Ένα άγνωστο δημόσιο έργο των Λαγκαδινών μαστόρων. Η αναστήλωση του βασιλικού Θολωτού Τάφου IV στην Πύλο του Νέστορος

Γιάννος Γ. Λώλος – 26/08/2021 – ΑΝΘΗ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ

Στο σύντομο αυτό άρθρο προβάλλεται ένα άγνωστο δημόσιο έργο παραδοσιακών κτιστών από τα Λαγκάδια Γορτυνίας (εικ. 1), συγκεκριμένα η αναστήλωση (το 1957) της θόλου του βασιλικού Θολωτού Τάφου Ν στον Εγκλιανό (μυκηναϊκή Πύλο) της Δυτικής Μεσσηνίας, του τρίτου μεγάλου κτιστού ταφικού μνημείου, που έφεραν στο φως οι ανασκαφές του Πανεπιστημίου του Cincinnati, υπό την διεύθυνση του Carl W. Blegen, στην περιοχή.

Ήταν γνωστό ότι το έργο της αποκατάστασης του τάφου είχε πραγματοποιηθεί το 1957, με ευθύνη και χρηματοδότηση της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (του τότε Υπουργού Παιδείας)(1)

Πρόσφατα, ο φίλος Αναπληρωτής Καθηγητής της Ιατρικής κ. Ιωάννης Τσιαούσης, Πρόεδρος του Σωματείου «.Άνθη της Πέτρας»(2) μας πληροφόρησε ότι η αναστήλωση της θόλου του μυκηναϊκού τάφου εκτελέσθηκε από συντροφιά (κομπανία) Λαγκαδινών παραδοσιακών μαστόρων, με επικεφαλής τον παππού του Ιωάννη Χ. Τσιαούση (1905-1969), ενώ διέθεσε ευγενώς, προς δημοσίευση, και ψηφιακό αντίγραφο αναμνηστικής φωτογραφίας της συντροφιάς κατά την διάρκεια των εργασιών, συνοδευόμενης από κατατοπιστικό σημείωμα (εικ. 2)(3).

Το άγνωστο αυτό κομμάτι από την ιστορία του μείζονος ταφικού μνημείου της Πύλου στα νεώτερα χρόνια, προσφέρεται στον παρόντα τιμητικό τόμο για τον Καθηγητή κ. Γεώργιο Στυλ. Κορρέ, τον προιστοριολόγο που έχει ανασκάψει ή ερευνήσει συμπληρωματικά, μελετήσει και προβάλει, με τις δεκάδες των δημοσιεύσεών του, 27 μυκηναϊκούς θολωτούς τάφους στην επικράτεια του Νέστορος.

Από τα μείζονα μυκηναϊκά οικιστικά κέντρα της Δυτικής Μεσσηνίας, η ακρόπολη του Εγκλιανού είναι αυτή που γειτνιάζει άμεσα με τους περισσότερους (5) θολωτούς τάφους, μεγάλου ή μεσαίου μεγέθους, μέχρι στιγμής τουλάχιστον [Θολωτοί Τάφοι ΙΙΙ, IV,V (4) (Βαγενά), VI, VII]4, ενώ δεύτερη είναι η Περιστεριά (Κυπαρισσίας), η οποία σχετίζεται άμεσα με τέσσερις (4) τάφους αυτού του μεγέθους {Θολωτοί Τάφοι 1, 2, 3 και Ν. Θολωτός Τάφος 1)(5). Άλλη αξιοσημείωτη περίπτωση αποτελεί η ακρόπολη στο Καταρραχάκι Κουκουνάρας (περιοχή Γουβαλάρη). συνδεόμενη με ζεύγος θολωτών τάφων μεσαίου μεγέθους και εκτεταμένο νεκροταφείο του πληθυσμού, αποτελούμενο από πολλούς μικρούς θολωτούς τάφους, σε ομάδες, ιδρυμένους σε τυμβοειδή εξάρματα(6).

