Γράφει ο Ευθύμιος Δ. Σουλογιάννης*, από το Περιοδικό Ελλοπία τ. 61, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2002, σελ. 66-68
*καθηγητής-ερευνητής στην Ακαδημία Αθηνών, πρ. Πρέοδρος του Συνδέσμου Αιγυπτιωτών Ελλήνων στην Αθήνα
Για να αναφερθεί κανείς διεξοδικά στο θέμα των ελληνικών εκδόσεων της Αιγύπτου, θα πρέπει να απασχολήσει τους αναγνώστες του με πολλές σελίδες, καθώς είναι από τα θέματα που δεν εξαντλούνται εύκολα, παρ’ όλο που είναι χρονικά πεπερασμένο. Μέσα από αυτό το οξύμωρο σχήμα, θα προσπαθήσω να δώσω την ουσία και να παρουσιάσω καταστάσεις, σύνολα και άτομα, έτσι που να εξαχθεί αβίαστα ένα ενθαρρυντικό συμπέρασμα, εκείνο της προσφοράς των Ελλήνων της Αιγύπτου στον τομέα της παραγωγής εντύπων.
Από την αρχή πρέπει να διευκρινίσω πως με τον όρο «έντυπες εκδόσεις» εννοώ τα βιβλία, τις εφημερίδες και τα περιοδικά, καθώς και κάθε έντυπο (δελτάριο, διαφήμιση, χάρτη κ.ά.). Επίσης, a priori θα ήθελα να τονίσω και να υπογραμμίσω την αναμφισβήτητα συνεχή και αδιάκοπη παρουσία της ελληνικής έντυπης έκδοσης στην Αίγυπτο για 140 περίπου χρόνια. Αυτή η παρουσία θα μπορούσε να θεωρηθεί συνέχεια της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου, των πρώτων γεωγραφικών χαρτών που σχεδιάστηκαν στην Αλεξάνδρεια στα ελληνιστικά χρόνια, των παπύρων της ίδιας εποχής, όσων έπαιξαν το ρόλο βιβλίου, και τόσων άλλων που είδαν το φως για πρώτη φορά στην Αίγυπτο και φυλάχθηκαν στην αρχαία Βιβλιοθήκη της.
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ
Το ελληνικό βιβλίο στην Αίγυπτο κατά την περίοδο που μας απασχολεί, πρέπει να εξεταστεί από τις εξής πλευρές: συγγραφέας, τίτλος, θέμα, περιεχόμενο, παραγωγή, αριθμός αντιτύπων, πόλη έκδοσης, σε συνδυασμό με το κύκλωμα, τυπογραφείο, εκτύπωση και διάθεση, εμπόριο, βιβλιοπωλείο, επιστημονική καταγραφή, ταξινόμηση, βιβλιοθήκη, σπουδή, μελέτη, αξιοποίηση.
Στον κατάλογο των συγγραφέων περιλαμβάνονται πάνω από χίλια διακόσια (1200) ονόματα, μικρά και μεγάλα, στο χώρο της επιστήμης, των γραμμάτων και των καλών τεχνών. Αρκεί να αναφέρω μερικά από αυτά: Αρχαιολογία: Τάσος Νερούτσος. Θετικές επιστήμες: Παχουντάκης, Β. Αποστολίδης, Σαρεγιάννης, Αλφιέρης. Ιατρική: Καρτούλης, Βαλασόπουλος, Ζαγκαρόλας, Νικολάου, Κρενδιρόπουλος, Αρ. και Π. Πετρίδης, Μαράτος, Δ. και Χρ. Αυγερινός, Φρόνιμος, Γ. Ιακωβίδης, Π. Μοδινός, Γ. Παρθενιάδης. Θ. Καβούρ, Α. Κωμανός, Αγγελική Παναγιωτάτου. Π. Βασιλειάδης κ.ά. Νομική: Ν. Καμπάς, Β. Σμυρνιάδης, Κωμάνος, Γ. Ρούσος, Ν. Γεωργιάδης κ.ά. Ιστορία – Φιλολογία: Α. Πολίτης, Μ. Νομικός, Γ. Σκληρός, Ρ. Ραδόπουλος, Δ. Μοσχονάς, Θ. Μοσχονάς, Γ. Πεντάκης, Αθ. Μαρσέ-λος, Γ. Αρβανιτάκης, Ν. Φιριππίδης. Δ. Ζαχαριάδης, Γρ. και Χρ. Πετρώνδας, Ε. Παπανούτσος, Ε. Μιχαηλί-δης, Π. Ξένος, Ν. Μπούσουλας, Ερ. Χατζηανέστης κ.ά. Θεολογία: Χρυσ. Παπαδόπουλος, Μελέτιος Μεταξάκης, Χριστόφορος Δανιηλίδης, Παρθένιος Κοϊνίδης, Γρηγ. Παπαμιχαήλ, Ε. Μιχαηλίδης, Δ. Καλλίμαχος, Κ. Καλλίνικος, Ευαγ. Ψήμας, Κ. Πάτελος κ.ά. Κριτική: Α. Κάσδαγλης, Γ. Κούρτης, Μ. Γιαλουράκης, Τ. Μαλάνος, Σεμ. Τσώτσου, Τρ. Μαραγκός, Τ. Παλαιολόγος, Βλ. Γιαννόλας, Στρ. Ζερμπίνης, Οδ. Παναγιώτου [Α- ντ. Σκουληκίδης], Στρ. Τσίρκας, Ν. Νικολαΐδης, Γλ. Αλιθέρσης, Κ. Φλώρης, Χ. Πυλαρινός-Θεοδωράτος, Μ. Χαλβατζάκης, I. Χατζηφώτης, Στ. Καρακάσης κ.ά. Καβαφολογία: Π. Μοδινός (γιος), Α. Σεγκόπουλος, Μ. Περίδης, Γ. Βρισιμιτζάκης, Α. Κόμης, Γ. Λεχωνίτης, Γ. Πιερίδης, Γ. Παπουτσάκης, Γ. Σαρεγιάννης, Π. Πετρίδης κ.ά. Λογοτεχνία: Κ. Π. Καβάφης, Γλαύκος Αλιθέρσης, Π. Μάγνης, Κ. Τσαγκαράδας, Ν. Νικολαΐδης, Ε. Κολέτσος, Ιορδανού, Μ. Γιαλουράκης. Μ. Ρουσσιά, Ελ. Βοΐσκου, κ.ά. Στον κατάλογο δεν περιλαμβάνω τους δημοσιογράφους γιατί θα ασχοληθώ με αυτούς εκτενέστερα στη συνέχεια.
Το θέμα και το περιεχόμενο του βιβλίου ποικίλλουν μέσα στον αιγυπτιακό χώρο. Τυπώνονται βιβλία που αντιπροσωπεύουν σχεδόν όλο το φάσμα του γραπτού λόγου, είτε αυτός είναι επιστημονικός, είτε λογοτεχνικός. Έτσι τυπώθηκαν ιστορικά, φιλολογικά, θρησκευτικά, γλωσσολογικά, κοινωνιολογικά, αρχαιολογικά, οικονομικά, θετικών επιστημών, παιδαγωγικά, μουσικολογικά, απομνημονεύματα, ημερολόγια, σχολικά, αθλητικά, αστυνομικά, λευκώματα, δελτία, προγράμματα, καταστατικά, κανονισμοί, κ.ά. και βέβαια λογοτεχνικά που είναι και τα περισσότερα.
Το πρώτο ελληνικό βιβλίο που τυπώθηκε στην Αίγυπτο στα χρόνια της νεότερης ελληνικής ιστορίας, είναι το ιστορικό διήγημα Αρκαδιακή Οικογένεια του Ευθυμίου Λουκά, υπαξιωματικού του «Βασ. Ελληνικού της Γραμμής Στρατού, εν Αλεξανδρεία, εκ της τυπογραφίας του ευρωπαϊκού ταχυδρομείου», το 1853. Από τα τελευταία ελληνικά βιβλία που τυπώθηκαν στην Αίγυπτο υπήρξαν μια ποιητική συλλογή του Κώστα Σίμου με τίτλο Νύχτες αξημέρωτες, στο Κάιρο το 1983, καθώς και το Ισολογισμός και Έκθεσις της διαχειριστικής επιτροπής επί των πεπραγμένων της Χρήσεως 1990, από την Ελληνική Κοινότητα Καίρου το 1991. Το χρονικό διάστημα είναι 144 χρόνια ακριβώς. Στη διάρκειά του πέρασαν κατά τους υπολογισμούς μας 3.300 με 3.500 τίτλοι βιβλίων κάθε περιεχομένου.
Η έρευνα έχει αποδείξει πως το Άσμα Πολεμιστή-ριον του Α. Κοραή, στο οποίο αναγράφεται ότι τυπώθηκε «εν τη κατ’ Αίγυπτον Ελληνική Τυπογραφία 1800», στην πραγματικότητα τυπώθηκε στο τυπογραφείο Εberhart στο Παρίσι. Το ίδιο συνέβη με το επίσης ανώνυμο έργο του Κοραή Σάλπισμα Πολεμιστήριον το 1801. Το πρώτο ποιητικό έργο είναι του Σπ. Φερενδίνου, Η θεία Πρόνοια, που τυπώθηκε το 1856 στην Αλεξάνδρεια. Ακολούθησαν Οι πρώτοι ήχοι της λύρας μου, ήτοι συλλογή διαφόρων λυρικών ποιημάτων, του Γεωργ. Χαλικιά, Αλεξάνδρεια 1887. Από εκεί περνάμε στις Καβαφικές εκδόσεις.
Το πρώτο πρωτότυπο μυθιστόρημα είναι του Γερ. Πεντάκη, Η ωραία Μελπομένη και ο εραστής της Νικολάκης, Αλεξάνδρεια 1856. Ακολούθησε του Γ. Καλούμενου, Η Κλεονίκη, Αλεξάνδρεια 1867.
Το πρώτο πρωτότυπο διήγημα είναι της Αθηνάς Κακαβιάτου, Η Βοσκοπούλα, που τυπώθηκε το 1887 στην Αλεξάνδρεια.
Το πρώτο πρωτότυπο δραματικό-θεατρικό έργο είναι του Βασ. Αργυρόπουλου, Ο θρίαμβος της Ελλάδος, που τυπώθηκε το 1865 στην Αλεξάνδρεια.
Το πρώτο μεταφρασμένο δράμα, από ιταλικό πρότυπο, είναι Ο Βιάνη και Φερδινάνδος εις τον τάφον του Καρόλου Δ’ Δουκός του Αγριγεντίου, σε μετάφραση Γερ. Πεντάκη. Τυπώθηκε το 1863 στην Αλεξάνδρεια.
Τα ελληνικά βιβλία της Αιγύπτου τυπώθηκαν κυρίως στην Αλεξάνδρεια, λιγότερο στο Κάιρο και ελάχιστα στο Πορτ-Σάιντ, το Ζαγαζίκ και άλλες πόλεις. Για τη διακίνησή τους, θα αναφερθώ πιο κάτω με στατιστικά στοιχεία, όταν θα κάνω λόγο για τα τυπογραφεία και τα βιβλιοπωλεία.
Ο ΤΥΠΟΣ
Το σημαντικό κεφάλαιο της ελληνικής δημοσιογραφίας και του ελληνικού Τύπου στην Αίγυπτο δεν έχει ερευνηθεί ακόμη όσο θα έπρεπε. Ο ελληνόφωνος και ξενόφωνος, ελληνικής όμως ιδιοκτησίας, Τύπος κατέχει μια θέση αξιόλογη στα ελληνικά γράμματα και στην αιγυπτιακή κοινωνία.
Μέσα στα 100 χρόνια της κυρίως ζωής του (1862-1962) κυκλοφόρησαν περίπου 350 με 400 δημοσιογραφικά έντυπα, δηλαδή εφημερίδες, περιοδικά κάθε διάρκειας και σχήματος. Το 1862 τυπώθηκε η πρώτη εφημερίδα, η Αίγυπτος, και είχε παράρτημά της τον Ιατρό του Λαού, που θεωρείται το πρώτο περιοδικό που εκδόθηκε στην Αίγυπτο. Και τα δύο υπήρξαν ιδιοκτησίας του Δ. Οικονομόπουλου.
Η εφημερίδα Ελπίς του Π. Καζώτη ήταν η πρώτη εφημερίδα που κατόρθωσε να ξεπεράσει τις αντιξοότητες και να κρατηθεί ζωντανή από το 1873 που ιδρύθηκε, έως το 1902, στην Αλεξάνδρεια. Η πρώτη καλαίσθητη τυπωμένη εφημερίδα είναι η Αφρική του λυκειάρχη Θ. Κωνσταντινίδη που βγήκε το 1876 σε λίγα φύλλα.
Ο Τηλέγραφος ιδρύθηκε το 1880 από τον Ξεν. Σάλτη στην Αλεξάνδρεια. Αργότερα τον αγόρασε ο Αχ. Κυριακόπουλος, καθηγητής στα ελληνικά κοινοτικά σχολεία. Συντάκτες ήταν οι Σωτ. Λιάτσης, Σ. Παρασυράκης, Α. Βιτάλης, Hp. Λαχανοκάρδης και Ιω. Μπεθάνης. Τον ίδιο χρόνο ιδρύθηκε ο Ταχυδρόμος-Ομόνοια που υπήρξε η συγχώνευση των εφημερίδων Ελπίς, Τηλέγραφος, Μεταρρύθμισις και Ομόνοια. Ιδρυτής του ήταν ο Βάσος Τήνιος και αρχισυντάκτες διετέλεσαν οι Απ. Λεοντής. Σωτ. Λιάτσης, Ν. Κλαδάκης, Γ. Τήνιος, Ντ. Χουτσούμης, που μαζί με το κατά καιρούς επιτελείο -τους Κ. Μάγη, Ν. Ορφανίδη, Μ. Γιαλουράκη κ.ά.- ανέδειξαν την εφημερίδα στο πιο αξιόλογο, ημερήσιο φύλλο του απόδημου Ελληνισμού, το οποίο υπήρξε και το πιο παλιό.
Αντίστοιχες περιπτώσεις καλής δημοσιογραφίας στο Κάιρο συναντάμε στις εφημερίδες Κλειώ (1916) και Κάιρον (1873), και κυρίως στο Φως (1897). Το Φως, μην ξεχνάμε, είναι η μόνη εφημερίδα που εξακολουθεί να εκδίδεται σήμερα στην Αίγυπτο. Οι Καϊρινοί δημοσιογράφοι μπορούν να υπερηφανεύονται γιατί ανέδειξαν τον Γ. Βαμβακούκη, τον Στ. Ευσταθιάδη, τον Κ. Μεταξά, τον I. Πολίτη, τον Α. Κανάκη, τον Κ. Μπονάρο, τον Σ. Πατέρα και πολλούς άλλους.
Σημαντικές εφημερίδες στα κάπως νεότερα χρόνια εξέδιδαν: ο Νικόλαος Καραβίας από το 1910 το φύλλο Εφημερίς, που την συνέχισε έως το 1961 ο I. Κασιμάτης. Ο ίδιος Κασιμάτης ίδρυσε τα Νέα που κράτησαν από το 1915 έως το 1924. Ο Α. Σεβαστόπουλος ίδρυσε το 1924 την Επιθεώρηση και ο Κ. Κασιμάτης το 1942 την Ημέρα, που συνέχισε έως το 1955 σαν Ημερήσια Νέα. Ο Αγγελος Κασιγόνης εξέδιδε από το 1932 έως το 1940 το φύλλο Αιγυπτιώτης Έλλην με ελληνοαραβικό κείμενο. Ο Κ. Αρβανιτόπουλος ίδρυσε το 1932 την Ανατολή με αρχισυντάκτη τον Ιωάννη Μπεθάνη. Αργότερα την ευθύνη ανέλαβε ο Ζαχ. Χαλκιάδης και ο Παντ. Καστρούνης. Η εφημερίδα κράτησε ως το 1960 με τους Μιχ. Παπαμιχαήλ, Μικέ Ανατολέα, Ν. Βεκρή κ.ά. Στο Κάιρο ο Ευ. Σάμιος με τον Μιχ. Ευσταθιάδη ίδρυσαν το φύλλο Κήρυξ (1936-1947), και οι Ν. Ποτήρης, Ν. Αρετάκης, Κ. Αλάτσης και Σοφ. Χρυσοστομίδης τον Πάροικο, την πιο προοδευτική εφημερίδα που τάραξε τα νερά έντονα και άφησε εποχή αναμφίβολα, από το 1953 ως το 1961.
ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
Στον κόσμο των περιοδικών καταγράφουμε τα πιο σημαντικά μεγάλης διάρκειας: Φοίνιξ (Αλεξάνδρεια, 1875), Κέκροψ (Κάιρο, 1876), Αλεξανδρινή Βιβλιοθήκη (Αλεξάνδρεια, 1878), Σεράπειον (Αλεξάνδρεια, 1879), Ελλήνιον (Κάιρο, 1903), Μουσείον (Κάιρο, 1911).
Στον φιλολογικό και γενικά πνευματικό και καλλιτεχνικό κόσμο πρωτοεμφανίστηκε το περιοδικό Νέα Ζωή, το 1904. Όργανο του ομώνυμου Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Αλεξανδρείας εκδιδόταν από το 1904 ως το 1916 και από το 1922 ως το 1927 και κυκλοφορούσε κάθε μήνα. Τα ονόματα των μελών του συλλόγου εναλλάσσονταν στη σύνταξη, κύριος όμως εμψυχωτής ήταν ο ποιητής Κ.Ν. Κωνσταντινίδης. Τα πρώτα τεύχη ήταν γραμμένα στην καθαρεύουσα με λίγες ενδιαφέρουσες συνεργασίες. Το 1908 η Νέα Ζωή γίνεται αξιόλογο περιοδικό με υπογραφές σαν των Ν. Καζαντζάκη, Κ. Παλαμά, Κ. Χατζόπουλου, Α. Παπαδιαμάντη, Κ.Π. Καβάφη, I. Γρυπάρη. Τυπώθηκαν συνολικά δεκατέσσερις (14) τόμοι.
Ισάξιο της Νέας Ζωής ήταν το περιοδικό Γράμματα. Δημιουργήθηκε με μια ανταρσία στις τάξεις της Νέας Ζωής. Όταν το 1910 ο Κ. Βάρναλης έστειλε στη Νέα Ζωή το ποίημά του «Θυσία», μια περίεργη αντίληψη ηθικής που τελικά υπερίσχυσε, αποφάνθηκε ότι το ποίημα δεν μπορούσε να δημοσιευτεί στις σελίδες του περιοδικού. Έτσι οι νεωτεριστές Βύρων Πασχαλίδης, Νίκος Ζελίτας, Γιάννης Ζελίτας, Γιάννης Κασιμάτης και Δημήτρης Ζαχαριάδης εγκατέλειψαν τη Νέα Ζωή και ίδρυσαν τα Γράμματα (1915). Σε αυτούς προστέθηκε ο Χρίστος (Christian) Ζερβός. Τα Γράμματα βγήκαν την εποχή που ο πατριωτικός άνεμος φυσούσε έντονα στην Ελλάδα, αντρώθηκαν μέσα στους Βαλκανικούς πολέμους και είδαν τη Μεγάλη Ιδέα να καταποντίζεται στα θολά νερά του Σαγγάριου. Οι Φιλελεύθεροι και ο Ελευθέριος Βενιζέλος τους ηλεκτρίζουν, το περιοδικό γίνεται προοδευτικό και γίνεται σταθμός για την εποχή. Το περιοδικό εκδίδει ουσιαστικά ένας άνθρωπος, ο Πάργας αλλά βέβαια το σφραγίζουν με την παρουσία τους οι Β. Αθανασόπουλος και Μ. Περίδης. Ία Γράμματα κυκλοφορούσαν σε 500 αντίτυπα, κάποτε και σε 750. Τα περισσότερα στέλνονταν δωρεάν. Οι Αθηναίοι λόγιοι το θεωρούσαν τιμή τους -και ήταν- να συνεργαστούν σε ένα περιοδικό σαν αυτό. Στα χρόνια του Α Παγκοσμίου Πολέμου ο Πάργας βρισκόταν ένα διάστημα στο Κάιρο. Την επιμέλεια της ύλης ανέλαβε ο Β. Αθανασόπουλος που ένα διήγημά του γίνεται αφορμή να επέμβει η λογοκρισία και να σταματήσει για ένα διάστημα η έκδοση του περιοδικού. Οι πέντε τόμοι βγήκαν με τον Πάργα αρχισυντάκτη και ο έκτος με τον Μ. Περίδη.
Αντίδραση στον γλωσσικό συντηρητισμό υπήρξε η έκδοση του Νέου Σεραπίου (1909-1910), περιοδικού στο οποίο κυριάρχησε η μορφή του Π. Μάγνη, όπου ο Καζαντζάκης δημοσίευσε την τραγωδία του «Κωμωδία». Ιδρυτές ήσαν ο Χρ. Ζερβός, ο Κ. Τσαγκαράδας, ο Δ. Χρυσάνθης, ο Ν. Νικολαΐδης, ο Απ. Κωνσταντινίδης.
Ακολουθούν χρονολογικά τα εξής περιοδικά: Φοίνικας (Κάιρο, 1915), Προπύλαια (Αλεξάνδρεια, 1916), Αργώ (Αλεξάνδρεια, 1923). Ερμής (Αλεξάνδρεια, 1926), Αλεξανδρινή Τέχνη (Αλεξάνδρεια, 1926), Παναιγύπτια (Αλεξάνδρεια, 1926) κ.ά.
ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
Στον τομέα της σάτιρας, πρώτη εφημερίδα ήταν η Σφιγξ του Ρωμάνου (Κάιρο, 1903), ο Ασμοδαίος (Κάιρο, 1916) και το σημαντικό Σατάν του Γ. Κόκκαλη (Αλεξάνδρεια, 1927-1959).
Ο λόγος τώρα για τις εφημερίδες που σε χέρια Ελλήνων ιδιοκτητών προτίμησαν να έχουν ξενόφωνο κείμενο και μάλιστα γαλλικό. Πρώτη ήταν η Le Phare d’ Alexandrie (1874-1912). Στην αρχή τυπωνόταν από τον Κ. Νομικό και αργότερα από τον Ν. Χαϊκάλη. Την έκδοση συνέχισε ο γιος του τελευταίου. Ο Αχ. Κυριακόπουλος τύπωνε επίσης την αγγλόφιλη Le Telegraphe. Σημαντική υπήρξε η Journal du Commerce et de la Marine που ιδρύθηκε το 1909 και κράτησε έως το 1962 με εκδότη τον Κ. Μπενεντούτση. Το 1925 ο Α. Ιερωνύμου κυκλοφορεί έως το 1963 το Phare Egyptien. Επίσης ξεχωρίζουν μέσα σε πολλά το Danseur (1925) και το πολύ σημαντικό φύλλο La Semaine Egyptienne του Στ. Σταυρινού. Και τα δύο εκδίδονταν στο Κάιρο, όπου επίσης τυπωνόταν από τον Αλ. Παπαδόπουλο το φύλλο La Revue du Caire. Τέλος αξίζει να γίνει ευρύτερα γνωστό πως η Εφημερίδα της Ελληνικής Κυβέρνησης του τότε «Βασιλείου της Ελλάδος» τυπωνόταν στο Πατριαρχικό Τυπογραφείο Αλεξανδρείας στα 1941 και 1942, με την ένδειξη «επί του θωρηκτού Αβέρωφ», και το 1943 με την ένδειξη «Τυπογραφείο Εμπορίου» και τόπο το Κάιρο.
[Τα βιβλιογραφικά στοιχεία της ερευνάς αυτής έχουν ληφθεί από τον Ε. Μιχαηλίδη («Βιβλιογραφία των Ελλήνων Αιγυπτιωτών 1853-1966», Αλεξάνδρεια, έκδοσις Κέντρου Ελληνικών Σπουδών αρ. 15. 1965-1966 και «Πανόραμα ήτοι Εικονογραφημένη Ιστορία του Δημοσιογραφικού Περιοδικού Τύπου της Αιγύπτου υπό Αιγυπτιωτών Ελλήνων 1862-1972». Αλεξάνδρεια, έκδοσις Κέντρου Ελληνικών Σπουδών αρ.20. 1972), από το αρχείο του ελληνισμού της Αιγύπτου στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.), το Παροικιακό Πνευματικό Μουσείο Αλεξανδρείας (αρχείο και βιβλιοθήκη, συλλογή Μιχαηλίδη). τη Βιβλιοθήκη των Σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης της Ε.Κ.Α., την Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, την Μπενάκειο Βιβλιοθήκη, καθώς και από την προσωπική μου βιβλιοθήκη.]
