Η μακροβιότητα του Βυζαντίου

Γράφει ο Ευάγγελος Κοροβίνης

Το Βυζάντιο υπήρξε ένα κράτος από τα πιο μακρόβια στην ιστορία. Ταυτόχρονα ήταν και παραμένει πολύ λιγότερο μελετημένο από άλλες επικράτειες της ίδιας ιστορικής περιόδου ενώ επίσης παραμένει μη κατανοητό εν πολλοίς από την δυτική ιστοριογραφία. Στα πλαίσια αυτά αντιμετωπίσθηκε, μέχρι πρόσφατα τουλάχιστον, ως ένας παρακμιακός φτωχός συγγενής. Είναι απορίας άξιο, όμως, πως μια επικράτεια με τέτοια χαρακτηριστικά κατόρθωσε, όχι μόνον να επιβιώσει, αλλά και να μεγαλουργήσει επί μια χιλιετία.

Α. «Εξανατολισμός» ή εκχριστιανισμός;

Το Βυζάντιο αναδύεται ως απάντηση στην κρίση που πέρασε η ρωμαϊκή αυτοκρατορία κατά την διάρκεια του 3^ου αιώνα μ.Χ. Ο αιώνας αυτός ήταν περίοδος εμφυλίων πολέμων, νόθευσης του νομίσματος και εμπορικών συναλλαγών σε είδος. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε σταματήσει να επεκτείνεται, οι προερχόμενοι από αιχμαλώτους πολέμου δούλοι σπάνιζαν, οι τιμές ανέβαιναν και η τοπική αριστοκρατία που στήριζε με τις χορηγίες της τα οικονομικά των πόλεων και τις κυβερνούσε, εξωθήθηκε από τις περιστάσεις στην χρεωκοπία. Στο βάθος της κρίσης υπέβοσκαν και άλλα προβλήματα στα οποία θα αναφερθούμε λίγο πιο κάτω.

Προς το τέλος του 3^ου αιώνα, εν πάση περιπτώσει,αναζητήθηκε ως λύση της κρίσης, από τον δραστήριο αυτοκράτορα Διοκλητιανό, ένας «εξανατολισμός» της αυτοκρατορίας, κατά τα πρότυπα της Περσίας των Σασσανιδών. Έγινε προσπάθεια, συγκεκριμένα,να περιβληθεί η αυτοκρατορική εξουσία με το φωτοστέφανο μιας υποτιθέμενης θείας καταγωγής της. Προωθήθηκε ταυτόχρονα ένας αυστηρός διαχωρισμός των πολιτικών από τις στρατιωτικές πλευρές του κρατικού μηχανισμού. Η υπαλληλία διογκώθηκε υπέρμετρα ενώ η διοίκηση κατατμήθηκε σε μια πυραμίδα υποδιαιρέσεων,που είχε στην βάση της πολυπληθείς μικρές επαρχίες. Στόχος ήταν η μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα του κρατικού μηχανισμού και κυρίως η παρεμπόδιση της συγκέντρωσης εξουσιών στα χέρια ανταγωνιστών του αυτοκράτορα.

Η στρατηγική εξανατολισμού της αυτοκρατορίας απέδωσε μεν κάποιους καρπούς αλλά προσέκρουσε και αυτή, και ιδίως η ομόρροπη της και από μακρού χρονολογούμενη τάση στροφής στις παγανιστικές θρησκείες ανατολικού τύπου (μιθραισμός κ.λ.π),πάνω στο τείχος του  εκχριστιανισμού υπολογίσιμων τμημάτων του πληθυσμού της επικράτειας, κυρίως στον εξελληνισμένο ανατολικό τομέα της.  Με την στροφή στις δεσποτικού χαρακτήρα ανατολικές θρησκείες κορυφώνεται ένα παλαιότερο πρόβλημα, η κρίση της ελληνικής εξατομίκευσης, ενώ με τον εκχριστιανισμό αναχαιτίζεται και υπερβαίνεται.  Αναφερόμαστε στις τάσεις διάλυσης της ατομικότητας που εκδηλώνονται ήδη από τον 4^ο αιώνα π.Χ. και συνοδεύονται από την κυριαρχία της δημαγωγίας και της σοφιστείας. Αναφερόμαστε επίσης στην μετάπτωση της δημοκρατίας σε οχλοκρατία.