Ο Θολωτός Τάφος IV βρίσκεται σε απόσταση 145 μ. περίπου ΒΑ του Ανακτόρου του Νέστορος, 70 μ. περίπου από τον λόφο του Άνω Εγκλιανού, στην παρυφή ενός ελαιώνα (εικ. 3-4). Ανασκάφηκε το 1953 από την αποστολή του Πανεπιστημίου του Cincinnati, υπό τον Carl W. Blegen, και δημοσιεύθηκε 20 χρόνια αργότερα από τον συνεργάτη του Λόρδο William Taylour (8). Η θόλος του βρέθηκε πεσμένη. Ο δρόμος του έχει μήκος 10,50 μ., το στόμιό του έχει ύψος 4,55 μ. και βάθος 4,62 μ. και η διάμετρος του θαλάμου είναι 9,35 μ. Στο δάπεδο του θαλάμου βρέθηκαν ένας μεγάλος ημικυκλικός λάκκος προορισμένος για ταφές (ανακομιδές) και ένας κτιστός τάφος («σαρκοφάγος»). Υπολογίζεται ότι στο θάλαμο θα είχαν ενταφιασθεί τουλάχιστον 17 άτομα. Ο ταφικός θάλαμος είχε βάναυσα συληθεί ήδη κατά την Αρχαιότητα και τα πάντα στο εσωτερικό του βρέθηκαν αναμοχλευμένα. Ο τάφος κατασκευάσθηκε κατά την πρώτη μυκηναϊκή φάση (1550-1500 π.Χ. περίπου) και χρησιμοποιήθηκε, αναμφίβολα, σε όλη τη διάρκεια του 15ου αιώνα π.χ., ίσως και μέχρι τον 13ο αιώνα π.χ., για βασιλικές ταφές, όπως και ο Θολωτός Τάφος ΙΙΙ στον Κάτω Εγκλιανό.

Από τα πολυάριθμα πολύτιμα αντικείμενα που διασώθηκαν από τον τάφο και βρίσκονται, στην πλειονότητά τους, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα, μπορούμε να φαντασθούμε τον αρχικό πλούτο του. Περιλαμβάνουν ένα σημαντικό αριθμό κοσμημάτων και άλλων αντικειμένων από χρυσό, ανάμεσα τους τέσσερις χρυσές γλαύκες, μία χρυσή βασιλική σφραγίδα με παράσταση πτερωτού γρύπα εμβληματικού χαρακτήρα (εικ. 5)(9) και ένα χρυσό δακτυλίδι με απεικόνιση ιερού κορυφής μινωικού τύπου. Περιλαμβάνουν επίσης τέσσερις σφραγιδολίθους, 246 χάνδρες από αμέθυστο, χάνδρες από ήλεκτρο και ένα πλήθος μικροαντικειμένων από διάφορα υλικά.

Για την φωτογραφία του 1957, η οποία προφανώς ελήφθη ως αναμνηστική, μπορούν να γίνουν τα παρακάτω σχόλια:

1.  Η συντροφιά των Λαγκαδινών κτιστών αποτελείται από 14 άτομα.
2.  Ο Ιωάννης Χ. Τσιαούσης, από τους δύο καθήμενους στις πέτρες μπροστά, είναι ο πρώτος από τα δεξιά (όπως πληροφορεί ο κ. I. Τσιαούσης).
3.  Από τους δύο όρθιους, μπροστά, σε πρώτο πλάνο: Στα αριστερά είναι ο αείμνηστος Διονύσιος (Νιόνιος) Ανδρουτσάκης, επιστάτης γενικών καθηκόντων στις πολυετείς ανασκαφές του C.W. Blegen στον Εγκλιανό και μετέπειτα Αρχαιοφύλαξ της περιοχής. Στα δεξιό, πιθανώς κάποιος ανώτερος υπάλληλος-μηχανικός, από την Αρχαιολογική Υπηρεσία (η ταυτότητά του είναι υπό διερεύνηση).
4.  Ο κωνικός ξυλότυπος (το «καλούπι») που έχει κατασκευασθεί, στο εικονιζόμενο στάδιο των εργασιών, δηλαδή πριν από την τοποθέτηση των λίθων για την διαμόρφωση του ανώτερου τμήματος της θόλου, είναι του ιδίου τύπου με εκείνον που χρησιμοποιήθηκε, ένα χρόνο αργότερα (το 1958), στην αναστήλωση του μυκηναϊκού θολωτού τάφου (του ύστερου 15ου αι. π.Χ.) στον Μαραθώνα, από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, υπό την διεύθυνση των Ιωάννη Παπαδημητρίου και Ευσταθίου Γ. Στίκα (εικ. 6)(10) . Υπό την ευθύνη του τελευταίου είναι δυνατόν να έγινε και η αποκατάσταση του Θολωτού Τάφου IV στον Εγκλιανό.

