Γιάννης Χρονόπουλος
Η εποχή του Ηρώδη
Την εποχή που γεννήθηκε και έδρασε ο Χριστός, η Ρώμη ήταν στο απόγειο της δύναμής της. Η εξουσία της ήταν σχεδόν αδιαμφισβήτητη. Εκτός από ελάχιστες εστίες αντίστασης, η Pax Romana είχε επιβληθεί στις δασωμένες εκτάσεις της Γαλατίας και της Βρετανίας, στις ερήμους και τους νομάδες της Βόρειας Αφρικής, στις πάλαι ποτέ ένδοξες ελληνικές πόλεις, στην πάμπλουτη Αίγυπτο και στις εύφορες κοιλάδες της Μέσης Ανατολής.
Ωστόσο, στην περίπτωση της Ιουδαίας και της Γαλιλαίας, οι Ρωμαίοι είχαν επιλέξει ένα μοντέλο διοίκησης που παρείχε σχετική αυτονομία στους κατακτημένους λαούς. Ίσχυε ένα είδος τριανδρίας, όπου ο Ρωμαίος διοικητής Πόντιος Πιλάτος ήταν ο έπαρχος της Ιουδαίας, διαιρεμένη σε τρεις επαρχίες τη Σαμάρεια, την Ιουδαία και την Ιδουμαία, ο Ηρώδης Αντύπας ήταν ο βασιλιάς της Γαλιλαίας, της Περαίας και της Δεκαπόλεως και ο Ιωσήφ Καϊάφας ήταν ο αρχιερέας της Ιερουσαλήμ, ο θρησκευτικός ηγέτης όλων των Εβραίων. Δηλαδή, οι δύο από τους τρεις ηγέτες του Ισραήλ ήταν αυτόχθονες τοπικοί ηγεμόνες και πρόσωπα κύρους.
Οι Ρωμαίοι αναμίχθηκαν στα εσωτερικά της Ιουδαίας για πρώτη φορά το 63 π.Χ. μετά τη λήξη του Γ΄ Μιθριδατικού Πολέμου και την κατάκτηση της Συρίας. Πρωταγωνιστής των εξελίξεων ήταν ο μεγάλος αντίπαλος του Ιούλιου Καίσαρα, ο Πομπήιος. Ο Ρωμαίος στρατηγός βρήκε μια Ιουδαία σε κατάσταση αναταραχής. Είχε προηγηθεί ο θάνατος της βασίλισσας της Ιουδαίας Σαλώμης Αλεξάνδρας, της δυναστείας των Ασμοναίων. Οι διάδοχοί της, οι δύο γιοι της Υρκανός Β΄ και Αριστόβουλος Β΄ είχαν στραφεί ο ένας εναντίον του άλλου με μήλο της έριδας την απόλυτη κυριαρχία στην περιοχή.
