© Copyright μετάφραση – επιμέλεια: Χείλων
Είναι αποδεδειγμένο ότι βασικός κορμός του Ρωμαϊκού στρατού υπήρξε το πεζικό, οι διαβόητες Ρωμαϊκές λεγεώνες. Ο ρόλος του ιππικού ήταν να προσφέρει πλευρική κάλυψη στα πεζοπόρα τμήματα, να επιφέρει καίρια πλήγματα προκαλώντας σύγχυση στους εχθρικούς σχηματισμούς πεζικού και να καταδιώκει τον αντίπαλο όταν οπισθοχωρούσε. Κατά συνέπεια, πολλές αρχαίες μάχες κερδήθηκαν ή χάθηκαν ανάλογα με την απόδοση των έφιππων στρατιωτών. Με την πάροδο του χρόνου το ιππικό αναβαθμιζόταν συνεχώς και οι αναβάτες διαφοροποιούνταν έτσι ώστε οι τύποι ιππικού να κυμαίνονταν από ελαφρώς θωρακισμένους τοξότες σε βαρύ ιππικό με λόγχες όπου αναβάτης και άλογο φορούσαν μεταλλική θωράκιση για να μην αφήνουν κανένα μέρος του σώματος εκτεθειμένο. Το ιππικό υπήρξε ιδιαίτερα χρήσιμο και στη μεταγενέστερη Ρωμαϊκή περίοδο, όταν κατέστη αναγκαία η περιπολία των αμφισβητούμενων συνόρων.
Ιππείς (Equites)
Το πρώτο Ρωμαϊκό ιππικό αποτελείτο από τους θρυλικούς Celeres ή Trossuli. Επρόκειτο για σώμα 300 ατόμων, το οποίο οι πρώτοι βασιλείς της Ρώμης ενσωμάτωσαν στην λεγεώνα, αυξάνοντας αργότερα τον αριθμό τους σε 600. Έφεραν λόγχες και τα άλογά τους έφεραν ασημένιους δίσκους (phalerae=φάλαρα).
Οι Celeres σύμφωνα με τον Λίβιο (1.15, 8) αποτελούσαν σώμα 300 ανδρών που ίδρυσε οΡωμύλος σε ρόλο σωματοφυλάκων, χωρίς να διευκρινίζεται αν ήταν ιππικό ή πεζικό, αφού σύμφωνα με τον Διονύσιο Αλικαρνασσέα ήταν πεζικό (Ρωμαϊκή Αρχαιολογία 2.13, 16, 29) ή μικτό σώμα (πεζικό & ιππικό) ή ιππικό (ίδιος 2.64). Η τελευταία άποψη θεωρείται ως επικρατέστερη λόγω του ονόματος που σύμφωνα με τον Πλούταρχο (Ρωμ. 26) σημαίνει ταχύς.
Οι Celeres διοικούνταν από έναν Tribunus Celerum, ο οποίος ιεραρχικά βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο με τονMagister Equitum, αλλά ο Mommsen (Hist.1,78, σημείωση) απέδειξε ότι οι Tribuni Celerum ήσαν τρεις, κατ’ αντιστοιχία με τους Tribuni Militum στο πεζικό.
Αργότερα ο Servius Tullius, 6ος βασιλέας της Ρώμης (578-535 π.Χ.) αύξησε την δύναμη του ιππικού σώματος (Equites) σε 1.800 άνδρες. Οι ιππείς υποχρεούνταν να υπηρετήσουν σε δέκα εκστρατείες, είχαν δικαίωμα ψήφου στην Γερουσία, ενώ το άλογο και ο εξοπλισμός τους παρέχονταν από το κράτος ενώ απολάμβαναν υψηλών προνομίων, εξ’ ου και η κυριαρχία των αριστοκρατών στις τάξεις τους. Περί το 400 π.Χ. το ιππικό αναβαθμίστηκε περαιτέρω με αναβάτες που πλήρωναν για το δικό τους άλογο (Εquites Equo Privato) αλλά δεν είχαν τα ίδια προνόμια ή θέση με τους παλαιότερους. Παρόλα αυτά, τα μέλη του ιππικού ελάμβαναν υψηλότερη αμοιβή από το πεζικό. Ενώ όμως το ιππικό συνέχισε να υφίσταται ως σώμα, από τον 2ο αιώνα π.Χ. χρησιμοποιείτο όλο και λιγότερο στους Ρωμαϊκούς πολέμους και τα μέλη του αντικαταστάθηκαν από Auxilia (κατοίκους ανεξάρτητων περιοχών που δεν ήσαν Ρωμαίοι πολίτες).
Auxilia
Από τον 1ο αιώνα π.Χ. τα μέλη του ιππικού προέρχονταν συνήθως από επαρχίες εκτός Ιταλίας και συμμαχικά κράτη τα οποία μπορούσαν επίσης να διαθέσουν ιππικές δυνάμεις όταν απαιτείτο. Τα συγκεκριμένα στρατεύματα ονομάζονταν auxilia και στην διάταξη μάχης συγκροτούσαν τις πτέρυγες ιππικού (alae) οι οποίες διαιρούνταν σε δύο ομάδες ανάλογα με την δυναμικότητα: την quingenaria με 512 άνδρες και την milliaria με 768. Μια ιππική ομάδα (turma) αποτελείτο από 30 άνδρες με δύο αξιωματικούς και διοικείτο από έναν decurio. Υπήρχαν επίσης μικτές ομάδες πεζικού και ιππικού (cohortes equitatae).
Ωστόσο η τελική σύνθεση του ιππικού ήταν συνήθως κατώτερη της προβλεπόμενης δύναμης, π.χ. 128 έναντι 512 ή 256 έναντι 768 ιππέων. Επί παραδείγματι είναι γνωστή μια τέτοια ιππική δύναμη (equitatae) στην Συρία τον 3ο αιώνα μ.Χ. η οποία ενώ προέβλεπε 923 μέλη, τα 223 ήταν ιππείς και τα 34 ήσαν αναβάτες καμήλας. Η διοίκηση αυτών των μονάδων παρέμεινε στα χέρια Ρωμαίων αξιωματικών με τον τίτλο τωνpraefecti αλλά με την πάροδο του χρόνου, η διαφορά μεταξύ auxilia και τακτικών λεγεωνάριων γινόταν όλο και λιγότερο διακριτή.
Στις μάχες οι ιππείς παρατάσσονταν συνήθως πλευρικά του στρατεύματος και είχαν ως αποστολή την προστασία και κάλυψη του πεζικού.
Με την πάροδο του χρόνου ο ρόλος του ιππικού αναβαθμίστηκε, αλλά ουδέποτε αντικατέστησε το πεζικό και ειδικά στην ύστερη αυτοκρατορία, όταν κατέστησαν αναγκαίες οι περιπολίες σε ολοένα και περισσότερο«ανήσυχους» μεθοριακούς λαούς με μεγαλύτερη κινητικότητα στρατευμάτων. Από την βασιλεία τουΔιοκλητιανού, το ιππικό αποτελούσε περίπου το ένα τρίτο του Ρωμαϊκού στρατού και οι νέες μονάδες, γνωστές ως vexillationes, είχαν δύναμη 500 ανδρών με αποστολή να περιπολούν τα βόρεια σύνορα. Η ονομασία τους προήλθε από το τετράγωνο λάβαροvexillum που έφεραν.
Ίπποι
Οι Ρωμαίοι κληρονόμησαν τις γνώσεις για τα άλογα από τους Έλληνες και αποκόμισαν τεχνογνωσία η οποία περιελάμβανε τους κατάλληλους τύπους αλόγων, τις αποτελεσματικότερες μεθόδους εκπαίδευσης και τις βέλτιστες κτηνιατρικές πρακτικές. Οι ίπποι προερχόμενοι από την Παρθία, την Περσία, την Μηδία, την Αρμενία, την Καππαδοκία, την Ισπανία και τηνΛιβύη ήσαν οι καλύτεροι που υπήρχαν. Με προτίμηση στα μεγαλύτερα ζώα, τα άλογα επιλέγονταν με βάση την ιδιοσυγκρασία, το σθένος και την αντοχή σε ακραία περιβάλλοντα και στέρηση τροφής. Η εκπαίδευση εξασφάλιζε την πειθαρχία στις επιθέσεις, καθώς και την προσαρμογή στις κλαγγές των όπλων, τους θορύβους της μάχης και την παρουσία πολεμικών ζώων όπως ελέφαντες που πιθανόν διέθετε ο εχθρός.
Τα άλογα τρέφονταν με κριθάρι και κάθε ιππέας χρεωνόταν έξι βατσέλια ανά μήνα (λατινική μονάδα μέτρησης στερεών η οποία ισοδυναμεί με 35 λίτρα). Παρά την φροντίδα, τα άλογα διέτρεχαν τον κίνδυνο ασθενειών και τραυματισμών, με συνηθέστερη των χωλότητα. Στην μάχη οι λιγότερο σοβαρές πληγές μπορούσαν να αντιμετωπιστούν, αλλά η μεγαλύτερη απειλή προερχόταν από μολυσμένα τραύματα.
Για να μπορούν οι αναβάτες να ελέγχουν το άλογο, χρησιμοποιούσαν στομίδες και σέλλες. Τα κομμάτια που τοποθετούνταν στο στόμα του αλόγου και συνδέονταν με τα ηνία ήσαν σκληρά για να παρέχουν άμεση ανταπόκριση από το ζώο και υπάρχουν αποδείξεις ότι οι αναβάτες φορούσαν σπιρούνια. Επιπρόσθετα τα άλογα φιμώνονταν για να μην δαγκώνουν όταν βρίσκονταν σε κλειστό σχηματισμό. Η Ρωμαϊκή σέλα ήταν κατασκευασμένη από ξύλο με δερμάτινη επένδυση και είχε δύο εμπρόσθιες και δύο οπίσθιες προεξοχές για να κρατούν τον αναβάτη στη θέση του, στοιχείο ιδιαίτερα σημαντικό καθώς δεν υπήρχαν αναβολείς και επιπλέον χρησίμευαν για να συγκρατούν τον εξοπλισμό του αναβάτη.
Ίπποι και αναβάτες εκπαιδεύονταν σε ειδικά σχεδιασμένους στύλους και στη συνέχεια εκτελούσαν πορείες και ελιγμούς, όπως εφόδους και αντεπιθέσεις σε διαφορετικούς τύπους εδαφών. Υπήρχαν επίσης ιππικά γυμνάσια ως κίνητρα για την τελειοποίηση των ιππικών δεξιοτήτων.
Όπλα – εξοπλισμός
Παρόλο που ο εξοπλισμός διέφερε ανάλογα με την προέλευση αλόγων και ιππέων, κατά κύριο λόγο το Ρωμαϊκό ιππικό έφερε θώρακα ή πανοπλία καιεπίπεδη ή κυρτή, στρογγυλή ή και επιμήκηεξαγωνική ξύλινη ασπίδα με μεταλλικό πλαίσιο και διακοσμημένη με σύμβολα ταυτοποίησης. Οι αναβάτες φορούσαν κράνος παρόμοιο του πεζικού, πιο διακοσμημένο και με επιπλέον προστασία για τα αυτιά. Ο οπλισμός περιελάμβανε μακρύ ξίφος (σπάθα μήκους έως 90 εκ.) ή μάχαιρα και μικρά ακόντια, εκ των οποίων τρία ήσαν σε φαρέτρα στο πλευρό του αλόγου και τα οποία μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για απώθηση. Οι αναβάτες μπορούσαν επίσης να φέρουν επιπλέον όπλα, όπως πελέκεις και ρόπαλα.
Το κονταρόπτερο ιππικό (contarri) χρησιμοποιούσεμακριά λόγχη (lanceae ή contus) αλλά δεν συγκροτείτο σε μεγάλες ομάδες, ενώ υπήρχε εξειδικευμένο ελαφρύτερο ιππικό, για παράδειγμα, ιπποτοξότες. Τοβαρύ ιππικό (cataphractarii) όπου αναβάτης και άλογο έφεραν μεταλλική θωράκιση, χρησιμοποιήθηκε ειδικά στις ανατολικές επαρχίες. Τον 2ο – 5ο αιώνα μ.Χ., κυριάρχησε η φολιδωτή θωράκιση η οποία αποτελείτο από διπλό στρώμα λινού υφάσματος στο οποίο ήταν στερεωμένες-ραμμένες σιδερένιες ή χάλκινες φολίδες. Το άλογο ήταν προστατευμένο τόσο στα πλευρά, όσο και τον λαιμό, το κεφάλι, το στήθος, την ουρά και τα πόδια από μεταλλικά ή δερμάτινα καλύμματα. Ο αναβάτης φορούσε αρθρωτή θωράκιση για να προστατεύει την πλάτη και το στήθος και ενίοτε φορούσε μεταλλική μάσκα και προστατευτικά για τους μηρούς και τις κνήμες. Όπλο του ήταν το κοντάρι μία βαριά λόγχη μήκους 3,5 μέτρων που για τον χειρισμό απαιτούσε δύο χέρια. Επειδή ο εν λόγω εξοπλισμός ήταν βαρύς και δύσχρηστος, το ιππικό απέκτησε το ψευδώνυμο clibanarii, που σημαίνει «φούρνος», λόγω της θερμοκρασίας που αναπτυσσόταν στον αναβάτη.
Στρατηγική
Οι Ρωμαίοι μπορεί να έμαθαν την ιππευτική τέχνη από την Ελληνική εμπειρογνωμοσύνη, αλλά παρόλα αυτά συχνά υστερούσαν των αντιπάλων και κυρίως των Καρχηδόνιων. Το Νουμιδικό ιππικό του Αννίβασυνέβαλλε τα μέγιστα στην νίκη του Καρχηδόνιου ηγέτη στις μάχες του ποταμού Τρεβία το 218 π.Χ. και τηςλίμνης Τρασιμένης το 217 π.Χ. Ο Χασντρουμπάλ, ο οποίος διέθετε 10.000 Κέλτες και Νουμιδούς ιππείς μαζί με τους 40.000 στρατιώτες του Αννίβα, υπερίσχυσε έναντι των 6.000 ιππέων και 80.000 στρατιωτών της Ρώμης στη μάχη των Καννών το 216 π.Χ. Σύμφωνα με τον Πολύβιο, στις Κάννες η τελική Ρωμαϊκή ιππική δύναμη ανήλθε σε μόλις 370 επιζώντες, αφού με 50.000 Ρωμαίους νεκρούς η εν λόγω μάχη αποτέλεσε μία από τις βαρύτερες ήττες της Ρώμης. Τελικά όμως οι Ρωμαίοι βελτιώθηκαν αρκετά ώστε να κερδίσουν τον Αννίβα στην μάχη της Ζάμα το 202 π.Χ., όπου το Νουμιδικό ιππικό παρατάχθηκε με την Ρωμαϊκή πλευρά.
Το Ρωμαϊκό ιππικό, παρά την καταστροφική ήττα τουΜάρκου Λικίνιου Κράσσου από τους έμπειρουςΠάρθους ιππείς στην μάχη των Καρρών το 53 π.Χ., συνέχισε να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο ως στρατιωτικό τμήμα επί Ιουλίου Καίσαρα κατά τους Γαλατικούς πολέμους. Ο Καίσαρας στρατολόγησε αναβάτες από όπου μπορούσε, ακόμα και από Γαλατικές φυλές και βελτίωσε τα όπλα υιοθετώντας λόγχες με αιχμές σε κάθε άκρο και μεγαλύτερες ασπίδες.
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, το ιππικό ήταν συνήθως αναπτυγμένο στα πλευρά, οργανωμένο σε ομάδες τριών τάξεων (turmae) οι οποίες χρησίμευαν να προστατεύουν και να υποστηρίζουν το πεζικό στα αρχικά στάδια της μάχης και στην συνέχεια να αποδιοργανώνουν τις πλευρές και την οπισθοφυλακή του αντιπάλου. Οι αναβάτες ενίοτε παρατάσσονταν σε σφηνοειδή σχηματισμό με κάθε ιππέα να προστατεύεται από την ασπίδα του προπορευόμενου αναβάτη. Στα τελικά στάδια της μάχης, μπορούσε να καταδιώξει τα εχθρικά τμήματα που οπισθοχωρούσαν. Οι ελιγμοί της μάχης διευθύνονταν από κομιστές και σαλπιγκτές.
Καθώς η αυτοκρατορία επεκτεινόταν και όλο και περισσότεροι ικανοί ιππείς ενσωματώνονταν στην Ρωμαϊκή στρατιωτική μηχανή, το πρότυπο του ιππικού βελτιώθηκε και ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους οι εχθροί της Ρώμης απέφευγαν μάχες πλήρους ανάπτυξης. Ωστόσο, από τον 5ο αιώνα μ.Χ., η Ρωμαϊκή στρατιωτική κυριαρχία άρχισε να φθίνει και η αυτοκρατορία υπέστη αρκετές επιθέσεις, κυρίως από τους ελαφρά οπλισμένους ιπποτοξότες των Ούννων, οι οποίες επέτρεψαν στον αρχηγό τους Αττίλα να λεηλατήσει πολλές Ρωμαϊκές πόλεις. Το ιππικό όμως «επιβίωσε» μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, καθώς παρέμεινε σημαντικό στοιχείο των Βυζαντινών και Μεσαιωνικών στρατών.
Πηγές – βιβλιογραφία
https://www.ancient.eu/Roman_Cavalry/
http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Polybius/2*.html
http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Polybius/11*.html
Jonathan P Roth (2009) «Roman warfare» Cambridge University Press