Οι Έλληνες έγιναν χριστιανοί, τελικά,όχι για να χάσουν αλλά για να ξανακερδίσουν την ελληνικότητα τους, σε μια προωθημένη μορφή.  Μέσω,δηλαδή, της μετάβασης από το άτομο στο πρόσωπο, μια πνευματική μετάλλαξη που καθιστά την Αγάπη κινητήρια δύναμη της ατομικότητας. Η ανθρωπολογική αυτή μεταβολή, σε μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων, είχε ευρύτερες επιπτώσεις στην δημόσια ζωή.

Συνέβαλλε καταρχήν στην μετατόπιση από την περσικού χαρακτήρα τροπή του αυτοκρατορικού θεσμού στον μετασχηματισμό του σε «έννομο επιστασία».Ο εκχριστιανισμός, ύστερα, μετέτρεψε σταδιακά το Βυζάντιο σε κράτος πρόνοιας. Κεντρικός θεσμός του προνοιακού συστήματος ήταν τα μοναστήρια, που στήριζαν ποικιλόμορφα διάφορα ιδρύματα (νοσοκομεία, ορφανοτοφεία γηροκομεία, λεπροκομεία κ.λ.π).

Στα πλαίσια του εκχριστιανισμού επίσης ενισχύθηκε αποφασιστικά ο παραδοσιακός ελληνικός κοινοτισμός. Στις πόλεις, οι συντεχνίες και η «ενδημοποιημένη» Εκκλησία γύρω από τον επίσκοπο της, υποκατέστησαν την τοπική αριστοκρατία στα καθήκοντα της. Στην ύπαιθρο η αγροτική κοινότητα έπαψε να είναι ένα απλό συλλογικό φορολογικό υποκείμενο. Έγινε μια αυτοκυβερνώμενη μονάδα που μεριμνούσε για αρκετές από τις ανάγκες των μελών της.

Β. Οι «σκοτεινοί αιώνες», τα Θέματα και η εικονομαχία

Σε αντίθεση με όσους υποστηρίζουν την έκλειψη των πόλεων στην περίοδο των «σκοτεινών αιώνων» (7^ος,8^ος,και αρχές του 9^ου αιώνα),οι πόλεις διατηρηθήκαν ακέραιες στην πλειοψηφία τους.  Περιτειχίσθηκαν, βέβαια, μετατρεπόμενες σε πόλεις-φρούρια και μειώθηκε  ο πληθυσμός τους,αλλα κάθε άλλο παρά εξαφανίσθηκαν.

Με την εισαγωγή του θεσμού των Θεμάτων,εξάλλου,εγκαταλείφθηκε πλήρως το διοικητικό σύστημα του Διοκλητιανού.  Το θέμα ήταν μια διοικητική υποδιαίρεση κατά πολύ μεγαλύτερη των μικρών επαρχιών του προηγούμενου μοντέλου. Του θέματος ηγείτο ο στρατηγός που, πέραν των στρατιωτικών του καθηκόντων, είχε και πολιτικού χαρακτήρα αρμοδιότητες.

Η μεταρρύθμιση αυτή ήταν απόρροια των αραβικών επιδρομών και εισβολών. Η ικανότητα  γρήγορης κινητοποίησης στρατιωτικών δυνάμεων, χωρίς την αναμονή διαταγών από το κέντρο, ήταν ιδανική απάντηση στις εκστρατείες των Αράβων στην Μ. Ασία.

Στρατιώτες των θεμάτων ήταν κυρίως αγρότες που τους παραχωρείτο γη με αντάλλαγμα παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών. Συνολικά από τον 7^ο αιώνα και λόγω της αποκέντρωσης, το κράτος παύει οριστικά να είναι πολυπλόκαμο και πολυδαίδαλο.

Την ίδια περίοδο,τέλος,των «σκοτεινών αιώνων» το Βυζάντιο συνταράσσεται από την εικονομαχική έριδα. Πολλές αιτίες έχουν προταθεί για να εξηγηθεί η εικονομαχική πολιτική της δυναστείας των Ισαύρων,όπως για παράδειγμα ότι ήταν προϊόν επιρροής του ανεικονισμού του Ισλάμ. Ανεικονικές τάσεις υπήρχαν όμως από παλαιά και στους κόλπους του Ελληνισμού (καταγγελία της μιμήσεως από τον Πλάτωνα και εξορία των ποιητών από την ιδανική του Πολιτεία-σε αντίθεση με την κεντρική ελληνική παράδοση, την Ομηρική).  Με αφορμή την εικονομαχία της περιόδου, εν πάση περιπτώσει,αρχίζει να αυτονομείται ο παπισμός, εμφανιζόμενος ως υπερασπιστής της αναστήλωσης των Εικόνων.

Γ. Η εμφάνιση των «δυνατών» και ο εκχριστιανισμός των σλάβων

Αρκετοί κάνουν λόγο για ημιφεουδαλική μετάλλαξη του Βυζαντίου ήδη από τον 9^ο και 10^ο αιώνα, αναφερόμενοι στην εμφάνιση  των «δυνατών».Είναι αλήθεια ότι οι επαρχιακές αριστοκρατικές οικογένειες μπορούσαν να επιβιώνουν ευκολότερα απέναντι στις αραβικές επιδρομές. Ήταν στην θέση, έτσι, να αγοράζουν την γη ορισμένων μικροκαλλιεργητών ή να αποσπούν την ιδιοκτησία κάποιων άλλων, λόγω της υπερχρέωσης των.

Δυο θεσμοί, όμως, αντστρατεύονταν αποφασιστικά αυτές τις τάσεις:Το αλληλέγγυον,ένας παλαιότερος θεσμός, που προέβλεπε την καταβολή των φόρων όσων αδυνατούσαν να εκπληρώσουν τις φορολογικές τους υποχρεώσεις από την ίδια την κοινότητα. Ένας νέος θεσμός επίσης, η προτίμησις,που εισήχθη το 922, προνοούσε για την προτεραιότητα των συγγενών, των γειτόνων και της κοινότητας, έναντι παντός άλλου, στην εξαγορά της γης από του πτωχευμένους αγρότες.

Την ιδια περίοδο, και συγκεκριμένα τον 9^ο αιώνα, πέραν του πρώτου σχίσματος με αιτία το Filioque, επιβεβαιώνεται πλέον όχι μόνον η πνευματική αυτονόμηση της Δύσης, αλλά σημειώνεται και μια πρώτη εκδοχή πολιτικής της αυτονόμησης από το Βυζάντιο, με την μορφή της Καρολίγγειας αυτοκρατορίας. Τον ίδιο αιώνα και σε άμεση συσχέτιση με αυτές τις εξελίξεις προωθείται ο εκχριστιανισμός των σλάβων. Η ορθοδοξία σεβόμενη τις τοπικές παραδόσεις και την γλώσσα τους, τούς βοηθάει να μετεξελιχθούν σε συντεταγμένα έθνη.

Κλείνοντας  αυτήν την ενότητα πρέπει να τονισθεί ότι μόνον από τον 11^ο αιώνα και εντεύθεν, και μετά την κατάληψη του οροπεδίου της Ανατολίας από τους Τούρκους, σημειώνονται τρείς καταστροφικές εξελίξεις που θα σημαδέψουν την μετάπτωση του Βυζαντίου στη φάση της παρακμής: Το πέρασμα του μακρινού εμπορίου στα χέρια των εμπόρων των ιταλικών πόλεων, η αυτονόμηση της μεγάλης γαιοκτησίας και από ένα σημείο και πέρα η παραίτηση της Κωνσταντινούπολης από τα βάρη και τις ευθύνες της ως βασιλεύουσας πόλης και τελικά ο αυτουποβιβασμός της σε μια ιδιοτελή πόλη-κράτος.

Δ. Η Κίνα, τα αραβικά χαλιφάτα και η μεσαιωνική Ευρώπη

Στο σημείο αυτό είναι κατάλληλη η στιγμή να επισημανθούν οι διαφορές του Βυζαντίου από την Κίνα, τα αραβικά χαλιφάτα και την μεσαιωνική Ευρώπη.

Στην Κίνα η παραγωγικότητα των αρδευόμενων κοιλάδων της, από τα ύδατα του Κιτρίνου Ποταμού και του Γιανγκτσέ, ήταν κατά πολύ υψηλότερη των βυζαντινών εδαφών. Οι διάφορες περιφέρειες της Κίνας ήταν σχεδόν αυτοσυντηρούμενες και συνολικά η Κίνα κατά βάσιν αυτάρκης. Στην Κίνα, εξάλλου,το όλο κρατικό οικοδόμημα είχε ως μοντέλο του τον θεσμό της πατριαρχικής οικογένειας. Το διαπερνούσαν από πάνω προς τα κάτω η πατρική μέριμνα των ανωτέρων προς τους κατώτερους και ο υικός σεβασμός των κατωτέρων προς τους ανώτερους.

