα αποτελέσματα της επιχείρησής τους», σε μια προσπάθεια διορθωτική του άκρατου καπιταλισμού και της δικαιότερης κατανομής του εθνικού εισοδήματος.
Τέλος, και ας συγκρατήσουμε τούτο, η ευρωπαϊκή και διεθνής επιστημονική κοινότητα συμπεριλαμβανομένου του ΟΗΕ, έχουν αναγνωρίσει και εκτιμήσει την ιστορική χρονολόγηση του Κοινοτικού Συνεργατισμού και την παγκόσμια και μοναδική του σημασία. Οι Έλληνες πολιτικοί, συνεταιριστές, διανοούμενοι, ιστορικοί, οικονομολόγοι και νομικοί, ας αναρωτηθούμε γιατί αυτή η αναγνώριση έρχεται απ’ έξω και όχι από μέσα από τη χώρα. Και ας μη παραβιάζουμε ανοιχτές πόρτες και για άλλη πρόσθετη -νομική άραγε;- αναγνώριση της Ένωσης Αμπελακίων ως πρώτου συνεταιρισμού του κόσμου, αν δεν γνωρίζουμε και αν δε μπορούμε ή δεν θέλουμε να κατανοήσουμε αυτό που αναγνωρίζουν η Ευρώπη και η Διεθνής Κοινότητα για τα Αμπελάκια και για τη σημασία τους, για τη χρησιμότητά τους ως αξεπέραστου μοντέλου λαϊκής συνεργατικής ανάπτυξης. Και αν, επιπλέον, δεν γνωρίζουμε τις πρωτογενείς πηγές, που είναι αρκετές και μπορούν να διαφωτίσουν τον μελετητή στην ορθή εκτίμηση γεγονότων, συμβάντων, καταστάσεων και παραγωγικών σχέσεων της εποχής.
Το Δ μέρος του άρθρου με τις πολύ ενδιαφέρουσες βιβλιογραφικές σημειώσεις του κ. Μαυρόγιαννη.
1 thought on “Αμπελάκια, η Κοινοτική Πολιτεία της Κοκκινάδικης Τέχνης (Γ’ Μέρος)”