Πωγωνύμια, ένα βιβλίο για τα τοπωνύμια στο Βόρειο Πωγώνι

Νίκος Σαραντάκος – 23/11/2023 – Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία

Λέξη «πωγωνύμιο» δεν θα βρείτε στα λεξικά. Την έπλασε ο συγγραφέας του βιβλίου που θα  παρουσιάσουμε σήμερα, εφαρμόζοντας τη  μέθοδο της σύμφυρσης και βέβαια Πωγωνύμια είναι τα τοπωνύμια του Πωγωνιού (Πωγ-ώνι + τοπ-ωνύμια), της περιοχής της Ηπείρου.

Πλάστης του όρου και συγγραφέας του βιβλίου που βλέπετε είναι ο Ορέστης Ίσος, γεννημένος το 1984 στην Πολύτσανη Πωγωνίου, στη Βόρεια Ήπειρο.  Ο Ίσος ζει και εργάζεται στην Αθήνα και είχα τη χαρά να τον γνωρίσω χάρη σε κοινό φίλο που σχολίαζε παλιότερα και στο ιστολόγιο. Ο φίλος αυτός μου είχε στείλει από πριν το βιβλίο, και από καιρό ήθελα να το παρουσιάσω. Σήμερα λοιπόν ήρθε το πλήρωμα του χρόνου.

Το βιβλίο «Πωγωνύμια» κυκλοφόρησε το 2021 από τις εκδόσεις Ισνάφι, που είναι ένας αξιόλογος εκδοτικός οίκος από τα Ιωάννινα. Ο υπότιτλος είναι «Ονόματα και ταυτότητες από το Βόρειο Πωγώνι της Ηπείρου».

Το Πωγώνι είναι γεωγραφική περιοχή της Ηπείρου, που ανήκει εν μέρει στην Αλβανία (Βόρειο Πωγώνι) και εν μέρει στην Ελλάδα (Νότιο Πωγώνι). Χωρίζονται από το όρος Μακρύκαμπος, ο υδροκρίτης του οποίου αποτελεί και το πολιτικό σύνορο Ελλάδας και Αλβανίας. Ο συγγραφέας, που κατάγεται από το Βόρειο  Πωγώνι, εστιάζει την έρευνά του στα τοπωνύμια αυτής της περιοχής.

Όπως λέει στον πρόλογό του ο Δώρης Κυριαζής, καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας στο ΑΠΘ, το βιβλίο του Ορέστη Ίσου είναι ένα από τα πολλά που αφιερώνεται στις εστίες του βορειοηπειρώτικου ελληνισμού και είδαν το φως της δημοσιότητας τα τελευταία χρόνια, αλλά «ένα από τα λίγα που ανταποκρίνεται στις προϋποθέσεις της  βιβλιογραφικής πληρότητας και της εν γένει επιστημοσύνης».

Διότι πράγματι, ο συγγραφέας, όπως ο ίδιος αυτοσυστήνεται στον πρόλογό του, δηλώνει «αφοσιωμένος ερασιτέχνης». Αν όμως δείτε την  πλουσιότατη βιβλιογραφία,  θα καταλάβετε ότι αυτό το μάλλον μικρό (240 σελ.) βιβλίο κρύβει μέσα του πολύ μόχθο αλλά και πολλή γνώση. Εξάλλου ο συγγραφέας βρίσκεται σε προνομιακή θέση σε σχέση με άλλους μελετητές γιατί γνωρίζει καλά τις εμπλεκόμενες γλώσσες.

Καθώς το Πωγώνι είναι διασυνοριακή περιοχή, δέχεται εθνικιστικές αναγνώσεις και από τις δυο πλευρές. Ο Ίσος από τη μια τονίζει (σελ. 17) ότι η ερμηνεία των τοπωνυμίων της περιοχής ακολουθεί παραδόσεις  που σχηματίστηκαν στα τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα (από συγγραφείς όπως ο Αραβαντινός,  ο Λαμπρίδης,  ειδικότερα για το Πωγώνι οι Μυστακίδης, Τσελικίδης, Οικονομίδης κ.ά.) όταν η γλωσσολογία βρισκόταν στα σπάργανα, και χαρακτηρίζονται από παρετυμολογία, προσπάθεια εξελληνισμού και αναγωγής σε απώτερη  αρχαιοελληνική προέλευση.

