“Πλανάται πλάνην οικτρά όποιος θεωρεί πως μπορούμε να βγούμε από αυτή την κατάσταση χωρίς απώλειες ή με πολύ μικρές απώλειες εφαρμόζοντας τη μια ή την άλλη πολιτική. Το σωστό ερώτημα είναι πως θα προσδιορίσουμε εκείνο το μίγμα πολιτικών, που βγαίνοντας από τις συμπληγάδες, θα παράξουν εκείνο το αποτέλεσμα με τις σχετικά μικρότερες δυνατές απώλειες.”
H δικατορία των μη-ειδικών
[Δ. Γερούκαλης, Κ. Γερούκαλης, Χ. Δαγρές]
Γράφει ο Χρίστος Δαγρές,
To Νοέμβριο του 2020, και ενώ η δεύτερη περίοδος μαζικού εγκλεισμού “για το καλό μας” είχε μόλις επιβληθεί, είχαμε δημοσιεύσει το άρθρο-προβληματισμό “H δικατορία των μη-ειδικών” (εδώ), καταρχάς για να διαλεχθούμε γύρω από τη χρησιμότητα ή μη του νέου αυτού εγκλεισμού, αλλά, κυρίως, για να εκθέσουμε την πλήρη αδιαφορία που έδειχναν οι τότε “(μη-)ειδικοί” και οι πολιτικοί τους προϊστάμενοι για τις βραχυ-/μεσοπρόθεσμες επιπτώσεις (οικονομικές, κοινωνικές και υγειονομικές) των δρακόντιων μέτρων. Μέτρα που τελικά ως στόχο είχαν όχι τη μεγιστοποίηση του κοινού καλού αλλά τη βελτιστοποίηση της “εικόνας” των κυβερνώντων κυρίως απέναντι στους εν δυνάμει ψηφοφόρους, δηλαδή τα άτομα της τρίτης ηλικίας και τους συγγενείς τους, οι οποίοι “αναγνώρισαν” ότι η κυβέρνηση τους “προστάτευε” όταν πάγωνε κάθε κοινωνική δραστηριότητα.
Γράφαμε τότε, μεταξύ άλλων, και για τον τεράστιο κίνδυνο να υπάρξει “μεταπανδημική” εκτίναξη των καρκίνων (και ειδικά των νεοδιαγνωσμένων σε καθυστερημένα, άρα και μη-ιάσιμα πλέον, στάδια της νόσου) φέρνοντας το παράδειγμα του καρκίνου του μαστού στις γυναίκες:
Με την έναρξη των μέτρων για τον κορωνοϊό σε διάφορες πολιτείες των ΗΠΑ διαπιστώθηκε κατακόρυφη πτώση στη διάγνωση νέων περιστατικών καρκίνου. Η μείωση για τον καρκίνο του μαστού συνολικά ξεπέρασε το 50% το οποίο σημαίνει πως οι διαγνώσεις αυτές θα γίνουν με καθυστέρηση και – αρκετές δυστυχώς – σε πιο προχωρημένο στάδιο από αυτό που θα γίνονταν. Για πολλές γυναίκες αυτό θα σημάνει μια σημαντική μείωση στο προσδόκιμο ζωής τους, ενώ για κάποιες άλλες μπορεί να σημαίνει τη διαφορά μεταξύ ιάσιμης και μη-ιάσιμης νόσου! Τα δεκάδες ανθρωποέτη που θα χαθούν για κάθε μια από αυτές δεν αποτιμούνται απλώς σε χαμένα παραγωγικά χρόνια όπως θέλουν να το ερμηνεύουν οικονομίστικα μερικοί. Σημαίνουν πρωτίστως δεκαετίες που θα στερηθούν κάποια παιδιά τη μητέρα τους, σύζυγοι τις γυναίκες τους, γονείς τις κόρες τους, φίλοι και συνάδελφοι τα οικεία τους πρόσωπα.
Πρόσφατα, ένα από τα επιδραστικότερα ιατρικά περιοδικά στις ΗΠΑ, το Journal of American Medical Association (JAMA) δημοσίευσε κάποιες σημαντικές επιδημιολογικές αναλύσεις που δείχνουν ακριβώς αυτό [1]. Οι Todd Burus και συνεργάτες χρησιμοποίησαν 2 βάσεις δεδομένων πανεθνικής εμβέλειας που καλύπτουν το 99,7% των νέων διαγνώσεων καρκίνων στις ΗΠΑ (οι Πολιτείες της Νεβάδα και της Ιντιάνα δεν έδωσαν δεδομένα για το 2020). Συνολικά υπολογίστηκε ότι για τους τελευταίους 10 μήνες του 2020, σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο του 2019, διαγνώστηκαν περίπου 135 χιλιάδες λιγότεροι νέοι καρκίνοι σε σύνολο περίπου 1,3 εκατ. διαγνώσεων. Δηλαδή, οι ειδικοί υπολογίζουν ότι για το 2020 στις ΗΠΑ αντιστοιχούσε 1 επιπλέον αδιάγνωστος καρκίνος για κάθε 9 διαγνωσμένους, σε σχέση με το 2019.
Σε απόλυτους αριθμούς, η μεγαλύτερη υποθετική μείωση παρατηρήθηκε στον καρκίνο του προστάτη (σχεδόν 23 χιλιάδες λιγότερες διαγνώσεις), στις γυναίκες με καρκίνο του μαστού (μείον 16.870 διαγνώσεις) και στον καρκίνο του πνεύμονα (λίγο πάνω από 16 χιλιάδες λιγότερες νέες διαγνώσεις). Αναλογικά με το 2019, η μεγαλύτερη μείωση παρατηρήθηκε στον προστάτη και στις διαγνώσεις μελανώματος των οποίων τα νέα περιστατικά ήταν μειωμένα κατά 17,5% περίπου, κατά τους δέκα μήνες του 2020. Ειδικά τα μελανώματα, παρουσίασαν μία δραματική μείωση που πλησίασε το μισό (-43,4%) στους 3 πρώτους μήνες των μέτρων. Σημαντική ήταν και η μείωση των νέων διαγνώσεων καρκίνου του παχέος εντέρου (περίπου 11,5 χιλιάδες λιγότεροι ή -13,7%), παρά το γεγονός ότι ο τακτικός, προληπτικός έλεγχος φαίνεται να είχε υποκατασταθεί σχεδόν πλήρως από τεστ ελέγχου για αίμα στα κόπρανα που γίνονταν στο σπίτι, γεγονός που δείχνει ότι είτε εξαιτίας λαθών στην τεχνική αυτοεξέτασης, είτε για άλλους λόγους, οι ασθενείς δεν προσέρχονταν στους γιατρούς για να τεθεί η διάγνωση (και να ξεκινήσει η θεραπεία).
Ειδικότερα για τις νέες διαγνώσεις σε πρώιμα (άρα και πιθανώς ιάσιμα) στάδια των καρκίνων, οι ερευνητές κατέγραψαν μία δραματική μείωση κατά 38% το πρώτο τρίμηνο σε σύγκριση με το 2019, που υποχώρησε στο 15,8% για όλο το διάστημα μέχρι το τέλος του 2020. Οι διαγνώσεις νέων καρκίνων σε προχωρημένο στάδιο ήταν επίσης μειωμένες αλλά σε μικρότερο βαθμό (26,7% και 11,5%, αντίστοιχα). Ειδικά για τις γυναίκες με καρκίνο του μαστού σε πρώιμο στάδιο, που είχε αναφερθεί ως παράδειγμα στο προηγούμενο άρθρο μας, η μείωση σε σύγκριση με το 2019 ήταν όχι μόνο μεγάλη αλλά και στατιστικώς σημαντική, επιβεβαιώνοντας δυστυχώς τους φόβους μας για την προχειρότητα και τη βιασύνη λήψης δρακόντειων μέτρων χωρίς νηφάλια εκτίμηση όλων των πιθανών επιπτώσεων.
Οι ερευνητές προχώρησαν και στην εξής ενδιαφέρουσα σύγκριση. Χώρισαν τις πολιτείες των ΗΠΑ σε 2 ομάδες με βάση τη διάρκεια του υποχρεωτικού εγκλεισμού, χρησιμοποιώντας ως όριο τις 42 ημέρες. Οι πολιτείες με τη διάρκεια εγκλεισμού να φτάνει μέχρι και τις 42 ημέρες χαρακτηρίστηκαν ως “λιγότερο αυστηρές” (less restrictive) και όσες τις ξεπέρασαν ως “περισσότερο αυστηρές” (more restrictive). Στο τρίμηνο Μαρτίου-Μαϊου με τα αυστηρότερα μέτρα, οι “περισσότερο αυστηρές” πολιτείες είχαν σημαντικά χειρότερες επιδόσεις στη διάγνωση νέων καρκίνων σε σύγκριση με τις “λιγότερο αυστηρές”, επιδόσεις που βελτιώθηκαν στη συνέχεια (Ιούν.-Δεκ. 2020) χωρίς ωστόσο να καλύψουν το “έλλειμα” της πρώτης περιόδου συνολικά. Όταν οι ερευνητές επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους σε 11 πιο συχνές μορφές καρκίνου, η μείωση στις 7 από αυτές ήταν στατιστικώς σημαντικά χειρότερη στις “περισσότερο αυστηρές” Πολιτείες και για 3 μορφές (πνεύμονες, νεφροί, πάγκρεας) η στατιστική σημαντικότητα παρέμεινε για όλη την περίοδο Μαρτίου-Δεκεμβρίου. Πρέπει να σημειωθεί ότι κατά το διάστημα Μαρτίου-Μαϊου, και στις 11 μορφές καρκίνου οι “περισσότερο αυστηρές” πολιτείες είχαν μεγαλύτερη μείωση των νέων διαγνώσεων αλλά σε κάποιες (π.χ. προστάτη και τράχηλο μήτρας) η διαφορά με τις “λιγότερο αυστηρές” ήταν μικρή και γι’αυτό μη-στατιστικώς σημαντική.
Όπως τονίζουν και οι ίδιοι οι ερευνητές (επιδημιολόγοι και βιοστατιστικοί, κυρίως) η ανάλυση τους βασίζεται σε πραγματικά και σχεδόν πλήρη δεδομένα όλων των ογκολογικών διαγνώσεων για τις ΗΠΑ το 2020. Ωστόσο, η πλήρης αποτίμηση χρειάζεται να προχωρήσει και σε νέα βήματα. Είναι σημαντικό να ελεγχθεί εάν η μείωση συνεχίστηκε και σε ποιά έκταση το 2021 και αργότερα, και – το κυριότερο – ποιές ήταν οι κλινικές επιπτώσεις, δηλαδή να μετρηθεί η αναμενόμενη αύξηση διαγνώσεων προχωρημένων μορφών καρκίνου τα επόμενα χρόνια, εάν μειώθηκε το προσδόκιμο ζωής των ασθενών και εάν αυξήθηκε και πόσο η θνησιμότητα, ειδικά σε συχνές και ιάσιμες μορφές καρκίνου.
Το άρθρο αυτό δεν στοχεύει σε μία πλήρη αποτίμηση των “έμμεσων” αρνητικών συνεπειών που προκλήθηκαν από τα μέτρα για τον κορωνοϊό αλλά υπάρχει πληθώρα μελετών που παρουσιάζουν τις συνέπειες σε τομείς από την ψυχική υγεία (άγχος, κατάθλιψη, απόπειρες αυτοκτονίας), την κατάχρηση ναρκωτικών και αλκοόλ και τους θανάτους εξαιτίας τους (συχνά εξαιτίας της κατά μόνας χρήσης κατά τους εγκλεισμούς με αποτέλεσμα να μην υπάρχει άλλο άτομο για να καλέσει σε βοήθεια), τις υποδιάγνωσεις και θανάτους άλλων επειγόντων περιστατικών που δεν έφταναν στο νοσοκομείο (συχνά αποθαρρύνονταν να προσέλθουν στα επείγοντα ή το απέφευγε ο ασθενής, τρομοκρατημένος απ’την πιθανότητα έκθεσης στον κορωνοϊό).
Ειδικότερα για τα παιδιά και τους εφήβους, είναι ζωτικής σημασίας η εις βάθος αποτίμηση των δραματικών συνεπειών των δρακόντειων μέτρων στην ψυχική τους υγεία. Πρόσφατα, μία συστηματική ανασκόπηση και μετα-ανάλυση της βιβλιογραφίας που επίσης δημοσιεύτηκε στο JAMA [2] (Viner RM, και συνεργάτες. JAMA Pediatr. 2021;175(2):143–156. doi:10.1001/jamapediatrics.2020.4573) έδειξε με αρκετή βεβαιότητα (παρά τη σημαντική ετερογένεια των ευρημάτων στις επιμέρους μελέτες) ότι κυρίως τα παιδιά (ίσως σε μικρότερο βαθμό και οι έφηβοι) κολλούσαν και μετέδιδαν τον ιό αρκετά δυσκολότερα απ’τους ενήλικες, συμπέρασμα που δείχνει ότι η μεγάλη αυστηρότητα στα μέτρα “κοινωνικής απόστασης και απομόνωσης” ενώ είχαν βαρύτερες επιπτώσεις στην ψυχική τους υγεία και την ομαλή τους ανάπτυξη, τελικά ίσως και να μην βοήθησαν τόσο πολύ στην προστασία των παπούδων τους. Για τους εφήβους τα συμπεράσματα είναι αμφίβολα.
Η δυσκολία να εξαχθούν τελικά συμπεράσματα δείχνει αφενός ότι τα επιδημιολογικά εργαλεία αδυνατούν να διαχειριστούν σύνθετα ερωτήματα (αλλά απαραίτητα για τη λήψη των σωστών και αποτελεσματικότερων μέτρων) όπως το “πόσο εύκολα κολλούν και μεταδίδουν τον ιό τα παιδιά και οι έφηβοι”, αφετέρου ότι οι “ειδικοί” πρότειναν με ευκολία μέτρα έχοντας κατά νου τον εύκολο στόχο (θάνατοι ηλικιωμένων από ή με COVID-19) χωρίς ωστόσο να γνωρίζουν πραγματικά ποιούς και πόσο θα βοηθήσουν τα μέτρα ή ποιές θα είναι οι υγειονομικές συνέπειες σε άλλους (π.χ. παιδιά, εφήβους, καρκινοπαθείς κλπ).
Τελικά το όλο ζήτημα ήταν και είναι κατεξοχήν πολιτικό γιατί αφορά τις τελικές αποφάσεις που πάρθηκαν από κάποιους (“επιλεγμένους”) ειδικούς και τους πολιτικούς τους προϊστάμενους, με επιστημονικά ασαφή ή/και λειψά δεδομένα. Κλείναμε το άρθρο μας τότε με την εξής παρατήρηση που ξεκαθάριζε το πραγματικό διακύβευμα αυτής της ιστορίας:
“Σε μια πραγματικά δημοκρατική κοινωνία, εκτός του ότι οι αποφάσεις (πλην ελαχίστων) θα λαμβάνονταν σε περιφερειακό/τοπικό επίπεδο, οι ‘’ειδικοί’’ σε ρόλο ‘’ρήτορα’’ θα ανέλυαν στους πολίτες την κατάσταση και εκείνοι θα αποφάσιζαν ‘’δια της ανάτασης του χεριού’’ έχοντας συνεκτιμήσει τα κόστη και τα οφέλη της εκάστοτε επιλογής τους.
Αυτό που εν τέλει αποτελεί ακόμα ζητούμενο για την ελληνική κοινωνία είναι το πότε θα θέσει το ζήτημα της εκ βάθρων αναθεμελίωσης του πολιτικού συστήματος, δηλαδή από την ολιγαρχική κοινοβουλευτική δημοκρατία στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι διαποτισμένος από αιώνων με αυτό και αποτελεί οδηγό για το μέλλον.”
Η τραγική επιβεβαίωση σήμερα ενός σημαντικού μέρους των φόβων μας πριν 3,5 χρόνια γίνεται ακόμη τραγικότερη εάν αναλογιστεί κάποιος ότι το πραγματικό διακύβευμα (η δημοκρατία όπου οι πολίτες θα αποφασίζουν ‘’δια της ανάτασης του χεριού’’) βρίσκεται ακόμη μακρύτερα μας σε σχέση με το Νοέμβριο του 2020.
[1] Burus T, et al. Undiagnosed Cancer Cases in the US During the First 10 Months of the COVID-19 Pandemic. JAMA Oncol. Published online February 22, 2024. doi:10.1001/jamaoncol.2023.6969. (αντίτυπο της 23ης Φεβρουαρίου 2024)
[2] Viner RM, et al. Susceptibility to SARS-CoV-2 Infection Among Children and Adolescents Compared With Adults: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA Pediatr. 2021;175(2):143–156. doi:10.1001/jamapediatrics.2020.4573
