Ο Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος (ΕΦΣΚ) υπήρξε ένας από τους λαμπρότερους φορείς πολιτισμού με στόχο την προώθηση της παιδείας όχι μόνο στην Ελληνορθόδοξη Κοινότητα της Κωνσταντινούπολης αλλά και σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, στην οποία εκτείνονταν οι δραστηριότητές του.
Ιδρύθηκε το 1861 και συνέχισε να δραστηριοποιείται μέχρι τα τέλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ήδη από το 1860, μια μικρή συντροφιά αποτελούμενη από τον ιατροφιλόσοφο Κωνσταντίνο Ηροκλή Βασιάδη, τους διαπρεπείς λογίους αδελφούς Δημήτρη και Κωνσταντίνο Καλλιάδη και τον διπλωμάτη Αριστείδη Παλαιόλογο συγκεντρωνόταν στην οικία του αρχιάτρου Σπυρίδωνος Μαυρογένους.
Εκεί αποφασίστηκε η ίδρυση ενός φιλολογικού σωματείου. Πράγματι, στις 17 Απριλίου 1861, οι ενδιαφερόμενοι συγκεντρώθηκαν στη Μεγάλη Οδό του Πέραν, στο μέγαρο του Χατζή Γεωργίου Κωνσταντινίδη (σημερινό Προξενείο της Ελλάδος) και ίδρυσαν τον «Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο» κατά το πρότυπο των Ακαδημιών της Δυτικής Ευρώπης.
Στην πρώτη συνεδρία του Συλλόγου, στις 4 Μαΐου, έγιναν οι αρχαιρεσίες και τα εγκαίνια. Πρόεδρος ορίστηκε ο καθηγητής της Ιατρικής Σχολής, σύμβουλος του υπουργείου Εκπαίδευσης και προσωπικός ιατρός του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, Στέφανος Καραθεοδωρής.
Με τις πολυσχιδείς δραστηριότητές του, ο ΕΦΣΚ συνέβαλε σημαντικά στον πολιτισμό και τη διάδοση της γνώσης – και με την ίδρυση σχολείων, ανωτέρων και κατωτέρων, την έκδοση και διάθεση διδακτικών βιβλίων, καθώς και με την οικονομική ενίσχυση απόρων ελληνικών κοινοτήτων για τον ίδιο σκοπό.
Κατά τον ενθουσιώδη και δυναμικό Κωνσταντίνο Ηροκλή Βασιάδη, έναν από τους βασικούς εμπνευστές και ιδρυτές του Συλλόγου, η δημιουργία του απέβλεπε στη «συγκέντρωσιν των ενεργειών των εν τη Οθωμανική Αυτοκρατορία ελληνικών επαρχιών και εις την σκόπιμον σύμπραξιν πασών των εν αυταίς κοινωνικών τάξεων, λογίων, εμπόρων, κλήρου, λαού προς εκκαθάρισιν του ελληνικού χαρακτήρος από των ασχημιζόντων αυτόν ρύπων της πολυχρόνου δουλείας και αμαθείας, όπως και αύθις εν ταις της Ανατολής ταις χώραις αναλάμψωσι τα γνήσια του ελληνικού πνεύματος γνωρίσματα, το φιλελεύθερον, το φιλόπατρι, το φιλομαθές, το μεγαλοφυές, τουτέστιν πρότυπα απαράμιλλα κληροδοτηθέντα τω ανθρωπίνω γένει υπό του ελληνικού έθνους».
Η συμβολή του Συλλόγου υπήρξε καθοριστική στη διαμόρφωση μιας κοινότητας επιφανών λογίων που περιλάμβανε όχι μόνο τους ελληνορθοδόξους της αυτοκρατορίας, αλλά και διακεκριμένους επιστήμονες του ελληνικού κράτους και της Δύσης. Όπως διαπιστώνεται από την αλληλογραφία του Συλλόγου, οι επαφές του εκτείνονταν σε ένα ευρύ φάσμα που περιλάμβανε την οθωμανική εξουσία, τις εκκλησιαστικές Αρχές, τις πρυτανικές Αρχές του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς και ακαδημαϊκούς θεσμούς της Ευρώπης και των ΗΠΑ, όπως η Αρχαιολογική Εταιρεία της Ρώμης, η Ακαδημία Επιστημών του Μονάχου, το Πανεπιστήμιο Johns Hopkins της Βαλτιμόρης, κτλ.
Με τον νέο κανονισμό του 1871 διευρύνεται ο επιστημονικός χαρακτήρας του Συλλόγου και μετατρέπεται σε «πραγματικόν κέντρον ελληνικής εν τη Οθωμανική Αυτοκρατορία ενεργείας». Έτσι, στο 1ο άρθρο του Κανονισμού σκοπός του Συλλόγου «εστίν η των γραμμάτων εν γένει καλλιέργεια και διάδοσις κατά την Ανατολήν».
Από τότε, ο ΕΦΣΚ, σύμφωνα με τον Ηροκλή Βασιάδη, «αναλαμβάνων και καθήκοντα εκπαιδευτικά, κατέστη οιονεί Υπουργείον Παιδείας των εν Τουρκία Ελλήνων».
Στο ενεργητικό του Συλλόγου καταγράφονται η έκδοση Συγγράμματος Περιοδικού, η σύσταση εξειδικευμένων επιτροπών (Αρχαιολογική, Βιολογική, Εκπαιδευτική, Κοινωνιολογική, Φιλολογική Επιτροπή, Νομικό Τμήμα), η ίδρυση και η οικονομική ενίσχυση σχολείων, η διοργάνωση διαλέξεων και εκπαιδευτικών συνεδρίων καθώς και η δημιουργία Βιβλιοθήκης.
Το Σύγγραμμα Περιοδικόν, το οποίο εξέδωσε ο Σύλλογος σε σαράντα τόμους κατά την περίοδο 1863-1912, αποτελεί μέχρι σήμερα μια εξαιρετικά πλούσια και αναντικατάστατη πηγή για πολλά θέματα.
Εξάλλου, ο Σύλλογος ανέλαβε την οργάνωση και αθλοθέτηση διαγωνισμών με εκπαιδευτικό περιεχόμενο, ήτοι:
- Διαγωνισμός Γεωγραφίας, που χρηματοδότησε ο Χρηστάκης Ζωγράφος και ο αρχιμανδρίτης Ευγένιος για την περιγραφή των επαρχιών της Θράκης, Μακεδονίας, Ηπείρου και Θεσσαλίας.
- Νεγρεπόντειος Διαγωνισμός, που χρηματοδότησε ο τραπεζίτης Μενέλαος Νεγρεπόντης για «την Διάδοσιν της Ελληνικής Παιδείας».
- Διαγωνισμός της Εμπορικής Σχολής της Χάλκης.
- Διαγώνισμα που αθλοθέτησε ο Ν. Συμβουλίδης για την περιγραφή του Πόντου.
- Καραπάνειος Αγών για τη βράβευση δεκαεννέα διδακτικών βιβλίων για τη δημοτική εκπαίδευση.
- Ζωγράφειος Αγών για τη βράβευση δέκα εκθέσεων «περί ζώντων μνημείων», δηλαδή εκθέσεων που θα παρουσίαζαν «τις ελληνικές διαλέκτους, τα ήθη και τα έθιμα του ελληνικού λαού».
- Μαυρογένειος Διαγωνισμός «αρετής».
Μνημειώδης θα παραμείνει στην πνευματική ιστορία του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης η Βιβλιοθήκη, αποτελούμενη από περισσότερους των 50.000 τόμων, καθώς και το πλουσιότατο Αρχείο του ΕΦΣΚ.
Η γενοκτονία του Ελληνισμού και ο ξεριζωμός του από τη Μικρασία σήμανε ουσιαστικά και το τέλος του Συλλόγου. Το 1925 οι τουρκικές Αρχές, κατά παράβαση της Συνθήκης της Λοζάνης, κατάσχουν την κινητή και ακίνητη περιουσία του Συλλόγου, και έτσι το κτήριο και το πολύτιμο περιεχόμενό του περιέρχονται στην κυριότητα του τουρκικού Δημοσίου. Οι 50.000 τόμοι της Βιβλιοθήκης διαμοιράζονται σε τουρκικά ιδρύματα και έκτοτε χάνονται τα ίχνη τους. Η τύχη του Αρχείου αγνοείται μέχρι σήμερα. Ήδη το 1955 το κτήριο του ΕΦΣΚ, λαμπρό σύμβολο της ακμής της ελληνικής λογιοσύνης στην Πόλη, βρίσκεται εγκαταλελειμμένο και λεηλατημένο, μέχρι την οριστική κατεδάφιση του το 1965. «Το ενδιαίτημα των Μουσών έγινε πλέον επίσημα το ενδιαίτημα αλητών», γράφει με θλίψη και πόνο η Τατιάνα Σταύρου.
Ο Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, το Υπουργείο Παιδείας του Αλύτρωτου Ελληνισμού, όπως ορθά χαρακτηρίζεται, μετά το υποχρεωτικό κλείσιμό του από τις τουρκικές Αρχές το 1923 θεωρεί συνεχιστή του έργου του στην Ελλάδα το Σύλλογο Κωνσταντινουπολιτών και του παραδίδει σειρά κειμηλίων.