Από την άλλη, ο Ίσος αντικρούει και εθνικιστικές ερμηνείες από την αλβανική πλευρά. Ας πούμε, επειδή στα κατάστιχα των οθωμανικών απογραφών του 16ου αιώνα τα ονόματα των αρχηγών κάθε νοικοκυριού αναφέρονται χωρίς τελικό -ς (δηλ. Kyriak Dimitri, Kyriak Nikolo, Komeno Niko, Zimo Yani, Niko Lora κτλ.) κάποιοι Αλβανοί μελετητές συμπέραναν ότι οι μισοί νοικοκυραίοι των χωριών αυτών ήταν Αλβανοί. Ο Ίσος (σελ. 55) αντικρούει αυτό το επιχείρημα παραθέτοντας ανθρωπωνύμια σε οθωμανική καταγραφή από το Ρέθυμνο, όπου επίσης όλα τα ονόματα είναι χωρίς τελικό σίγμα: Yani Kaliçaki, Kaloyero Manol κτλ., το ίδιο και στα Κύθηρα και σε άλλα μέρη.

Το βιβλίο είναι διαρθρωμένο σε τρία μέρη. Μετά τους προλόγους έχουμε το γεωγραφικό πλαίσιο, ακολουθεί το ιστορικό πλαίσιο, και τέλος, το μεγαλύτερο μέρος είναι αφιερωμένο στα τοπωνύμια. Πρώτα δίνονται τα «γενικά τοπωνύμια» βουνών και ποταμού, μετά τα «οικωνύμια» των  μεγάλων χωριών, και μετά τα μικροτοπωνύμια από το κάθε χωριό χωριστά (Μαυρόγερος, Οψάδα, Πολύτσανη, Σχωριάδες, Σωπική, Τσιάτιστα,  Χλωμό), μια έρευνα που ενδιαφέρει έμμεσα και άλλους μελετητές και όχι μόνο τους ντόπιους καθώς δίνει ποικίλες ετυμολογικές πληροφορίες.

Κάτι ενδιαφέρον που αναφέρει ο Ίσος στο  δεύτερο κεφάλαιο είναι ότι το ιδίωμα του Πωγωνίου, και γενικότερα τα ιδιώματα Δρόπολης-Δελβίνου-Αγ.Σαράντα, δηλ. τα ελληνικά γλωσσικά ιδιώματα της Αλβανίας, παρουσιάζουν νότιο φωνηεντισμό, σε αντίθεση με  τα  νοτιότερα ηπειρωτικά ιδιώματα, που ανήκουν σαφώς στα βόρεια ιδιώματα. Δηλαδή στα ελληνικά ιδιώματα της Αλβανίας δεν έχουμε αποβολή των άτονων [i] και [u] και στένωση των άτονων [e], [o] σε [i] , [u].

Θα παραθέσω στη συνέχεια μερικές ετυμολογίες τοπωνυμίων από το βιβλίο του Ίσου, παρόλο που τα περισσότερα θα είναι  άγνωστα για όσους δεν έχουν επαφές με την περιοχή.

Και ξεκινάω από το ίδιο το Πωγώνι. Όπως λέει  ο Ίσος, κάποιοι μελετητές, από ρομαντική τάση εξελληνισμού, ετυμολογούν το Πωγώνι από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πωγωνάτο, ο οποίος υποτίθεται ότι πέρασε από εκεί πηγαίνοντας στην  εκστρατεία της Σικελίας. Όμως αυτό δεν έχει ιστορική βάση, καθώς όχι μόνο δεν φαίνεται να πέρασε από εκεί ο βυζαντινός στρατός, αλλά αμφισβητείται και η αυτοπρόσωπη συμμετοχή του αυτοκράτορα. Ούτε και συνηθιζόταν να ονοματίζονται τοπωνύμια από το επώνυμο των αυτοκρατόρων, όπως από το Πωγωνάτος.