Ο Αριστόβουλος,αποκλεισμένος στην Ιερουσαλήμ από τα στρατεύματα του Υρκανού, ζήτησε τη βοήθεια του Πομπήιου μέσω του προστατευούμενού του Μάρκου Αιμίλιου Σκάουρου, υποσχόμενος μεγάλη χρηματική αμοιβή. Εκείνος άδραξε την ευκαιρία και κατέλαβε την Ιερουσαλήμ. Σε ρόλο επιδιαιτησίας, διόρισε τον Υρκανό ως ιεράρχη και εθνάρχη, δηλαδή του έθνους, υποβιβάζοντας τον ουσιαστικά από τη θέση του βασιλέα στη θέση του «ηγεμόνα – πελάτη». Επίσης διόρισε τον Ιδουμαίο Αντίπατρο (ευρύτερα γνωστός ως Αντύπας) στη θέση του στρατιωτικού διοικητή της περιοχής. Ο Αντίπατρος, με τη σειρά του, τοποθέτησε τους δύο γιους του Φασαήλ και Ηρώδη (τον μετέπειτα Μέγα) διοικητές της Ιουδαίας και της Γαλιλαίας, αντίστοιχα. Ο Αριστόβουλος αντέδρασε σε αυτές τις ρυθμίσεις και επαναστάτησε εναντίον των Ρωμαίων, ενώ κατηγόρησε τον Σκάουρο για εκβιασμό και εξαπάτηση. Υποστηρικτές του Πομπήιου δολοφόνησαν τον Αριστόβουλο αλλά ο γιος του Αντίγονος συμμάχησε με τους Πάρθους και συνέχισε την αντίσταση με αρκετή επιτυχία. Οι Πάρθοι εξαπέλυσαν μια επίθεση που σάρωσε τα ιουδαϊκά στρατεύματα. Εισήλθαν στην Ιερουσαλήμ, συνέλαβαν τον Υρκανό και τον Φασαήλ και εγκατέστησαν τον Αριστόβουλο στη θέση τους. Μόνο ο Ηρώδης κατόρθωσε να διαφύγει στη Ρώμη. Η Σύγκλητος και οι Μάρκος Αντώνιος και Οκταβιανός, εντυπωσιασμένοι από τις στρατιωτικές και πολιτικές ικανότητές του, τον ανακήρυξαν βασιλέα της Ιουδαίας και του έδωσαν ρωμαϊκές λεγεώνες για την επιβολή των αποφάσεών τους. Ο Ηρώδης αποδείχθηκε ικανός και στον πόλεμο. Νίκησε τον Αντίγονο, τον συνέλαβε και τον απέστειλε σιδεροδέσμιο στην Ρώμη. Λίγο αργότερα, ο Μάρκος Αντώνιος διέταξε την εκτέλεση του Αντίγονου. Το 37 π.Χ. το Ισραήλ ήταν πάλι ενωμένο υπό έναν ηγεμόνα, αλλά ήταν πλέον ένα «βασίλειο – πελάτης της Ρώμης».
Η «Γαλιλαία των Εθνών», η περιοχή όπου έζησε ο Χριστός τα πρώτα 30 χρόνια της ζωής του, κατοικείτο κυρίως από ξένους που μετοίκησαν ή μεταφέρθηκαν εκεί, συνήθως μη ιουδαϊκής καταγωγής. Καταλάμβανε το βόρειο – μεγαλύτερο – τμήμα του Ισραήλ. Όταν η Ιουδαία έγινε ρωμαϊκή επαρχία, η Γαλιλαία, λόγω των ιδιαίτερων εθνικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών της δεν αφομοιώθηκε αλλά αποτέλεσε ξεχωριστό βασίλειο.
Σε γενικές γραμμές, η Ρώμη δεν άλλαξε τις βασικές δομές διοίκησης που κληρονόμησε από τους προγενέστερους κατακτητές της Ιουδαίας και της Γαλιλαίας, τους Πέρσες, τον Μέγαλο Αλέξανδρο και τα ελληνιστικά κράτη που δημιουργήθηκαν μετά τον θάνατό του. Οι Εβραίοι ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρο υποτέλειας στη Ρώμη με αντάλλαγμα την προστασία τους από ενδεχόμενους εισβολής. Ειδικότερα, οι Ρωμαίοι είχαν δείξει μεγάλη ανεκτικότητα σε θρησκευτικά ζητήματα. Η αρχή της ανεξιθρησκείας ήταν ένας από τους πυλώνες που στήριζαν τη ρωμαϊκή διοίκηση. Αυτό ίσχυσε και στην περίπτωση των Εβραίων, των οποίων οι θρησκευτικές παραδόσεις ήταν σεβαστές από τους Ρωμαίους, παρά τα ελάχιστα περιστατικά αυθαιρεσίας.