Στο Βυζάντιο η χαμηλότερη παραγωγικότητα της γεωργίας αντισταθμίζονταν από την εμποροναυτική και βιοτεχνική του ευρωστία. Το διαπεριφερειακό εμπόριο ήταν απαραίτητο για την διασφάλιση του επισιτισμού των πόλεων. Το λάδι και το κρασί της Ν.Α Ευρώπης ανταλλάσσονταν με τα σιτηρά της Αιγύπτου αρχικά, και όταν  αυτή κατακτήθηκε από τους Άραβες, με τα δημητριακά της Θράκης, της Μακεδονίας και της Μ.Ασίας. Το μακρινό εμπόριο ειδών πολυτελείας, μέσω του δρόμου του μεταξιού, στήριζε υπολογίσιμα τα εισοδήματα και τα κρατικά έσοδα.

Στο Βυζάντιο επίσης, όπως και στην κλασική αρχαιότητα, η δημόσια σφαίρα ήταν διακριτή από την οικογενειακή. Οι σχέσεις στη δημόσια σφαίρα, δεν ήταν άνισες, άλλα ήταν σε κάποιο βαθμό σχέσεις αδιαμεσολαβητης και ισότιμης συμμετοχής στα κοινά.

Σε ότι αφορά τώρα τα αραβικά χαλιφάτα, η κύρια διαφορά τους από το Βυζάντιο ήταν η ικανότητα τους να ενσωματώνουν οργανικά στους κόλπους των τον ληστρικό νομαδισμό. Τον νομαδισμό των ίδιων των Αράβων της ερήμου αρχικά, και από τα τέλη του 8^ου αιώνα, και των τουρκικών φύλων. Ο στρατός των χαλιφάτων επανδρώνονταν κατά πλειοψηφίαν από νομάδες. Η διαρκής ροή λαφύρων, που εξασφάλιζε η επέκταση του Ισλάμ στα πλαίσια του ιερού πολέμου, κάλυπτε τις ανάγκες των νομάδων, ενώ μείωνε ταυτόχρονα την φορολογική επιβάρυνση των αγροτικών πληθυσμών των χαλιφάτων.

Στην μεσαιωνική Ευρώπη,τέλος,η ανάδυση του φεουδαλισμού υπήρξε σταδιακή. Στον πυρήνα της βρίσκονταν η μονοπώληση της άμυνας από βαρειά οπλισμένους ιππείς. Η στρατιωτική αυτή ικανότητα των ιππέων, θα συνδυασθεί βαθμιαία με την μετατροπή των δούλων και των κολώνων (ημιελεύθερων αγροτών) σε δουλοπάροικους.Ταυτόχρονα,τα μικρά διάσπαρτα κτήματα, που ανήκαν σωρευτικά στην μεγάλη γαιοκτησία, θα αντικατασταθούν από μεγάλες συνεχείς ιδιοκτησίες. Στις τελευταίες (που σημειωτέον δέχονταν περισσότερες βροχοπτώσεις από τα εδάφη της Μεσογείου) μπορούσε να γίνει πλέον δυνατή η χρήση του αρότρου βαθείας άρωσης,γεγονός που οδήγησε σε σημαντική άνοδο της παραγωγικότητας της γεωργίας. Στην όλη εικόνα θα πρέπει να προστεθεί και η ανάδυση πόλεων, που όμως σε αντίθεση με τις βυζαντινές,εκεταλλεύονταν την αγροτική τους ενδοχώρα.

Συνολικά το Βυζάντιο κάθε άλλο παρά στατικό και αναλλοίωτο υπήρξε. Η μακροβιότητα του συνδέεται ακριβώς με την ικανοποιητική, τις περισσότερες φορές, απάντηση που κατόρθωνε να δίνει στις εκάστοτε προκλήσεις των καιρών. Η ικανότητα αυτή, δημιουργικής στάσης απέναντι στις ιστορικές συγκυρίες, προϋποθέτει με την σειρά της σταθερή και αδιάκοπη πνευματική προσπάθεια και αγώνα, όπως δείχνει η εμπλοκή του συνόλου σχεδόν της κοινωνίας στις δογματικές έριδες και οι πλούσιοι καρποί των οικουμενικών συνόδων της Εκκλησίας.

Πηγές

Ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας. Του William H.McNeill.Εκδόσεις Α.Καραβία.1963.

Ο σύγχρονος μηδενισμός.Του Θεοδώρου Ι.Ζιάκα.Εκδόσεις Αρμός.2008.

A History of Byzantium.By Timothy E.Gregory.Blackwell Publishing.2005.

ΑΝΤΙΦΩΝΟ