Κατά τον Ίσο, το Πωγώνι προέρχεται από τη σλαβική λέξη pogonъ «μονοπάτι, πέρασμα» από την πρόθεση po («υπό, από κάτω») και gonъ «καταδίωξη» και την ίδια αρχή έχει και η λέξη «παγάνα» (ο Μπαμπινιώτης δίνει διαφορετική,  ελληνική, ετυμολογία). Αρχικά δηλαδή θα σήμαινε «πέρασμα καταδιωκόμενων  θηραμάτων». Πάντως, ο Ίσος παραθέτει και την ετυμολογία του Συμεωνίδη, από το βουλγαρικό pogon = δασώδης περιοχή. Σε κάθε περίπτωση, η γραφή Πωγώνι δεν έχει ετυμολογική βάση  και θα έπρεπε να  γράφεται  Πογόνι, όπως και το τοπωνύμιο Πογονίτσα σε διάφορες  περιοχές της Ελλάδας.

Το παλιό χωριό Ντολιβίστα ετυμολογείται από τη σλαβική λέξη dolъ, «κοιλάδα, λαγκάδι» με δυο επιθήματα (-ovo, -ista). Από την ίδια ρίζα και πολλά τοπωνύμια τόσο στην Ήπειρο όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα, όπως Δολιανά, Δόλιανη, Δολό, αλλά και στην Αλβανία (Dolan).

Το τοπωνύμιο του χωριού Οψάδα / Αψάδα προέρχεται από τη  σλάβικη λέξη obsada «φυτεία, αμπελώνας», κάτι που ταιριάζει με το γεγονός ότι στην  περιοχή υπάρχουν αμπέλια.

Η Πολύτσανη, η γενέτειρα του Ορέστη Ίσου, ετυμολογείται από το σλαβικό Polica «επίπεδο, επίπεδη επιφάνεια, χαμηλή πεδιάδα» και το εθνωνυμικό επίθημα -jane, άρα αρχικά θα δήλωνε  τους κατοίκους της Πολίτσας. Η πρώτη  μαρτυρία για το χωριό (το 1380) στο Χρονικό των  Ιωαννίνων, το αναφέρει Πολίτζα. Δεν ισχύει, επομένως, η ετυμολόγηση  από αμάρτυρο *Πολιτειανή.

Η Σωπική (αλβ. Sopik) ετυμολογείται από το σλαβικό sop «αυλάκι, πηγή, καταρράκτης» και την  κατάληξη -ik. Η σλαβική λέξη έχει περάσει στα ηπειρώτικα ιδιώματα, σιόποτο = η πηγή, σιοποτούρα = κρουνηδόν. Τοπωνύμια Σόποτο,  Σιόποτο υπάρχουν πολλά στην Ήπειρο (και το Σοποτό στα Καλάβρυτα, προσθέτω). Επομένως περιγράφει το  τοπωνύμιο έναν τόπο με πολλά νερά,  κάτι που ανταποκρίνεται στην  πραγματικότητα. Υπάρχουν βέβαια και παρετυμολογίες όπως του Αραβαντινού, από Αίσωπος, Αισωπική.

Τέλος, το χωριό Χλωμό (αλβ. Hllomo/Fllomo) ετυμολογείται από σλαβική λέξη που σημαίνει «λόφος, θολωτή κορυφή». Η σύνδεση με το επίθετο «χλομός» είναι παρετυμολογική.

Από την ίδια σλαβική ρίζα έχουμε επίσης  τα  ορωνύμια Χλωμό στη Βοιωτία και Χελμός  στην  Πελοπόννησο, όπως και το Χλουμούτσι/Χλεμούτσι, το κάστρο.

Τα μικροτοπωνύμια έχουν κι αυτά το δικό τους ενδιαφέρον -τα περισσότερα είναι ελληνικής ετυμολογίας βέβαια. Κι αυτά μεταφέρουν πολλές πληροφορίες και έχουν ενδιαφέρον γενικότερο, αφού τα περισσότερα απαντούν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως ας πούμε τα Ρόγκια, (ή Ρόγγια), ή Παλιόρογκα, τοπωνύμιο από τη  λέξη ρόγγια, ρόγκια, που είναι το χωράφι που έχει προκύψει από καμένο δάσος, μια πανάρχαιη πρακτική. Τα έχω στις Λέξεις που χάνονται και ίσως κάποτε αφιερώσω άρθρο. Υπάρχουν επίσης πληροφορίες για ετυμολογίες επωνύμων, καθώς πολλά μικροτοπωνύμια περιέχουν και ανθρωπωνύμια (π.χ. πηγάδι του Σκούρτη). Το ξέρατε ότι Σκούρτης είναι ο κοντός στα αλβανικά (shkurt);

, , , , , , , ,

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *