του Χρίστου Δαγρέ,
Ένας δυσεπίλυτος (και ελαφρώς ντροπιαστικός για τους απανταχού απαράτσικ – επαγγελματίες ή ερασιτέχνες) πολιτικός γρίφος φαίνεται να βρίσκει επιτέλους τη λύση του με το βιβλίο των “Wu Ming” (σημαίνει “ανώνυμος” στα κινέζικα), δηλαδή της συγγραφικής κοπερατίβας 4 Ιταλών που κυκλοφόρησε το “Προλετκούλτ” το 2018 (δείτε τη σημείωση #1 για το εγχείρημα των Proletkult στην μετεπαναστατική ΕΣΣΔ). Τις τελευταίες δεκαετίες η πρόχειρη (πλην όμως εμφανώς αμήχανη) εξήγηση για τις απανωτές αποτυχίες των κομμουνιστικών καθεστώτων ήταν ότι “δεν εφάρμοσαν τον “πραγματικό” σοσιαλισμό”. Κανένας όμως δεν ήξερε (ή δεν ήθελε) να αποκαλύψει πότε και που εφαρμόστηκε και όντως πέτυχε στην πράξη ο “πραγματικός σοσιαλισμός”. Αυτό άφηνε τα ιδεολογικά νώτα ακάλυπτα όχι μόνο στους κακόπιστους αμφισβητίες που ξεμπρόστιαζαν – χαιρέκακα, είναι αλήθεια – την απάντηση αυτή ως “υπεκφυγή” αλλά και όσους, προσπαθώντας να είναι αντικειμενικοί, επισήμαναν ότι εάν ο “πραγματικός κομμουνισμός” είναι δυνατός μόνο ως θεωρητική σύλληψη τότε δεν πρόκειται για πολιτική πρόταση στ’αλήθεια, με δεδομένη την αξιωματική παραδοχή ότι “πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού”.
Η απάντηση δίνεται για πρώτη φορά μέσω της “ηρωίδας” του βιβλίου, της μυστηριώδους “Ντένι”: ο “πραγματικός σοσιαλισμός” έχει εφαρμοστεί εδώ και μερικούς αιώνες με τεράστια και απόλυτη επιτυχία … στον μακρινό πλανήτη “Νάκουν”! Το εντυπωσιακό αυτό συγγραφικό εύρημα γιγαντώνεται με ένα δεύτερο, φαντασμαγορικό εύρημα: συνομιλητής και συνοδοιπόρος της “Ντένι” είναι ένα πραγματικό πρόσωπο, ο σοβιετικός φυσιολόγος, επιστήμονας, φιλόσοφος και επαναστάτης Αλεξάντερ Μπογκντάνοφ (Μαλινόφσκι) – παρέα με τη γυναίκα του Νατάλια και το γιό του Κότικ. Ο Μπογκντάνοφ κοντά στ’άλλα είναι και συγγραφέας του ημι-επιτυχημένου βιβλίου “ο Κόκκινος Πλανήτης”, όπου ένας γήινος καταφεύγει στον Άρη (τον “κόκκινο” πλανήτη) για να διαπιστώσει ότι οι κάτοικοι του ζουν σε μία αρμονική κοινωνία σοσιαλιστικού παραδείσου, ένα έπος σοσιαλιστικής επιστημονικής φαντασίας δηλαδή.
