Ο στοχαστής – συγγραφέας Χρήστος Μαλεβίτσης

Δέσποινα Παπαγγελή-Βουλιουρή, Εκπαιδευτικός, Πρόεδρος του Συνδέσμου Φίλων Χρήστου Μαλεβίτση
Κως, 9 Οκτωβρίου 2021

Εισήγηση από την εκδήλωση του Κέντρου Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας «Ιπποκράτης» με θέμα: «Ο φιλόσοφος, στοχαστής και συγγραφέας Χρήστος Μαλεβίτσης».

O ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΛΕΒΙΤΣΗΣ είναι σύγχρονος νεοέλληνας στοχαστής του 20ού αιώνα που με την παρουσία του και το διαχρονικής αξίας συγγραφικό του έργο τιμά τον πολιτισμό και τα ελληνικά γράμματα. Υπήρξε διανοητής, φιλόσοφος, αλλά είναι γνωστός κυρίως ως δοκιμιογράφος. Στην εισήγησή μου θα αναφερθώ σύντομα στη ζωή του, αλλά θα εστιάσω κυρίως στη φιλοσοφική διάσταση του έργου του με κεντρικό άξονα την ανθρώπινη ύπαρξη.

ΣΥΝΤΟΜΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΛΕΒΙΤΣΗΣ γεννήθηκε το 1927 στην Καλοσκοπή της Παρνασσίδος και πέθανε το 1997, σε ηλικία κάτι περισσότερο από 69 ετών.

Οι εμπειρίες που διαμόρφωσαν τη συγγραφική του δράση από την εποχή της εφηβείας του ήταν: η παράδοση του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού καθώς και οι ιστορικές συνθήκες του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου.

Σπούδασε οικονομικά στην Ανωτάτη Εμπορική Αθηνών, δηλαδή θετικές επιστήμες, ωστόσο απέκτησε, με ασκητική πειθαρχία και προσωπική μελέτη, γερή φιλοσοφική και λογοτεχνική κατάρτιση και ευρεία παιδεία, που καλύπτει τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τη Βίβλο, καθώς και όλη τη σύγχρονη φιλοσοφία και λογοτεχνία.

Όπως είναι φυσικό, οι σπουδές οικονομικών και εμπορικών επιστημών οδήγησαν σε αντίστοιχη επαγγελματική σταδιοδρομία. Εργάστηκε στο δημόσιο τομέα, συγκεκριμένα στο –τότε ονομαζόμενο – Υπουργείο Συντονισμού επί 35 έτη.

Ωστόσο, από τα φοιτητικά του χρόνια, εκδηλώνει τις πνευματικές του ανησυχίες γράφοντας ποίηση. Στη συνέχεια τα κείμενά του παίρνουν τη μορφή δοκιμίου, μορφή λόγου που καθόρισε το έργο του.

Ο Χρήστος Μαλεβίτσης έγραψε μικρά δοκίμια για μεγάλα θέματα, δοκίμια αιχμής (όπως τα ονομάζει), δοκίμια για την πνευματική κατάσταση της εποχής μας, για την έσχατη μέριμνα του ανθρώπου. Μέχρι το τέλος της ζωής του δημοσίευσε περισσότερα από είκοσι βιβλία δοκιμίων καθώς και φιλοσοφικά βιβλία μεταφράσεων ξένων κορυφαίων διανοητών (Berdiaeff, Heidegger, Jaspers, Tillich, Bochenski, Wahl, Ortega y Gasset, Sahakian), που θεώρησε απαραίτητα για τη διεύρυνση του φιλοσοφικού στοχασμού στην Ελλάδα.

Διετέλεσε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, του Εθνικού Θεάτρου, της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, ήταν τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας «Η Καθημερινή» (από το 1986 έως το 1997) και μόνιμος συνεργάτης του περιοδικού «Ευθύνη». Πραγματοποίησε σημαντικό αριθμό ομιλιών με θέματα φιλοσοφικού περιεχομένου, όπως «Φιλοσοφία του Πολιτισμού», «Φιλοσοφία και Θρησκεία», «Το Δημοτικό Τραγούδι ως περιεχόμενο της συνειδήσεως του Νέου Ελληνισμού».

Ο Χρήστος Μαλεβίτσης βραβεύθηκε από την Εθνική Τράπεζα για το βιβλίο «Εσωτερική Διάσταση», τιμήθηκε με το Βραβείο Δοκιμίου για το βιβλίο «Η Τραγωδία της Ιστορίας», με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για το βιβλίο «Οι Αγραυλούντες», με το Βραβείο Ουράνη για το βιβλίο «Εφημερία» και με το Βραβείο Δοκιμίου του ελληνικού Pen Club για το βιβλίο «Ο Φωτισμός του Ανθρώπου».

Σαν άνθρωπος ήταν σεμνός και αθόρυβος. Με λόγο βαθυστόχαστο, αλλά απλό, βαρυσήμαντο, αλλά όχι επιτηδευμένο, αντλώντας από τους θησαυρούς της θρησκείας, της φιλοσοφίας και της τέχνης, είχε την ευχέρεια, το χάρισμα να ανάγει την καθημερινότητα σε κοσμοθεωρία.

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΜΑΛΕΒΙΤΣΗ

Το έργο του Χρήστου Μαλεβίτση είναι κυρίως φιλοσοφικό και διέπεται από το έσχατο νόημα της ανθρώπινης παρουσίας στον κόσμο. Κεντρικό άξονα στα δοκίμιά του αποτελεί, η ανθρώπινη ύπαρξη. Μάλιστα, σύμφωνα με τον ορισμό του Γιάσπερς, «η φιλοσοφία δεν είναι μια γνώση που ισχύει αντικειμενικά, αλλά είναι η συνείδηση του υπάρχειν στον κόσμο».

Με γλώσσα λυρική και ποιητική, με εικόνες και μυθικούς συμβολισμούς, με την προσέγγιση της σκέψης κορυφαίων συνειδήσεων της ιστορίας, ο στοχαστής επιδιώκει στα φιλοσοφικά του δοκίμια να απαντήσει στο πρωταρχικό ερώτημα «πώς να ζήσω αυθεντικά την ύπαρξή μου και να φανώ αντάξιος της έκτακτης και μοναδικής παρουσίας μου στον κόσμο;».

Για τον Μαλεβίτση, ο άνθρωπος ως ανθρώπινη ύπαρξη θα πρέπει να αναζητήσει το έσχατο νόημα, να βιώσει την τραγωδία της εγκοσμιότητάς του και ως πνευματική οντότητα να αντιμετωπίσει την πρόκληση να την υπερβεί.

Σχηματοποιώντας τα παραπάνω, θα λέγαμε ότι πρόκειται για τρία στάδια:

> την αναζήτηση του εσχάτου νοήματος

> την οδύνη και τραγικότητα της εμπειρικής ύπαρξης

> την υπέρβαση, τον φωτισμό με τη μετουσίωση της εμπειρικής ύπαρξης σε υπερ-εμπειρική.

ΣΤΑΔΙΟ 1 – Η μέριμνα για την αναζήτηση του εσχάτου νοήματος. Είναι το πρώτο βήμα του πνευματικού ανθρώπου.

Γράφει ο ίδιος ως πρόλογο στο βιβλίο «Η Εσωτερική Διάσταση»:

«Η έσχατη μέριμνα του ανθρώπου είναι μέριμνα πνευματική. Μόνον αυτή συνιστά την αξιοπρέπειά του. Η συνείδηση του υπάρχειν μέσα στον κόσμο είναι το σημείο από όπου εκκαλύπτεται η αλήθεια του ανθρώπου. Ύψιστο έργο του ανθρώπου μέσα στον κόσμο είναι η αποκάλυψη της αλήθειας του. Δηλονότι του δεσμού του με την έσχατη Αλήθεια. Αυτό είναι το περιεχόμενο της πνευματικής του μέριμνας. Το πνευματικό έργο του ανθρώπου είναι ένα καθημερινό άθλημα, πάντοτε παρόν, διότι είναι αιώνιο. Πάντοτε συγκεκριμένο, διότι είναι ζων. Δεν είναι γνώση, αλλά επίγνωση. Δεν είναι μόρφωση, αλλά μεταμόρφωση».

Όμως οι απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα «Γιατί να υπάρχει ο κόσμος; Γιατί να υπάρχει το είναι και όχι το τίποτε; Ποια είναι η έσχατη αλήθεια; Πώς να ζήσω αυθεντικά την ύπαρξή μου;», δεν επιδέχονται οριστικές λύσεις, αλλά αναβαθμούς στη μέριμνα αφυπνίσεως του ανθρώπου που προβληματίζεται για το νόημα της παρουσίας του στον κόσμο. Δηλώνουν την άγνοια του ανθρώπου που δεν του δόθηκε η δυνατότητα να προβεί σε καμία επιλογή. Δεν διάλεξε ούτε τον εαυτό του, ούτε τον τόπο, ούτε τον χρόνο που γεννήθηκε.

Για τον συγγραφέα, η ανθρώπινη ύπαρξη κινείται ανάμεσα στην εξωτερικότητα και την εσωτερικότητα, ανάμεσα σε δύο εννοιολογικούς πόλους:

> της εγκοσμιότητας, που ταυτίζεται νοηματικά με την λήθη, την έκπτωση, την αλλοτρίωση

> της αρχέγονης μεταφυσικής πηγής που οδηγεί στην ανάταση, στην αλήθεια, στον φωτισμό.

ΣΤΑΔΙΟ 2 – Η τραγωδία της εμπειρικής ύπαρξης. Η οδύνη του ανθρώπου

Για τον Χρήστο Μαλεβίτση, ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο φέροντας τη μνήμη της μεταφυσικής πηγής, κομίζοντας μνήμη παραδείσου, ενώ το πέρασμα στην πραγματικότητα βιώνεται ως τραγική καταστροφή και συντριβή στα όριά του.

Πρόκειται για την πτώση του από την ουσία, την άχρονη εσωτερικότητα – τον παράδεισο- στην εμπειρική ύπαρξη, στην έγχρονη εξωτερικότητα και στη λησμονιά του θανάτου, στην α-πορία. Είναι το αδιέξοδο στο οποίο συντρίβεται ο άνθρωπος κατά την αναζήτηση του εσχάτου νοήματος. Εδώ έγκειται η τραγωδία του και η οδύνη του.

Η τραγωδία της φθαρτής εμπειρικής ύπαρξης ίσως είναι περισσότερη κατανοητή με την παρακάτω παραβολή, που προέρχεται από το ευαγγέλιο του Ραμακρίσνα:

«Ήταν κάποτε μια αλατένια κούκλα, που κατέβηκε στη θάλασσα, σκοπεύοντας να μετρήσει το βάθος της. Κρατούσε στα χέρια της μια βολίδα. Φθάνοντας στην άκρη της θάλασσας παρατηρούσε τον απέραντο ωκεανό. Ως το σημείο αυτό εξακολουθούσε να είναι η αλατένια κούκλα. Μόλις όμως έκανε ένα βήμα παραπάνω, κι έβαλε το πόδι της στο νερό, έγινε ένα με τον ωκεανό και χάθηκε τελείως … Το αλάτι από το οποίο ήταν φτιαγμένη η αλατένια κούκλα, προερχόταν απ’ τον ωκεανό και να! που ξαναγύρισε στον ωκεανό … Η αλατένια κούκλα δεν μπόρεσε να γυρίσει πίσω σε μας, για να μας μιλήσει για το βάθος του ωκεανού ..

(Χρήστος Μαλεβίτσης, Εσωτερική Διάσταση, Η α-πορία της ιστορίας).

Ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει τον χρόνο ως υπαρξιακό δράμα, χωρίς να μπορεί να εκφέρει τον τελευταίο λόγο για το τι του συμβαίνει. Παρά την υπεραφθονία αγαθών, την ευμάρεια και την υποτιθέμενη ασφάλεια που τον χαρακτηρίζει, η γνώση του είναι πεπερασμένη και χωρίς εσχατολογικές προοπτικές. Σε ένα σύστημα αξιών που βάλλεται από κινδύνους, η πρόκληση για τον πνευματικό άνθρωπο είναι να συνειδητοποιήσει την κρισιμότητα της ιστορικής ώρας και να σταθεί με κοσμική ευθύνη έναντι του τραγικού αδιεξόδου.

Το ερώτημα είναι: ΠΩΣ;

Διότι πρόκειται για τον μέσο άνθρωπο, τον απωλεσμένο στην αφθονία του, με τις αισθήσεις κορεσμένες, που χωρίς σκοπό σύρεται προς το ρεύμα και βυθίζεται σε ρηχό ευδαιμονισμό. Στον σημερινό πολιτισμό, πολιτισμό της κυριαρχίας και παντοδυναμίας των μαζών, δημιουργούνται αντιφατικές δυνατότητες: ευτυχίας αλλά και δυστυχίας, προόδου, αλλά και οπισθοδρόμησης, δημιουργίας αλλά και καταστροφής.

ΣΤΑΔΙΟ 3 – Η υπερεμπειρική ύπαρξη. Ο φωτισμός .

Για να αντιμετωπίσει τα κρίσιμα ιστορικά και οντολογικά του προβλήματα, το δράμα της έκπτωσης, το δράμα της οδύνης χρέος του ανθρώπου είναι να ακολουθήσει το δρόμο του πνεύματος. Να μεριμνήσει για τη διάσωση του ουσιώδους και να καταστεί υπέρμαχος του εσχάτου νοήματος της παρουσίας του στον κόσμο. Σε σχέση με τον υπερβατικό δεσμό του, ο άνθρωπος έχει ανάγκη να επικαλεσθεί βοήθεια από την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τη θρησκεία. Να μετουσιωθεί, να φωτισθεί, να γίνει υπερεμπειρική ύπαρξη.

Την ουσία του εσχάτου νοήματος μπορεί να προσεγγίσει ο κάθε άνθρωπος ως πρόσωπο, ως ιδιαίτερη μοναδική προσωπικότητα, ακολουθώντας τη φωνή της δικής του συνείδησης. Ως παράδειγμα ας λάβουμε υπόψη μας το βιβλίο «Οι Αγραυλούντες».

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο βιβλίο του Μαλεβίτση «Οι Αγραυλούντες», που είναι φιλοσοφικό μυθιστόρημα, φιλοσοφικός διάλογος με μορφή αρχαίας τραγωδίας και πρωταγωνιστές μια συντροφιά εφήβων, αποτυπώνεται η προβληματική του συγγραφέα γύρω από τον κόσμο και την ανθρώπινη ύπαρξη. Ο αναγνώστης παρακολουθεί την αγρυπνία (αγραυλία) διαφορετικών συνειδήσεων που αναζητούν την ουσία του εσχάτου νοήματος στον κόσμο. Στα πρόσωπα ζωντανεύει η αναμέτρηση των ιδεών και των θέσεων με πάθος και έμπνευση, διότι σ’ αυτή τη «νυχτερινή περιπέτεια» καθένας προσφέρει τη μαρτυρία της συνείδησής του.

Πρόκειται για αντιπαράθεση της ποιητικής, της φιλοσοφικής , της επιστημονικής και της θρησκευτικής συνείδησης, καθώς και του θηλυκού στοιχείου στην αγωνία τους να βιώσουν την αλήθεια, να υπερβούν τη θλίψη και την απόγνωση. Μέσα από το πρόσωπο του καθενός, μεταδίδεται άμεσα στον αναγνώστη η αγωνία του πάσχοντος ανθρώπου που προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στα υπαρξιακά ερωτήματα κατά τη διάρκεια της μοναδικής ζωής του.

Ποια είναι τα πρόσωπα του υπαρξιακού δράματος, που κατά τον Μαλεβίτση εκπροσωπούν τις πέντε διαφορετικές συνειδήσεις;

Ο Χρύσιππος, ως φιλοσοφική συνείδηση, είναι ο στοχαστής που αναζητεί το νόημα της ύπαρξης με πάθος και διανοίγεται με δέος προς το απροσμέτρητο βάθος του. Βρίσκεται σε έντονη αντιπαράθεση με τον Κέβητα, τον θετικιστή διανοούμενο που πιστεύει στην σημασία των υλικών αγαθών, στην πρόοδο της επιστήμης και την απελευθέρωση από τους μύθους και τα απατηλά είδωλα.

Δίπλα τους προβάλλει ο Λάχης, ο ποιητής, που ζει μέσα στη γοητεία των μορφών της τέχνης, δοσμένος στην πνευματική έξαρση, τον ενθουσιασμό, τη θαυμασιότητα του κόσμου. Και είναι φυσικό να αντιτίθεται στον επιστημονικό ολοκληρωτισμό του Κέβητα. Η Βιλιτώ, η μοναδική γυναίκα, εξαίρει το μυστικό της ζωής ως δημιουργίας και δίνει με το χορό της τη δική της μαρτυρία του ρυθμού της ύπαρξης. Τέλος, ο Ιωάννης που εκφράζει το πνεύμα της αποκάλυψης και εκπροσωπεί την μυστική-θρησκευτική συνείδηση, βεβαιώνει ότι φτάνοντας με τον απελπισμό στο όριο του μηδενός, μπορούμε να στραφούμε προς την έσχατη πνευματική μέριμνα. Στην αναζήτηση του Θεού.

Ο Χρήστος Μαλεβίτσης, πλάστης αυτών των μορφών που τον εκφράζουν πολυδιάστατα και διαλεκτικά, με ενορατική διείσδυση, βαθιά μέριμνα για το μυστήριο του θανάτου, εκφράζει την αγωνιώδη μαρτυρία της ιστορικής στιγμής, που ζούμε ως ένα «ιλιγγιώδες συμβάν» της συνειδήσεως. Μια μαρτυρία που προσβλέπει την ημέρα του Όντος, που αρχίζει να χαράζει και να πλημμυρίζει την ψυχή με θεοτικό όλβο. (όλβος: αρχαία λέξη που σημαίνει ευτυχία, ευδαιμονία.

Η ανταύγεια του όλβου αυτού διαχέει το σύνολο του έργου του Χρήστου Μαλεβίτση και ακτινοβολεί στον φιλοσοφικό-ποιητικό του λόγο. Έτσι, η εμπειρία της τραγικής υπάρξεως, αγγίζοντας το έσχατο, οδηγείται προς στο φως της υπέρβασης.

Αν μπορούσαμε να συνοψίσουμε τα παραπάνω, κατά την αναζήτηση της αλήθειας και με προσδοκία την υπέρβαση της φθοράς, ο Χρήστος Μαλεβίτσης αντιτάσσει στον πόνο της εφήμερης και πεπερασμένης ζωής, την εφημερία του πνεύματος και τη δυνατότητα της ψυχής να κραταιώσει το δεσμό της με το αιώνιο.

Η υπέρβαση των ορίων και η επιστροφή στην αλήθεια προϋποθέτουν τον κλονισμό της εμπειρικής υπάρξεως. Η αιωνιότητα που τόσο ποθεί η θνητή μας ύπαρξη δεν είναι μέσα στον άπειρο χρόνο, αλλά πέρα από τον χρόνο. Είναι η αιώνια στιγμή μέσα μας. Όπως αναφέρεται στο δοκίμιο του Μαλεβίτση «Περί του τραγικού», το μέλλον του ανθρώπου δεν υπάρχει στον χρόνο, αλλά στην πνευματική υπέρβαση του χρόνου.

Έτσι, ο κοινός, μέσος άνθρωπος καλείται να αφυπνισθεί από τον βαθύ λήθαργο, καλείται σε υποψιασμό, σε μέριμνα για το έσχατο, σε ποιοτικό άλμα, σε εγρήγορση. Του απομένει σιωπηλό το χρέος να αποτολμήσει το αδύνατο:

> Να συνειδητοποιήσει τον ίλιγγο της αβύσσου

> Να βιώσει τον αρχέγονο τρόμο και διατηρώντας την ανάμνηση του φωτός να οδηγηθεί στον χώρο της σωτηριακής αναγέννησης και της πίστης.

> Να υπερβεί το βαθύ μυστήριο της άγνοιας, βιώνοντας το εφήμερο ως εφημερία.

Γράφει ο Χ. Μαλεβίτσης στο βιβλίο «Οι Αγραυλούντες»:

«Η απελπισία δεν είναι το έσχατο. Το έσχατο είναι η ελπίδα».