Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας
Σύμφωνα με το Μέγα Λεξικό του Δημητράκου, ο φάλαγγας[1] ήταν είδος «ποδοκάκκης ή χοίνικος, αποτελούμενης εκ ξύλου μετά σενεστραμμένου σκοινίου, δι’ ου συνεσφίγγοντο άλλοτε οι πόδες εγκληματίου ή μαινομένου ή και μαθητών.» Φάλαγγας λεγόταν και η σωματική ποινή στα παλαιότερα σχολεία, «καθ’ ην συνεσφίγγοντο οι πόδες του ατακτήσαντος ή αμελούς μαθητή μεταξύ δύο ξύλων και ετύπτοντο τα πέλματα αυτών δια ράβδου». Τα πόδια πρήζονταν και ακολουθούσαν φριχτοί πόνοι.
Ποδοκάκκη ονομάζεται ένα ξύλινο κολαστήριο όργανο, «δι’ ου δεσμεύοντο και εκακούντο οι πόδες των τιμωρουμένων κακούργων», το κοινώς ονομαζόμενο «ξύλο» ή «κούτσουρο». Ο Σουίδας αναφέρει: «εν ειρκτή τε και ποδοκάκκη στρεβλούμενοι… έμεναν.»[2] Η χοῖνιξ ήταν αρχαίο μέτρο για στερεά αντικείμενα και είδος δεσμών ή ξύλου, κατάλληλο για την παγίδευση των κάτω άκρων.
Καθώς φαίνεται, στην Ελλάδα, η εν λόγω μέθοδος ήταν σε χρήση μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Ιωάννης Κονδυλάκης, στον «Πατούχα», γράφει: «Ο Μανόλης, όστις είχε φοβεράν ιδέαν περί του διδακτικού τούτου κολαστηρίου, αντέταξεν απελπιστικήν αντίστασιν αλλ’ ο καλόγηρος, βοηθούμενος υπό των πρωτοσκόλων, κατόρθωσε να συλλάβει τας γυμνάς του κνήμας εις τον φάλαγγα και να του μετρήσει εις τα πέλματα παρά μίαν τεσσαράκοντα.» Συνήθως τα χτυπήματα, οι ξυλιές ήταν 40 ή 39. Σ’ ένα διήγημα του Ανδρέα Καρκαβίτσα, διαβάζουμε: «Αν καμιά φορά βρέθηκε κανένας πιο αράθυμος και θέλησε να μιλήσει για την παλιά του κατάσταση, πήγε συφάμελος στο φάλαγγα και στην κρεμάλα. Σουτ! και σ’ έφαγα… Μ’ έφαγες, σ’ έφαγα, έτσι πάει ο κόσμος.»
Οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν πλήθος βασανιστήρια εναντίον των Χριστιανών, αλλά σπανίως διασώζονται σχετικές απεικονίσεις. Στην εικόνα που ακολουθεί, βλέπουμε κάποιες γνωστές μεθόδους βασανισμού: Πνιγμός, σταύρωση, κάψιμο, χτίσιμο ζώντος ανθρώπου, διαπόμπευση.
Το κούτσουρο
Η έκφραση «Είναι για το κούτσουρο των Αγίων Θεοδώρων.» χρησιμοποιείται για κάποιον που θεωρείται τρελός και για θεραπεία πρέπει να πάει στο μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων. Κι εδώ το κούτσουρο είναι η «ποδοκάκκη» ή το «ξύλον» των αρχαίων, ο φάλλαγας που χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι και οι δάσκαλοι επί τουρκοκρατίας. Πολλά ορθόδοξα χριστιανικά μοναστήρια λειτουργούσαν ως «ψυχιατρεία» ή δεσμωτήρια για ψυχικώς πάσχοντες. Ο Νικόλαος Πολίτης περιγράφει ακριβώς τη συσκευή: «Το δια τους μαινομένους προορισμένον κούτσουρον σύγκειται εξ δύο επιμήκων ξύλων· το εν έχει προσηλωθεί επί του δαπέδου σεσαθρωμένου τινός κελλίου και έχει κοιλανθεί κατά πλάτος τοσούτον, ώστε να χωρεί ακριβώς ανθρωπίνην κνήμην· το δ’ έτερον επίκειται αυτού, αμφότερα δε συνδέονται δια κλείθρων. Εκεί κλειδώνουσιν τας κνήμας των δυστυχών φρενοβλαβών και εγκαταλείπουσιν αυτούς κραυγάζοντας ή κλαίοντας.»[3] «Βάζω στο κούτσουρο» ή «στην καδένα», σημαίνει φυλακίζω.
Στην Κρήτη, κυκλοφορεί και η παροιμία «Έφαγε και τις ραβδιές και τα κρεμμύδια.», η οποία λέγεται για τις συνέπειες των κακών υπολογισμών. Κατά τον μύθο, «προυτάθη εις εγκληματίαν να εκλέξη μεταξύ των εξής δύο ποινών, τεσσαράκοντα ραβδισμούς ή τεσσαράκοντα κρόμμυα. Ούτος προτίμησε την βρώσιν των κρομμύων, υπολαβών αυτήν ευκολωτέραν, αλλ’ αφού έφαγε τα ημίση, μη αντέχοντος του στομάχου και δια το υπόλοιπον, εδέξατο και την καταμέτρησιν της ράχεώς του δια της ράβδου.[4]
Ο Δημήτρης Τζήκας είναι δάσκαλος και ιστορικός. Εργάζεται στην δημόσια πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Σημειώσεις και παραπομπές
[1] [αρχ. φάλαγξ, αιτ. -αγγα στη σημ.: `κυλινδρικό κομμάτι ξύλου΄ ή αντδ. < τουρκ. falaka < αραβ. < αρχ. φαλαγγ-] Λεξικό Τριανταφυλλίδη.
[2] Δ. Δημητράκου. Μέγα Λεξικόν Όλης της Ελληνικής Γλώσσης. Εκδόσεις Δομή. ΑΕ. Αθήνα, 1954.
[3] Ν.Γ. Πολίτου. Μελέται επί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Εν Αθήναις. Τύποις Π.Δ. Σακελ-λαρίου. 1900. Σελ. 236.
[4] Έφαγε και τση ραβδαίς και τα κρομμύδια. ΚΕΕ. Κρήτη (1892).
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ομάδα του facebook Παροιμίες & γνωμικά.
Αν θέλετε να γίνετε μέλη της ομάδας, επισκεφτείτε τη διεύθυνση: https://www.facebook.com/groups/2285257741730850/
Περισσότερες παροιμίες, παροιμιώδεις φράσεις και γνωμικά μπορείτε να βρείτε στο αρχείο μας ΕΔΩ