Η Ντένι του αποκαλύπτει ότι είναι η άγνωστη κόρη ενός γήινου (ο οποίος στο μεταξύ επέστρεψε στη Γη και την ΕΣΣΔ) με μία Νεκουνιανή, ο οποίος ήταν παλιός συναγωνιστής και μαθητής του Μπογκντάνοφ στο Κομματικό Σχολείο για εργάτες στο Κάπρι (στη βίλα που νοίκιαζε ο Γκόρκι) αλλά και μέλος της συμμορίας που μαζί με τον Μπογκντάνοφ και άλλους μπολεσβίκους είχαν πραγματοποιήσει πριν από κάποιες δεκαετίες μια πολύνεκρη ληστεία χρηματαποστολής στον Καύκασο. Η εμφάνιση της Ντένι στο Ινστιτούτο του Μπογκντάνοφ αποτελεί το έναυσμα για μια αναζήτηση του πατέρα της (εξαφανισμένου τα τελευταία 20 χρόνια) αλλά παράλληλα και μία εσωτερική ψυχολογική και ιδεολογική αναζήτηση για το τι πήγε λάθος. Στο πλαίσιο αυτό, το βιβλίο κατακλύζεται από ηγετικές μορφές των μπολσεβίκων, είτε ως αναμνήσεις, όπως οι ήδη νεκροί Λένιν, Πλεχάνωφ και Κράσιν, είτε ως “αποκαταστημένοι” βετεράνοι όπως ο υπουργός πολιτισμού Λουνατσάρσκι (ίσως το πρόσωπο με τις περισσότερες αναφορές μετά τον Λένιν στο βιβλίο) [1], ο Μπαζάρωφ, η Αλεξάντρα Κολλοντάϊ και άλλοι.
Μέγας “απών” είναι ο “Στάλιν” (συνεργός στη ληστεία του Καυκάσου με το ψευδώνυμο “Κόμπα”), ο οποίος ήδη έχει αναλάβει την εξουσία μετά το θάνατο του Λένιν το 1924. Οι ονομαστικές αναφορές στο πρόσωπο του είναι ελάχιστες αλλά η σκιά του επικρέμεται βαριά πάνω από τις εξελίξεις, είτε άμεσα, είτε μέσω της διαβόητης GPU, των γραφειοκρατών & των απαράτσικ που ήδη έχουν αρχίσει να τον πλαισιώνουν. Η ψυχο-ιδεολογική εσωτερική ανασκόπηση που πυροδοτεί η “Ντένι” γίνεται με φόντο τον εορτασμό των 10 ετών από την “Οκτωβριανή Επανάσταση” (ή, μάλλον, “Οκτωβριανού Πραξικοπήματος” όπως ήταν κατ’ουσίαν). Έτσι η “αόρατη” αλλά πάντα ζοφερή παρουσία του Στάλιν αναπόφευκτα παραπέμπει (χωρίς όμως να αφήνεται καν υπόνοια στο βιβλίο) στις εκκαθαρίσεις των παλιών “συντρόφων-επαναστατών” που θα ακολουθήσουν, καθώς το “Κόμμα” σιγά-σιγά “θρησκειοποιείται” μέσω της μονολιθικής αυταρχικότητας και της “μοναδικής Αλήθειας” που εκφράζεται ως πολιτικά εγκεκριμένο Δόγμα. Η απουσία ούτε καν μιας νύξης για όσα θα ακολουθήσουν τη γέννηση του σταλινικού Ολοκληρωτισμού [1] προκαλεί εύλογα το ερώτημα κατά πόσον οι συγγραφείς ίσως και να βλέπουν ευνοϊκά την εξέλιξη αυτή – η απουσία τοποθέτησης ασφαλώς και δεν συνιστά αποδοχή, αλλά και η στάση των ίσων αποστάσεων και της “ουδέτερης” αποσιώπησης δεν περιποιεί τιμή!
Από λογοτεχνικής σκοπιάς θεωρώ το βιβλίο εξαιρετικά αδύναμο. Ενώ ξεκινά με μία εντυπωσιακή ιδέα (μια μυθιστορηματική ηρωίδα ενός εξωγήινου, σοσιαλιστικού πλανήτη συναντά στην πραγματικότητα τον ιστορικά υπαρκτό συγγραφέα-”δημιουργό” της), και στη συνέχεια οι σελίδες γεμίζουν από δυναμικές προσωπικότητες που ιστορικά διαμόρφωσαν και έδρασαν στο “εκεί και τότε” ενός από τα επιδραστικότερα γεγονότα του “μακρού 20ου αιώνα”, οι συγγραφείς αδυνατούν να δομήσουν ένα συνεκτικό σκελετό. Ουσιαστικά το βιβλίο μοιάζει με ασύνδετα φλας-μπακ σε φορτισμένα ιδεολογικά γεγονότα αλλά χωρίς μυθοπλαστική ανάπτυξη των ιστοριών τους, ούτε καν της ληστείας στον Καύκασο. Τα φλας-μπακ συμπληρώνονται από τις συναντήσεις του Μπογκντάνοφ με τους παλιούς του συντρόφους σε συζητήσεις που δεν μοιάζουν καν με “κλείσιμο λογαριασμών”. Αντιθέτως, μία αίσθηση ανεκπλήρωτου και ματαιότητας μοιάζει να στοιχειώνει τη μονίμως “ανοιχτή” σύγκρουση τους επάνω στα δίπολα ιδεολόγοι-ρεαλιστές, επαναστάτες-διανοούμενοι και ενδοτικοί-αδιάλακτοι. Η αναζήτηση του πατέρα της Ντένι προσφέρει απλώς την αφορμή για τα παραπάνω, συμμετέχοντας ελάχιστα στη δράση, όσο δε για τους κύριους πρωταγωνιστές ο μεν Μπογκντάνοφ είναι απλώς ένας πικραμένος απόμαχος επαναστάτης που δραπετεύει από τις ματαιώσεις του στην άσκηση της “επιστήμης” του (άλλο ένα αμφιλεγόμενο σημείο) με εύκολη δικαιολογία ότι “παρερμηνεύονται” οι διδασκαλίες του, η Νατάλια και ο Κότικ είναι δύο άχρωμοι συμπαραστάτες των αδυναμιών του Μπογκντάνοφ, η δε Ντένι περιορίζεται στο ρόλο ενός εξωγήινου “αρχαγγέλου” που μεταφέρει αποφθέγματα σοσιαλιστικής “ορθοδοξίας” ως υποτιθέμενη εμπειρικά δοκιμασμένη γνώση από τον σοσιαλιστικό πλανήτη της.
Το μόνο που θα μπορούσε να προσδώσει μια ενδιαφέρουσα τροπή είναι η σύγκρουση κομματικής γραφειοκρατίας – αντιπολίτευσης (Τρότσκι, Κάμενεφ, Ζινόβιεφ) με φόντο τα 10 χρόνια της “Επανάστασης” και η προσέγγιση που επιχειρηνούν κάποιοι εξ’αυτών στον Μπογκντάνοφ, προσέγγιση που μένει στο κενό καθώς ο ίδιος προτιμά το ρόλο του “παρεξηγημένου απ’ όλους διανοούμενου” που επιμένει να μένει πιστός στο ουτοπικό όραμα του, ακόμη κι όταν ενίοτε διαφωνεί με τον εαυτό του (!) για τις ερμηνείες της θεωρίας του. Καθώς η σύγκρουση οξύνεται και βγαίνουν “τα μαχαίρια” (με τον Μπογκάντοφ σταθερά στο ρόλο του “παρεξηγημένου” θεατή) οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι αν γενικά μιλώντας ο άνθρωπος είναι ανθρώπου λύκος, τότε, ειδικότερα, ο σύντροφος είναι συντρόφου ύαινα! [3]
Η ανατρεπτική συνάντηση του με τον Λεονίντ Βόλοκ (υποτιθέμενο πατέρα της Ντένι σε ρόλο που κάθε άλλο παρά επιβεβαίωσε τις υποθέσεις του Μπογκντάνωφ) κάθε άλλο παρά δίνει “λύτρωση” στο αδιέξοδο. Στο τέλος, η χρησιμοποίηση του κομματικού Επιστημονισμού (ως … “κολλεκτιβισμός της φυσιολογίας) είναι ότι πλησιέστερο στον “από μηχανής Θεό” μπορεί να προσφέρει ένα εγγενώς λειψό, υλιστικό ιδεολόγημα. Ο τρόπος με τον οποίο αυτός ο “από μηχανής Υλισμός” ολοκληρώνει το βιβλίο μόνο ως μία εξαιρετικά σοφιστικέ παρωδία μπορεί να διαβαστεί για να σώσει κάπως την παράσταση!
Τι απομένει λοιπόν αν η πλοκή και οι χαρακτήρες αποτυγχάνουν να ξεπεράσουν τη μετριότητα; Μία ενδιαφέρουσα ανάγνωση είναι αυτή της φιλοσοφικής διαμάχης μεταξύ των ιδεολόγων “ρομαντικών” που αναζητούν την ουτοπία και των ρεαλιστών επαναστατών που οπορτουνιστικά αρπάζουν τις ευκαιρίες όπως και όποτε τους δίνονται. Και οι δύο – θεωρητικά – παλεύουν για ένα “καλύτερο κόσμο”, οι μεν όμως δραπετεύουν από τις σκληρές απαιτήσεις της καθημερινότητας μέσω των μαξιμαλιστικών προσδοκιών που δημιουργούν οι όμορφα δομημένες (αλλά φευ!, “ουτοπικές”) θεωρίες τους, οι δε “αναγκάζονται” να χτίσουν ένα συγκεντρωτικό κράτος για να αποφύγουν τη χαώδη κακοφωνία που προκαλεί η ασάφεια και η αυθαίρετη ερμηνεία των “ιδανικών”. Κάπου στο βάθος βέβαια καγχάζουν οι Παρέτο και Μόσκα [4] καθώς βλέπουν πίσω και από τον πραγματισμό και από τον ιδεαλισμό να κρύβεται η τάση σχηματισμού νέων “ελίτ” (η ιντελιγκέντσια και η γραφειοκρατία του Κόμματος, δηλαδή) που θα “διδάσκουν” και θα κανοναρχούν (κι αν παραστεί ανάγκη, θα ποδηγετούν) τις τάξεις των εργαζομένων, των οποίων το συμφέρον υποθετικά φροντίζουν – ονομαστικά τουλάχιστον.
Η κριτική στις ιδεολογικές προεκτάσεις του βιβλίου θα ήταν ατελής εάν δεν γινόταν αναφορά στις κομματικά στρατευμένες ιατροβιολογικές θεωρίες. Ο Μπογκντάνοφ έχοντας εγκαταλείψει την ανάπτυξη κομματικής φιλοσοφίας και πολιτικών θεωριών, είχε αφοσιωθεί σε ιδεολογικά κομψές (αλλά βιολογικά ανόητες) θεωρίες όπως αυτή της “κολεκτιβικής φυσιολογίας” η οποία απέδιδε υπερφυσικές (σχεδόν “μαγικές”) ιδιότητες στην αλληλομετάγγιση αίματος, δηλαδή την ανταλλαγή 500-700mL αίματος μεταξύ ενός νεαρού εθελοντή και κάποιου μεσήλικα. Υποτίθεται ότι η συστηματική και ευρεία κολλεκτιβοποίηση του αίματος με πολλαπλές ανταλλαγές αίματος θα χάριζε νεότητα και σημαντική προέκταση της ζωής όλων καθώς το ανακάτεμα των “πλούσιων” συστατικών που περιέχονται στο αίμα (εδώ μπαίνει η υπόρρητα “μαγική” διάσταση της θεωρίας) θα μοιράζει τη ζωτικότητα των νέων με την “ώριμη μνήμη” των ηλικιωμένων, ισότιμα σε όλον τον πληθυσμό. H θεωρία δομείται και “τεκμηριώνεται” στη βάση των ιδεολογικών “προαπαιτούμενων” και ως τέτοια στερείται ουσιαστικής επιστημονικής αξίας θυμίζοντας σε ηπιότερη μορφή τις (ψευδο)βιολογικές θεωρίες του Λυσένκο [5].
Οι “Wu Ming” με μία ελαφρώς διαφορετική σύνθεση είχαν υπογράψει ως “Luther Blissett” ένα αριστουργηματικό βιβλίο στα τέλη του 20ου αιώνα, το “Q” [6], το οποίο αναφέρονταν στην ταραχώδη περίοδο μετά τη Λουθηρανική μεταρρύθμιση και ειδικότερα στην καταδίωξη ενός ριζοσπάστη Αναβαπτιστή από έναν παπικό πράκτορα. Το “Proletkult” ενώ κινείται επάνω στη μέθοδο της ιστορικο-ιδεολογικής μυθιστοριογραφίας αποτυγχάνει τόσο στο να προσφέρει μια ενδιαφέρουσα πλοκή όσο και στο να ξεδιαλύνει τα ιδεολογικά αδιέξοδα και τους προβληματισμούς της εποχής στην οποία αναφέρεται, προτιμώντας μια “άχαρη” ουδετερότητα δομημένη μάλλον πρόχειρα επάνω σε αποσιωπήσεις και συσκοτίσεις. Αυτό το οποίο τελικά μένει είναι μια σειρά από ενδιαφέρουσες ιστορικές λεπτομέρειες που εξηγούν το πως χτίστηκε εκτός Ρωσίας το δίκτυο “ιδεολόγων” και “διανοούμενων” που αργότερα δημιούργησαν την ΕΣΣΔ, καθώς και κάποια εις βάθος κατανόηση των αδιεξόδων που τελικά οδήγησαν – σχεδόν νομοτελειακά – στη σταλινική μετεξέλιξη.
Τελικά, το μόνο που απομένει ως δίδαγμα του βιβλίου είναι ότι πρέπει να κινηθούμε εκτός του ηλιακού μας συστήματος για να ανακαλύψουμε κάποιες πιθανότητες οικοδόμησης του … “πραγματικού” σοσιαλισμού.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] O Ανατόλι Βασιλίεβιτς Λουνατσάρσκι ήταν ένας μαρξιστής θεωρητικός και κριτικός λογοτεχνίας με σημαντική επίδραση στην εκπαίδευση και την τέχνη της ΕΣΣΔ στα πρώτα χρόνια μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων. Ήταν ο πρώτος σοβιετικός κομισάριος (υπουργός) Παιδείας. Αν και του πιστώνονται αρκετές θετικές προτάσεις στο χώρο δράσης του, όπως και η προστασία που παρείχε σε βεβαιωμένα μη-μπολσεβίκους συγγραφείς όπως ο Μπ. Πάστερνακ, γενικά ήταν ευεπηρέαστος στις απόψεις και απαιτήσεις των ανωτέρων του, κυρίως του Λένιν – π.χ. στην απαίτηση του δεύτερου να μπει το εγχείρημα των “Proletkult” υπό κρατικό (δηλαδή, κομματικό) έλεγχο, το οποίο και αποδέχτηκε, ερχόμενος σε σύγκρουση με τον Μπογκντάνωφ (για τα Proletkult, δείτε περισσότερα στο σχετικό λήμμα της Wikipedia). Στο βιβλίο γίνεται νύξη για το γεγονός αυτό, με τον Μπογκντάνωφ να εκφράζει πικρία για τη στάση του (πρώην) “συντρόφου” του. Για μία ευνοϊκή άποψη για τον Λουνατσάρσκι διαβάστε το άρθρο του ηθοποιού Π. Σκουρολιάκου στην εφημερίδα Αυγή.
[2] Έναν ολοκληρωτισμό τον οποίον οξυδερκέστατα είχε αναλύσει ήδη απ’τα τέλη της δεκαετίας του ‘50 ο Κ. Παπαϊωάννου στο βιβλίο του “Η Γένεση του Ολοκληρωτισμού” (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2017). Ο Παπαϊωάννου αναπτύσοντας τη στέρεη και καλά τεκμηριωμένη σε δεδομένα αλλά και σε ιδεολογικά μαρξιστικά και λενινιστικά κείμενα επιχειρηματολογία του, εξέθεσε γυμνή στο φως της κριτικής σκέψης την αναπόφευκτη γέννηση του Σοβιετικού (Σταλινικού) Ολοκληρωτισμού, όχι ως ιστορικό ατύχημα αλλά ως ιδεολογικό προλεχθέν. Την ίδια στιγμή, μια στρατιά από “συνοδοιπόρους”-αστέρια της δυτικής διανοουμενίστικης σώου-μπίζ, απλώς “πετούσαν (σοβιετικό) χαρταετό”, όπως θα λέγαμε σίγουρα, για τις διώξεις, φυλακίσεις και εκτελέσεις αντιφρονούντων.
[3] Όποιος αμφιβάλει ας ρωτήσει τους αντάρτες της 7ης μεραρχίας του “ΔΣΕ” στον Έβρο για τις “εσωτερικές” διώξεις και τα βασανιστήρια που υπέστησαν (βλέπε Γιώργος Γκαγκούλιας “Η αθέατη πλευρά του εμφυλίου”, εκδ. Ιωλκός, 2001), ή όσους αριστερούς έπεσαν στα νύχια της ΟΠΛΑ. Στο βιβλίο πάντως, όπως είπαμε, οι συγγραφείς δεν κάνουν καν μία νύξη για τις εκκαθαρίσεις που θα ακολουθήσουν.
[4] Ιταλοί κοινωνιολόγοι που εργάστηκαν, μεταξύ άλλων, στην θεωρία ανάπτυξης, διατήρησης και αλλαγής των ελίτ σε διάφορες κοινωνίες.
[5] Ο Τροφίμ Ντενίσοβιτς Λυσένκο, απόφοιτος του Γεωργικού Ινστιτούτου τού Κιέβου, απέρριπτε τις “αστικές” θεωρίες περί γονιδίων και χρωμοσωμάτων και των κληρονομούμενων χαρακτηριστικών, στο όνομα της “νέας βιολογίας”, η οποία ήταν ιδεολογικά ορθότερη και πολιτικά πιο άρεστη γιατί “υπόσχονταν” ταχύτερη ανάπτυξη πιο ανθεκτικών και παραγωγικών ποικιλιών δημητριακών και άλλων φυτών. Από τη δεκαετία του ‘30 κι έπειτα, οι θεωρίες της “νέας βιολογίας” άρχισαν να κυριαρχούν στην ΕΣΣΔ ενώ παράλληλα οι υποστηρικτές του Λυσένκο είχαν εξαπολύσει ϊεροεξεταστικές” διώξεις εναντίον όσων επιχειρηματολογούσαν υπέρ των κλασικών θεωριών, καθώς είχαν αποσπάσει την αμέριστη υποστήριξη της ανώτατης κομματικής νομενκλατούρας. Το βιβλίο του Θ. Καψάλη “Η γενετική σε δύσκολους καιρούς και τόπους” (εκδ. Σαββάλας, 2020) αφηγείται τη ζωή και τις διώξεις που υπέστησαν 3 σπουδαίοι Ρώσοι βιολόγοι της εποχής, οι Βαβίλωφ, Κολτσώφ και Τιμοφέγιεφ-Ρεσσόφσκι. Από τη δεκαετία του ‘50 κι έπειτα οι θεωρίες του Λυσένκο άρχισαν να αποκαθηλώνονται καθώς απέτυχαν σε κάθε αντικειμενική μέτρηση αποτελεσματικότητας. Μία αρκετά λεπτομερής και εξαιρετικά καυστική κριτική στο φαινόμενο Λυσένκο δημοσιεύτηκε το 2004 στο Indymedia υπό τον τίτλο “Η επιστημονικη θρησκευτικότητα του σταλινισμού”.
[6] Εκδόθηκε ως “Εκκλησιαστής” στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τραυλός, το 2001.