Οι Λαγκαδινοί μαστόροι κατέστησαν περιώνυμοι για την οικοδομική τέχνη τους ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα, επί Τουρκοκρατίας. Η περίοδος μεγάλης ακμής τους ήταν ο 19ος αιώνας, ενώ η οικοδομική δραστηριότητά τους συνεχίσθηκε και στον πρώιμο 20ό αιώνα μέχρι τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, καλύπτοντας ολόκληρο τον πελοποννησιακό χώρο και τα νησιά του Αργοσαρωνικού και συμβάλλοντας σημαντικά, κατά την γνώμη των ειδικών, στην διαμόρφωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Πελοποννήσου (11). Στα αναρίθμητα έργα (πολλές εκατοντάδες) που κατασκεύασαν περιλαμβάνονται: Το Τζαμί του Αγά Πασά στο Ναύπλιο (μετέπειτα Βουλευτήριο), οχυρώματα, γεφύρια, σχολεία, εκκλησίες, άλλα δημόσια οικοδομήματα, αρχοντικά, οικίες, ξωκκλήσια, κρήνες κ.ά.

Η αναστήλωση του Θολωτού Τάφου IV, πλησίον του ανακτορικού λόφου του Εγκλιανού, πρέπει να είναι ένα από τα τελευταία ειδικά έργα, δημόσιου χαρακτήρα, τα οποία εκτέλεσαν με δεξιότητα οι Λαγκαδινοί μαστόροι. Ενωρίς στην δεκαετία του 1960, πλέον, οι κάτοικοι των Λαγκαδίων εγκατέλειψαν την παραδοσιακή οικοδομική τέχνη και εστράφησαν σε άλλα επαγγέλματα (οι περισσότεροι νέοι, στην Αθήνα και σε άλλα μέρη), λόγω των δραματικών οικονομικών και κοινωνικών μετασχηματισμών στον ορεινό πελοποννησιακό (γορτυνιακό) χώρο στα μεταπολεμικά χρόνια(12)

Με το έργο της αποκατάστασης του Θολωτού Τάφου IV, οι παραδοσιακοί τέκτονες των Λαγκαδίων έθεσαν μία ψηφίδα στην ιστορία της αποκάλυψης και της ανάδειξης των μυκηναϊκών μνημείων της Πύλου.

1.  Βλ. και ευχαριστίες του C.W. Blegen στην Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση του τάφου (Biegen κ.ά. 1973,νiii). Ας σημειωθεί εδώ, ότι ο δεύτερος μυκηναϊκός θολωτός τάφος στην Μεσσηνία που αναστηλώθηκε, είναι ο Θολωτός Τάφος 1 της Περιστεριάς, επί θητείας του Σπυρίδωνος Μαρινάτου ως Γενικού Επιθεωρητή Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως, το 1970-1971.
2.  Ο κ. Ιωάννης Τσιαούσης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής της Ανατομίας-Χειρουργικής, στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης (στο Ηράκλειο), ιδρυτής και Πρόεδρος του μη κερδοσκοπικού Σωματείου Φίλοι Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής – Άνθη της Πέτρας» (βλ. ιστότοπο www.anthitispetras.gr), το οποίο έχει αναπτύξει πολυσχιδή δραστηριότητα κατά τα τελευταία οκτώ έτη, με κύριο σκοπό την προστασία και προβολή της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και την διάσωση της τέχνης των Λαγκαδινών μαστόρων της πέτρας (βλ. εφημ. Η Καθημερινή, 29.8.2020). Από το 2017, τα «Άνθη της Πέτρας» έχουν ενταχθεί στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠ.ΠΟΑ (βλ. ιστότοπο http:Hayla.culture.gr) κατ’ εφαρμογή (από το 2006, στην Ελλάδα) της Σύμβασης για την Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO, 2003).
3.  Θερμές ευχαριστίες απευθύνονται στον κ. Ι. Τσιαούση για την διάθεση της παλαιάς οικογενειακής φωτογραφίας και τις πληροφορίες. Δημοσιεύεται εδώ το ενημερωτικό σημείωμα (με ημερομηνία 17.10.2019) για την συγκεκριμένη φωτογραφία, το οποίο μας απέστειλε ο κ. I. Τσιαούσης: «Συνημμένως η φωτογραφία με το Λαγκαδινό μπουλούκι μαστόρων στην αναστήλωση της θόλου του μυκηναϊκού τάφου στην Μεσσηνία (Πύλο) κατά την εποχή των Αμερικανικών Ανασκαφών (1957). Ο παππούς (Ιωάννης Χ. Τσιαούσης, 1905- 1969) είναι ένας εκ των δύο καθιστών μπροστά και συγκεκριμένα ο πρώτος εκ δεξιών, όπως κοιτάζουμε. Η πρωτότυπη φωτογραφία είναι μικρών διαστάσεων (8 χ 5 εκ.), για τον λόγο αυτόν και ο παππούς, στο πίσω μέρος της φωτογραφίας. γράφει στην γιαγιά (Γεωργία), με κολυβογράμματα.. «αν με γνωρίσεις, γράψε μου». Βέβαια, η σύγχρονη τεχνολογία μάς έδωσε την δυνατότητα να τον αναγνωρίσουμε. Δυστυχώς, δεν μπορέσαμε να ταυτοποιήσουμε κάποιον άλλον, και ενώ έχουμε λίγες πληροφορίες για κάποια άλλα έργα, δεν μάθαμε κάτι περισσότερο για το συγκεκριμένο». Το σημείωμα του Ιωάννη Χ. Τσιαούση (με ημερομηνία 1957), απευθυνόμενο προς την σύζυγό του Γεωργία, στην πίσω πλευρά της φωτογραφίας. έχει ως εξής (με προσαρμογές στην ορθογραφία): «Γεωργία αυτό το πράμα που θα ιδής το χτένουμε, είναι βασιλικός τάφος του Νέστορος- μάλλον αρχαίον, αν με γνωρίσεις γράψε μου.»
4.  Για τους δύο τελευταίους, βλ. Δελτίο Τύπου του ΥΠ.ΠΟ.Α., από 18.12.2019, με τις ανακοινώσεις των ανασκαφέων, του Καθηγητή κ. jack Daνis και της Δρος Sharon Stocker, του Πανεπιστημίου του Cincinnati.
5.  Για τους τάφους της Περιστεριάς βλ. Κορρές 1982.
6.  Κορρές 1981,461.
7.  Τέταρτος κατά την αρχική (παλαιά) αρίθμηση, από τον C.W. Blegen, των θολωτών τάφων του Εγκλιανού και της ευρύτερης περιοχής του.
8.  Βλ. Taylour, στο Blegen κ.ά. 1973, 95-134. Επίσης. Κορρές 1981, 461. Lolos 1987, εικ. 298-305• 1998. Λώλος 2004, 19-20.
9.  Με αφορμή το όνομα «Τάφος του Γρύπα Πολεμιστή», το οποίο υιοθετήθηκε, με ασυνήθιστη ταχύτητα, για τον νέο, ασύλητο, κτιστό ορθογώνιο (λακκοειδή) τάφο στον Εγκλιανό (εύρημα τwν J.L. Daνis και S. Stocker του 2015): Εάν πρόκειται κανείς να κατασκευάσει ονόματα για άλλους τάφους (θολωτούς) της Πυλίας – Μεσσηνίας με βάση απεικονίσεις μυθικών γρυπών σε πολύτιμα έργα της μικροτεχνίας (Χρυσές σφραγίδες, χρυσά σφραγιστικά δακτυλίδια, σφραγιδολίθους ή άλλα αντικείμενα), από τα περιεχόμενα αυτών των τάφων, θα ομιλήσει για τον «Τάφο του Χρυσού Γρύπα» (Θολ. Τάφο ΊΝ Εγκλιανού), τον ασύλητο «Τάφο των Τεσσάρων Γρυπών» (Θολ. Τάφο 2 Ρούτση Μυρσινοχωρίου), τον «Τάφο του Δέσμιου Γρύπα» (θολ. Τάφο 1 Τραγάνας) και τον «Τάφο του Άρματος των Γρυπών» (Θολ. Τάφο Άνθειας Καλαμάτας).
10.  Στίκας 1958, 15-17,πίν. 15. Ευχαριστώ θερμά τον Καθηγητή κ. Γ.Σ. Κορρέ για την υπόδειξη του συγκεκριμένου πίνακος.
11.  Κωνσταντινόπουλος 1983, 20-32, 41•61, 93-96, 193•194• 1987. Τσοτσορός 1986, 107-108. Ας σημειωθεί ότι τα Λαγκάδια, το πρώτο μαστοροχώρι της Πελοποννήσου και το σημαντικότερο εμπορικό κέντρο της Γορτυνίας στον ύστερο 19ο αιώνα, είχε φθάσει να έχει πληθυσμό σχεδόν 7.000 κατοίκων το 1896 (για βασικά στοιχεία, βλ. ιστότοπο της Εφημ. Ηχώ των Λαγκαδίων: www.lagkadia.com ).
12. Ο υπογραφόμενος; διατηρεί ζωηρή παιδική ανάμνηση (από την πρώτη επίσκεψη στην γενέτειρα του πατέρα του Γεωργίου Σ. Λώλου (1912-2004) το 1963: την εικόνα του χωριού περίπου ως ερειπιώνα, που έμοιαζε (τότε) με την πολιτεία του Μυστρά.

Εικ. 1. Γορτυνία, Λαγκάδια. Το χωριό των μαστόρων κατά την δεκαετία του 1950 (από τον ιστότοπο www.lagkadia.com ).

Εικ. 2. Άνω Εγκλιανός. Αναμνηστική φωτογραφία από τις εργασίες αναστήλωσης της θόλου του Θολωτού Τάφου Ν (1957). Από τους δύο καθήμενους μπροστά, ο πρώτος από τα δεξιά, ο Ιωάννης Χ. Τσιαούσης. Όρθιος, μπροστά, στα αριστερά, ο Δ. Ανδρουτσάκης.

Εικ. 3. Άνω Εγκλιανός. Ο Θολωτός Τάφος IV, μετά την ανασκαφή του, το 1953 (Biegen κ.ά. 1973, εικ. 188).

Εικ. 4. Άνω Εγκλιανός. Ο Θολωτός Τάφος Ν, από τα νότια, μετά την αναστήλωσή του (Λώλος 2004, πίν. Νβ).

Εικ. 5. Άνω Εγκλιανός Θολωτός Τάφος Ν. Αποτύπωμα χρυσού σφραγιστήρα με απεικόνιση πτερωτού γρύπα (Biegen κ.ά. 1973, εικ. 192:8c, σχέδιο του Piet de jong).

Εικ. 6. Μαραθών. Εικόνα από τις εργασίες αναστήλωσης της θόλου του μυκηναϊκού θολωτού τάφου (Στίκας 1958, πίν. 15).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Blegen, C.W., Μ. Rawson, W.D. Taylour, και W.P. Donoνan. 1973. The Palace of Nestor at Pylos in western Messenia. Νol. ΙΙΙ. Princeton: Princeton Uniνersity Press.
• Κορρές, Γ.Σ. 1981. «Μεσσηνία.» Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια 21:455-464. _. 1982. «Περιστεριά.» Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια 27:379-382.
• Κωνσταντινόπουλος, Χ.Γ. 1983. Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα. _. 1987. Η μαθητεία στις κομπανίες των χτιστών της Πελοποννήσου. Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας
• 14.Αθήνα: Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς. Lolos, Y.G. 1987. The Late Helladic Ι Pottery of the Southwestern Peloponnesos and its Local Charaderistics.
• SIMA p.b. 50. Νols. 1-11. Gοteborg: Paul Astrοms Fοrlag. _. 1998.cMycenaean Burial at Pylos.» Στο Sandy Pylos: Απ Archaeological History from Nestor to Naνarino,
• επιμ.J.L. Daνis, 75-78. Austin: The Uniνersity Τexas Press. Λώλος, Γ.Γ. 2004. Η Πρωτεύουσα του Νέστορος και η γύρω περιοχή. Πύλος ημαθόεις. 3η έκδοση. Αθήνα: Οιωνός.
• Στίκας, Ε.Γ. 1958. «Ανασκαφή και στερέωσις του θολωτού τάφου Μαραθώνος.» ΠΑΕ:15-17. Τσοτσορός, Σ.Ν. 1986. Οικονομικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί στον ορεινό χώρο, Γορτυνία (1715-1828).
• Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος.