ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Σ’ αυτή την εργασία θα προσπαθήσω να δείξω ότι η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν αποτέλεσμα μιας αργής, απρογραμμάτιστης εξελικτικής διαδικασίας, εξετάζοντας τις συνθήκες που τελικά οδήγησαν σε αυτή και που χρονικά ήταν πολύ προγενέστερες της. Θα εξετάσω στις συνθήκες στην προβιομηχανική Αγγλία.
Στο πρώτο μέρος θα παρουσιάσω τις αλλαγές που συντελέστηκαν στην έγγεια ιδιοκτησία και εκμετάλλευση, ενώ στο δεύτερο θα εξετάσω την άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Στο τρίτο και τέταρτο μέρος θα αναφερθώ στην αλλαγή των δημογραφικών χαρακτηριστικών και στο τέλος θα αναφερθώ στις τεχνολογικές εξελίξεις.
1.ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗ ΓΗ
Οι αλλαγές που συντελέστηκαν και αφορούν στη διάλυση του θεσμού της φεουδαρχίας, είχαν ήδη ξεκινήσει από τον ύστερο Μεσαίωνα. Η σχέση στην αναλογία της γης και του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, επηρεάστηκε αποφασιστικά από το «Μαύρο Θάνατο» και τις μεταγενέστερες επιδημίες. Οι γαιοκτήμονες υποχρεώθηκαν να δώσουν σημαντικά κίνητρα για να εξασφαλίσουν τα εργατικά χέρια που απαιτούσε η καλλιέργεια των κτημάτων τους. (Landes 2009:57)
Από τον 16ο αιώνα οι αστοί είχαν επεκτείνει τις δραστηριότητες τους στην αγροτική ύπαιθρο προσεγγίζοντας έμμεσα τη φεουδαλική αριστοκρατία, με την αγορά μεγάλων εκτάσεων γης. (Γαγανάκης 1999:236)
Αυτές οι προκαταρτικές εξελικτικές διεργασίες που συντελέστηκαν μεταξύ 16ου και 18ου αιώνα, έλυσαν το αγροτικό πρόβλημα στην Αγγλία δίνοντας στη γεωργία τη δυναμική που απαιτούνταν για να ανταποκριθεί στα πρώτα στάδια της ταχείας πληθυσμιακής αύξησης. (Hobsbawm 2005:76) Η αλλαγή στο καθεστώς της έγγειας ιδιοκτησίας που εδραιώθηκε προβιομηχανικά, απέφερε στους κτηματίες σημαντικά έσοδα, που πολλά επενδύθηκαν σε βιομηχανικές εφαρμογές. (Γαγανάκης 1999:241)
Στην Αγγλία οι νόμοι περί περιφράξεων (Enclosure Acts), είχαν από το 1760 στρέψει τη γεωργία στην καλλιέργεια της γης που αποσκοπούσε στην πλήρη κάλυψη των αναγκών της αγοράς, (Hobsbawm 2005:52) προκαλώντας μια σημαντική άνοδο των τιμών των αγροτικών προϊόντων. Τα αυξημένα έσοδα της αγροτικής υπαίθρου ανέβασαν το βιοτικό επίπεδο, οδηγώντας στην υιοθέτηση νέων καταναλωτικών προτύπων που μιμούνταν τα αστικά. (Γαγανάκης 1999:239)
Οι ευκαιρίες που δημιούργησε η διεύρυνση της αγοράς αγροτικών προϊόντων, οδήγησαν στη διάλυση των προσωπικών δεσμών και στην αντικατάσταση των διοικούμενων γαιών από επιχειρήσεις ελεύθερων αγροτών. (Landes 2009:57)
Η εκμηχάνιση των αγγλικών καλλιεργειών στην προβιομηχανική εποχή δεν συνετέλεσε στη πρόοδο της, όσο κάποιες νέες μέθοδοι αξιοποίησης της γης που οδήγησαν στην εδραίωση της εξαιρετικά αποδοτικής «εντατικής γεωργίας» του 19ου αιώνα. (Γαγανάκης 1999:240)
Ο μετασχηματισμός της αγροτικής οικονομίας, δημιούργησε τις δομές που θα στήριζαν αργότερα τη Βιομηχανική Επανάσταση, αφού απελευθέρωσε εργατικό δυναμικό, προώθησε τη συσσώρευση κεφαλαίων, δημιούργησε νέα καταναλωτικά πρότυπα και ώθησε τον πληθυσμό στις πόλεις, μέσα από μια αργή και εξελικτική διαδικασία που κράτησε δύο αιώνες.
2.Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΒΙΟΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ
Η στροφή στην εντατική γεωργία, η ανάπτυξη των οικοτεχνικών δικτύων και τα κέρδη από το διατλαντικό εμπόριο, είχαν ήδη προσδώσει στην Αγγλία σημαντικό προβάδισμα στην οικονομία από τον 16ο αιώνα.
Ήταν μια κοινωνία που από οικονομική άποψη, είχε ήδη υπερβεί κατά πολύ το επίπεδο της στοιχειώδους επιβίωσης και ήταν ήδη πλούσια πριν τη Βιομηχανική Επανάσταση. Πηγή αυτού του πλούτου, ήταν οι επενδύσεις εκτός των ευρωπαϊκών συνόρων, που οδήγησαν στη μακραίωνη και σταδιακή συσσώρευση. (Landes 2009:31-32)
Η οικονομία της προβιομηχανικής Αγγλίας ήταν ήδη ακμαία. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ήταν σε θέση να διαθέτουν το πλεόνασμα των αγαθών που παρήγαγαν σε μια συνεχώς αυξανόμενη αγορά, ενώ ανάλογος αριθμός ανθρώπων μπορούσε να διαθέσει τα χρήματα για την αγορά τους. (Burns 2006:466)
Το βιοτικό επίπεδο και η κατά κεφαλή αγοραστική δύναμη στην Αγγλία, ήταν σε πολύ υψηλότερα επίπεδα από ότι στην ηπειρωτική Ευρώπη (διπλάσιοι από τη Γαλλία και σε ακόμη μεγαλύτερα επίπεδα από τις περιοχές ανατολικά του Ρήνου), ενώ υπήρχε και μεγαλύτερη ισοκατανομή του εισοδήματος. (Landes 2009:67-70)
3.Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ
Το Λονδίνο ήταν η μεγαλύτερη πόλη της προβιομηχανικής εποχής με 1.000.00 κατοίκους και οι ανάγκες που γέννησε αυτή η γιγάντωση, λειτούργησαν ενισχυτικά στην περαιτέρω εξέλιξη της βιομηχανικής κοινωνίας. Από τα τέλη του 16ου αιώνα έδωσε ώθηση στη γρήγορη ανάπτυξη των ανθρακωρυχείων, αφού το κάρβουνο χρησιμοποιούνταν σαν οικιακό καύσιμο, λόγω της σχετικής έλλειψης δασών στη Βρετανία. (Hobsbawm 2005:69)
Η επέκταση του αστικού χώρου, εκτίναξε τη ζήτηση του κρέατος, καθιστώντας την κτηνοτροφία ιδιαίτερα επικερδή και στρέφοντας τους Άγγλους αγρότες στη μαζική καλλιέργεια ζωοτροφών, αναπτύσσοντας τις πρακτικές εναλλακτικής σποράς. (Γαγανάκης 1999:240)
Ο μετασχηματισμός σε μια αστική κοινωνία, συνεπάγονταν αυξανόμενη εξειδίκευση, καταμερισμό εργασίας και εδραίωση σχέσεων αλληλεξάρτησης (North 2000:249), απαραίτητα συστατικά για την ένταξη του βιομηχανικού εργάτη στη παραγωγή.
4.Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ
Στη διάρκεια του 16ου αιώνα ο αγγλικός πληθυσμός αυξήθηκε κατά 60%, διευρύνοντας σημαντικά την εγχώρια αγορά και δίνοντας ουσιαστική ώθηση στην ανάπτυξη της εθνικής βιομηχανικής παραγωγής. (Γαγανάκης 1999:239) Η νέα δημογραφική κατάσταση που διαμορφώνεται στη δεκαετία του 1730, χαρακτηρίζεται από τη διατήρηση μιας μεγάλης γεννητικότητας, που όμως συνοδεύεται πλέον από σημαντική μείωση της θνησιμότητας. (Bernstein-Milza 97:438)
Η ταχύτατη γενική πληθυσμιακή αύξηση, οδήγησε στη συγκέντρωση του μη γεωργικού πληθυσμού στα αστικά κέντρα, κινητοποιώντας ή ανακατανέμοντας τη βιομηχανική οικονομία. (Hobsbawm 2005:75) Η αύξηση του πληθυσμού, εξασφάλισε επίσης ένα διαρκές απόθεμα εργατικής δύναμης που θα απασχολούνταν στη βιομηχανία. (Burns 2006:465)
5.ΟΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ
Στις γκραβούρες του 19ου αιώνα, απεικονίζονται πολύπλοκες μηχανές με μυστηριώδεις λειτουργίες, εγκατεστημένες σε χώρους τεραστίων διαστάσεων. Πόσες όμως από αυτές προϋπήρχαν και σε ποιο βαθμό; Ήταν τελικά η εφεύρεση των μηχανών ή η βαθμιαία γενίκευση στη χρήση τους ο καθοριστικός παράγοντας; Οι τεχνολογικές ανακαλύψεις στην Αγγλία του 18ου αιώνα δεν ξεπήδησαν από το κενό, αλλά ήταν μέρος μιας συνεχιζόμενης διαδικασίας που είχε ξεκινήσει αργά από το Μεσαίωνα, συσσωρεύοντας αλλαγές που οδήγησαν σε μια επιτάχυνση γύρω στο 1750. (Aldcroft-Ville 2005:194) Οι ατμομηχανές χρησιμοποιούνταν στα ανθρακωρυχεία πολλές δεκαετίες πριν την ατμομηχανή του Watt και τα μεγάλα εργοστάσια υπήρχαν και πριν τη Βιομηχανική Επανάσταση. (North 2000:252) Πολλά από τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν στη παραγωγή εξελίσσονται σε μηχανές εν μέρει από την περίοδο της μανιφακτούρας και σποραδικά πολύ πριν από αυτή, όμως δεν επαναστατοποίησαν τον τρόπο της παραγωγής. Η ίδια η ατμομηχανή, ενώ είχε εφευρεθεί στα τέλη του 17ου αιώνα, λειτουργούσε μέχρι το 1780 χωρίς να προκαλέσει καμιά Βιομηχανική Επανάσταση. (Marx 2002:390)
Η βιομηχανική ανάπτυξη του 18ου αιώνα δεν οδήγησε ούτε αμέσως, ούτε σχετικά γρήγορα σε Βιομηχανική Επανάσταση. Ο αυτοματισμός των μέχρι τότε χειρονακτικών ή μερικώς βιομηχανοποιημένων εργασιών, πήρε κατά το 1815 κυρίως τη μορφή γενίκευσης των μηχανημάτων που ήδη υπήρχαν ή άλλων ελαφρά βελτιωμένων και όχι τη μορφή περαιτέρω τεχνολογικής επανάστασης. (Hobsbawm 2005:67-69) Όσο συγκλονιστική και αν υπήρξε η Βιομηχανική Επανάσταση στην Αγγλία, πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη ότι ολοκληρώθηκε σε διάστημα δύο και τριών γενεών. (Burns 2006:479)
Οι τεχνολογικές καινοτομίες που ταυτίστηκαν με τη βιομηχανική επανάσταση, χρειάστηκαν μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι να ενταχθούν πλήρως στην παραγωγική διαδικασία ή/και εφαρμόστηκαν μόνο σταδιακά, ενώ είχαν πρωτοεμφανιστεί προγενέστερα σε διάφορες χώρες. (Γαγανάκης 1999:238-242)
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Όπως έδειξα, οι συνθήκες που οδήγησαν στην εκτίναξη της βιομηχανικής παραγωγής και τη λεγόμενη Βιομηχανική Επανάσταση, είχαν βαθύτερα θεμέλια και δεν γεννήθηκαν από την εφαρμογή αυστηρού οικονομικού σχεδιασμού. Η μαζική ρήξη με το παρελθόν που θα δικαιολογούσε τον όρο «Επανάσταση» δεν συντελέστηκε. (North 2000: 252) Πρόκειται για μια μάλλον παρωχημένη ιστοριογραφική σύμβαση.
Η καινοτομία μεταξύ 1780 και 1870 ήταν το μέγεθος των μεταβολών και όχι ο επαναστατικός τους χαρακτήρας.(ο.π:253)
Η Βιομηχανική Επανάσταση στην Αγγλία ήταν αποτέλεσμα μιας σύμπτωσης και αλληλεπίδρασης διαφόρων παραγόντων, με κίνητρο την πρόωρη διάλυση των φεουδαρχικών δεσμών, σε μια κοινωνία σφυρηλατημένη από τη μισθωτή εργασία. (Mikulas 2008:76).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Bernstein, S., Milza, P. (1997) Ιστορία της Ευρώπης. Α΄τόμος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Burns, E.M. (2006) Ευρωπαϊκή Ιστορία. Ο Δυτικός Πολιτισμός:Νεότεροι Χρόνοι. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
Γαγανάκης, Κ. (1999) Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης. Πάτρα: ΕΑΠ.
Mikulas, T. (2008) Η Βιομηχανική Επανάσταση και η Κοινωνία στην Ευρώπη κατά το 19ο αιώνα. στο Δρίτσα, Μ. (επιμ.) Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης. Πάτρα: ΕΑΠ.
Landes, S.D. (2003) Ο Προμηθέας Χωρίς Δεσμά. Τεχνολογική αλλαγή και βιομηχανική ανάπτυξη στη Δυτική Ευρώπη από το 1750 μέχρι σήμερα. Αθήνα: ΠΙΟΠ.
North, C.D. (2000) Δομή και Μεταβολές στην Οικονομική Ιστορία. Αθήνα: Κριτική.
Marx, K. (2002) Το Κεφάλαιο. Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.
Aldcroft, D. Ville, S. (2005) Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1750-1914. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Hobsbawm, E.J. (2002) Η εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848. Αθήνα: ΜΙΕΤ