Η αρχή του Ηρώδη δεν έγινε απόλυτα δεκτή από τους Ιουδαίους, καθώς τον θεωρούσαν μόνο κατά το ήμισυ Ιουδαίο. Εξάλλου, ο Ηρώδης καταγόταν από την Ιδουμαία, μια περιοχή που είχε καταληφθεί από τους Ιουδαίους στο παρελθόν. Επίσης, οι Ιουδαίοι ήταν γενικά πιστοί στην προηγούμενη δυναστεία των Ασμοναίων, που είχαν ηγηθεί παλιότερα της μεγάλης εξέγερσης των Μακκαβαίων («Σφυροκόπων») εναντίον των Σελευκιδών του Αντίγονου Δ΄ του Επιφανούς. Για να κατευνάσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια ο Ηρώδης παντρεύτηκε τη Μύριαμ, πριγκίπισσα των Ασμοναίων αλλά δεν υπήρξε αποτέλεσμα. Τότε, θέλοντας να εξαλείψει κάθε ίχνος της δυναστείας των Ασμοναίων εξόντωσε τα εναπομείναντα μέλη της. Από το σπαθί του δεν γλίτωσε ούτε η Μύριαμ ούτε οι δυο γιοι που απέκτησε μαζί της. Μάλιστα, λίγο πριν πεθάνει εκτέλεσε τρεις ακόμη γιους του, τους οποίους υποπτευόταν ότι σχεδίαζαν την ανατροπή του.
Από κείνο το σημείο και έπειτα, ο Ηρώδης βασίλευσε στην Ιουδαία απερίσπαστος από εσωτερικές αμφισβητήσεις για τα επόμενα 33 χρόνια, μέχρι τον θάνατό του. Αν και η Ρώμη ήταν η απόλυτος κυρίαρχος στην περιοχή, ο Ηρώδης απολάμβανε ελευθερία κινήσεων, εφ’ όσον δεν αντιτίθεντο στα ρωμαϊκά συμφέροντα. Προχώρησε στην κατασκευή σημαντικών δημοσίων έργων, προστάτευσε το εμπόριο και τη γεωργία και διασφάλισε την κοινωνική ειρήνη και την όσο δυνατόν λιγότερη ανάμειξη των Ρωμαίων στα εσωτερικά θέματα των Ιουδαίων. Σε γενικές γραμμές, η βασιλεία του Ηρώδη ήταν ωφέλιμη για την Ιουδαία και μ’ αυτό δεν εννοείται ότι η βασιλεία του ήταν ηθική, αλλά ότι είχε ευεργετικά αποτελέσματα στην οικονομία, ενίσχυσε τη θέση της Ιουδαίας στον ρωμαϊκό κόσμο και τη σταθερότητα και ειρήνη στην περιοχή.
Μετά τον θάνατο του Ηρώδη, ο Οκταβιανός Αύγουστος χώρισε την Ιουδαία σε τρία τμήματα, τη διοίκηση των οποίων ανέθεσε στους τρεις γιους του αποθανόντος. Ο Αρχέλαος αναγνωρίστηκε ως «εθνάρχης» της Ιουδαίας, της Σαμάρειας και της Ιδουμαίας. Ο Ηρώδης Αντύπας και ο Φίλιππος πήραν τον τίτλο του «τετράρχη», δηλαδή του κυβερνήτη ενός «διοικητικού τετάρτου». Ο Ηρώδης Αντύπας ανέλαβε τη Γαλιλαία και την Περαία και ο Φίλιππος τις απομακρυσμένες περιοχές της Πανειάδος, Γαυλανίτίδος, Βαταναίας και Τραχωνίτιδος.
Ξεκινώντας με τον Φίλιππο, αν και οι υπηκόοι του επιβίωναν και χάρη στο λαθρεμπόριο και τις ληστείες, αποδείχθηκε ένας συνετός και ήπιος ηγεμόνας. Ήταν προστάτης των γραμμάτων, των τεχνών και των επιστημών. Μάλιστα είναι αυτός που ανακάλυψε τις πηγές του Ιορδάνη.
Ο Ηρώδης Αντύπας συνέχισε στα βήματα του πατέρα του και κυβέρνησε αποτελεσματικά τη Γαλιλαία για 43 χρόνια, μέχρι το 39 μ.Χ. χωρίς να δημιουργήσει δυσαρέσκεια στον λαό του ή στους Ρωμαίους.
Ο Αρχέλαος, αντίθετα, προκάλεσε με την πολιτική του την αγανάκτηση του λαού του, που εξεγέρθηκε εναντίον του. Αυτό, φυσικά, αποτελούσε ευθεία απειλή στη σταθερότητα και ειρήνη στην περιοχή και κατά συνέπεια, στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας από τη Ρώμη, σφάλμα ασυγχώρητο από τους Ρωμαίους. Ο Αρχέλαος καθαιρέθηκε και εξορίστηκε, ενώ η διοίκηση της Ιουδαίας, της Σαμάρειας και της Ιδουμαίας ανατέθηκε σε Ρωμαίο αξιωματούχο, καταργώντας ουσιαστικά την πρότερη ημι-ανεξάρτητη κατάστασή τους.
Η Γαλιλαία επί ηγεμονίας Ηρώδη Αντύπα
Όπως έχει ήδη προαναφερθεί, ο Ηρώδης Αντύπας δεν μετέβαλε το μοντέλο διοίκησης που κληρονόμησε από τον πατέρα του. Αν και η Γαλιλαία ήταν μικρότερη σε έκταση από την Ιουδαία και τις υπόλοιπες επαρχίες που συγκροτούσαν το βασίλειο του Ηρώδη, οι αρχές διοίκησης ήταν οι ίδιες. Ο Ηρώδης Αντύπας φρόντιζε για την ομαλή είσπραξη των φόρων και μεταβίβασή τους στη Ρώμη, τη διαφύλαξη της κοινωνικής και πολιτικής ειρήνης και την αγαστή συνεργασία με τη Ρώμη. Από τη μεριά τους, οι Ρωμαίοι του επέτρεπαν μια σχετική ελευθερία κινήσεων σε θέματα όπως η κοπή νομισμάτων, η θρησκεία, η κατασκευή έργων κλπ.
Ο Ηρώδης Αντύπας ήταν επηρεασμένος από τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Στην προσωπική ζωή του δεν ακολουθούσε πιστά τις αρχές και παραδόσεις του ιουδαϊσμού Ωστόσο, χαρακτηριζόταν από πνεύμα ανεκτικότητας στα θρησκευτικά θέματα και η φορολογική πολιτική του ήταν μετριοπαθής για τα μέτρα της εποχής. Δεν αναμειγνυόταν στις ιουδαϊκές παραδόσεις και έθιμα του λαού του, ούτε προσπαθούσε να περάσει ελληνορωμαϊκές συνήθειες στην καθημερινή ζωή του. Σε γενικές γραμμές, ο θεμέλιος λίθος της κοινωνικής ζωής της Γαλιλαίας εξακολουθούσε να είναι ο Ιουδαϊκός Νόμος.
Παρόλα αυτά, οι κάτοικοι της Γαλιλαίας δυσανασχέτησαν ανοικτά με τη διακυβέρνηση του Ηρώδη Αντύπα σε δύο περιπτώσεις. Η πρώτη ήταν όταν διακόσμησε τα ανάκτορα με εικόνες ζώων, ένα θέμα ταμπού για τον ιουδαϊσμό. Ο λαός εξεγέρθηκε με αποτέλεσμα να καταστραφεί σχεδόν ολοσχερώς το ανάκτορο. Επομένως, η θρησκεία ήταν ένα ενεργό «ηφαίστειο» στην περιοχή που μπορούσε ανά πάσα στιγμή να εκραγεί και η λάβα του να εξαφανίσει δυναστείες. Η δεύτερη περίπτωση ήταν αυτή του Ιωάννη του Βαπτιστή. Το γνωστό θέμα του γάμου του Ηρώδη Αντύπα με την Ηρωδιάδα, την ετεροθαλή ανιψιά του, η οποία ήταν ήδη παντρεμένη μ’ έναν άλλο θείο της, ετεροθαλή αδελφό του Αντύπα, προκάλεσε μεγάλη αναταραχή. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι οι γάμοι μεταξύ των μελών της βασιλικής δυναστείας το Ηρώδη δεν ήταν κάτι άγνωστο. Εξάλλου ο Ηρώδης είχε δέκα συζύγους και πολλά παιδιά απ’ αυτές, οπότε η σύναψη γάμου μεταξύ ετεροθαλών συγγενών ήταν αρκετά πιθανή. Επιπλέον, ο γάμος μεταξύ θείου και ανιψιάς ήταν αποδεκτός από τον Ιουδαϊκό Νόμο.
Στη βάση της διαμάχης υπήρχαν πολιτικοί λόγοι. Ο Ηρώδης Αντύπας χώρισε τη νόμιμη σύζυγό, κόρη του Αρέτα, βασιλέα μιας αραβικής φυλής, για χάρη της Ηρωδιάδας. Εξοργισμένος ο Αρέτας από την προσβολή αυτή επιτέθηκε εναντίον της Γαλιλαίας και προκάλεσε μεγάλες καταστροφές. Αυτές οι εξελίξεις τράβηξαν την προσοχή της Ρώμης, η οποία έστειλε άμεσα τις λεγεώνες της, που ήταν σταθμευμένες στη Συρία εναντίον του Αρέτα. Η εισβολή των Αράβων αποκρούστηκε αλλά η Ρώμη δυσαρεστήθηκε με την έλλειψη πολιτικού τακτ του Ηρώδη Αντύπα και τις περιπέτειες στις οποίες την ενέπλεξε. Επιπλέον, ο Ιωάννης ο Βαπτιστής κατέκρινε σφόδρα τη σχέση του με την ανιψιά του. Ο λαός της Γαλιλαίας είχε βαθύτατο σεβασμό για τον Ιωάννη και τον θεωρούσε προφήτη. Ο Ηρώδης Αντύπας εκτέλεσε τον Ιωάννη από φόβο ότι αυτός θα ξεσήκωνε τον λαό εναντίον του. Οι στρατιωτικές ήττες που υπέστη αργότερα στα χέρια του Αρέτα θεωρήθηκαν από τον λαό της Γαλιλαίας ως θεία τιμωρία.
Η αλαζονεία και μωροφιλοδοξία της Ηρωδιάδας του στοίχισε και τη θέση του. Η Ηρωδιάδα επιθυμούσε να δει τον εαυτό της και τον σύζυγό της να ανέρχονται σε υψηλότερα αξιώματα. Δεν της αρκούσε η θέση του τετράρχη για τον Ηρώδη Αντύπα και τον πίεζε να διεκδικήσει τη θέση του βασιλέα. Πράγματι, ο Ηρώδης Αντύπας πήγε στη Ρώμη μ’ αυτόν τον σκοπό αλλά οι πολιτικοί αντίπαλοί του είχαν φροντίσει να τον κατηγορήσουν στους Ρωμαίους για συγκέντρωση όπλων και προετοιμασία εξέγερσης. Αντί να επιστρέψει βασιλέας της Γαλιλαίας, ο Ηρώδης Αντύπας καθαιρέθηκε από το αξίωμα του τετράρχη και εξορίστηκε μαζί με τη λαομίσητη Ηρωδιάδα.
Στη Γαλιλαία δεν υπήρχαν σταθμευμένα ρωμαϊκά στρατεύματα. Σε πολλές πόλεις της επαρχίας αυτής ζούσαν ελληνόφωνοι Εθνικοί, ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια. Υπήρχε ένα κλίμα ανεκτικότητας και η παρέμβαση των Ρωμαίων ήταν στον ελάχιστο δυνατό βαθμό.
