Ταυτότητα και καταγωγή: Η περίπτωση των Ζεϊμπέκων της Μικράς Ασίας

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*

Σε αυτήν τη στήλη, γράφοντας επανειλημμένα για θέματα φυλής και καταγωγής, έχουμε ερευνήσει την σχέση του παράγοντος της κοινής φυσικής προελεύσεως για το σχηματισμό των ταυτοτήτων.  Αν και σε πλείστες περιπτώσεις αυτός ο παράγων μπορεί να είναι κεντρικός ή έστω σημαντικός στη διαμόρφωση συνειδήσεων (σύνδεση με τους προγόνους και με την κοινότητα, παρόμοια εμφανή ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά κ.α.), έχει τα όρια του.  Η αναζήτηση κοινών ριζών, τακτική προσφιλής των διαφόρων εθνοκεντρικών ιστορικών και ανθρωπολόγων, αν και μπορεί να δράσει διαφωτιστικά, δεν αρκεί για να πλάσει δεσμούς αδελφότητος.  Εκεί έρχεται το κοινωνικό-πολιτισμικό εποικοδόμημα να κάνει την διαφορά.

Το αδιέξοδο της μονομερούς εμμονής στην καταγωγή φαίνεται ανάγλυφα στην περίπτωση του μικρασιατικού λαού των Ζεϊμπέκων.
Μέχρι την αφομοίωση τους στην τουρκική κοινωνία ύστερα από την συγκρότηση του κεμαλικού κράτους, οι Ζεϊμπέκοι υπήρξαν ένας ατίθασος πληθυσμός της δυτικής Μικράς Ασίας, ιδίως στα πέριξ της Σμύρνης και των Τραλλέων (Αϊδίνι).  Εκτός από τον πολεμικό χορό τους που είναι τόσο δημοφιλής και στους Έλληνες, οι Ζεϊμπέκοι απέκτησαν μεγάλη φήμη ως ατίθασοι πολεμιστές και πυρήνας αντίστάσεως στην αυταρχική, συγκεντρωτική και άπληστο εξουσία της Υψηλής Πύλης.  Ορκισμένοι εχθροί του εκμεταλλευτή τσιφλικά, του φοροεισπράκτορα και του ληστή, τραγουδήθηκαν από τις φτωχές αγροτικές μάζες και έγιναν σύμβολο λεβεντιάς.  Οι παροιμίες τους βρίθουν σκαιών ύβρεων προς τους Οθωμανούς για την ατιμία και την αρπακτικότητα τους.  Οι κοινότητες των Ζεϊμπέκων λειτουργούσαν σε συνθήκες μιας απλοϊκής, άμεσης δημοκρατίας, όμως με την εκλογή του ο αρχηγός (εφές) είχε τον απόλυτο έλεγχο.  Ανώτερο αφέντη πάνω από τα κεφάλια τους δεν ανεγνώριζαν: “Το φερμάνι είναι του Παντισάχ, μα τα βουνά είναι δικά μας”.

Όπως συνέβαινε συχνά στην παλαιά Μικρά Ασία αλλά και γενικά σε πολλές χώρες πριν την ανάπτυξη του νεωτερικού εθνικισμού, το τι συνιστά έθνος (nation), εθνότητα (ethnicity) ή τοπική φυλή (tribe) δεν μπορούσε πάντοτε να καθοριστεί με σαφήνεια.  Συχνά οι ομάδες διαχωρίζονταν ανάλογα με τον τρόπο ζωής και τα παραδοσιακά τους επαγγέλματα.  Οι Ζεϊμπέκοι, δεν είχαν σαφή και διακριτά εθνικά χαρακτηριστικά, ούτε αμιγή φυλετικό τύπο.  Σίγουρα όμως αποτελούσαν ιδιαίτερη και αυτοτελή κοινωνική ομάδα της Ιωνίας.

Σχετικά με την καταγωγή των Ζεϊμπέκων έχουν γίνει πολλές εικασίες, περισσότερο ή λιγότερο επηρεασμένες από τις εθνικές σκοπιμότητες της ερευνώσης πλευράς.  Οι Έλληνες συγγραφείς του θέλουν ελληνικής ή έστω θρακικής καταγωγής, φαινομενικά μόνον μουσουλμάνους και “Τούρκους”.  Οι περισσότεροι Τούρκοι από την άλλη διατρανώνουν την βεβαία προέλευση των Ζεϊμπέκων από τα ατίθασα, νομαδικά φύλα των Τουρκομάνων που εγκαταστάθηκαν από τον 11-12ο αιώνα στην Μικρά Ασία.  Αυτή η στάση τους κόντρα στην κεντρική εξουσία αντανακλά τον μόνιμο ανταγωνισμό ανάμεσα στην κεντρική-αυτοκρατορική εξουσία (Σελτζούκοι, Οθωμανοί) και τους πολεμικούς-ποιμενικούς Τουρκομάνους, που δε δίσταζαν να επιτίθενται κατά πάντων για να κορέσουν την ληστρική τους διάθεση και τον θρησκευτικό τους ζήλο.  Η θρακικη΄θεωρία, εκτός από Έλληνες, είχε κατά καιρούς βρει και Ευρωπαίους υποστηρικτές.

Στο βιβλίο του “Οι Ζεϊμπέκοι της Μικράς Ασίας”, ο Θωμάς Κοροβίνης παραθέτει (σελ. 47 κ.εξ.)  επτά βασικές θεωρίες για τις ρίζες των Ζεϊμπέκων.  Πρόκειται για:

1.  Νομάδες Τουρκομάνους και Γιουρούκους (η καταγωγή των Γιουρούκων αποτελεί από μόνη της τεράστιο θέμα, πέραν του πλαισίου αυτού του άρθρου).
2.  Απογόνους των σιναφιών των θαλασσινών “Λεβέντ”
3.  Παλαιούς ορεσιβίους γηγενείς ή επηλύδες των Τραλλέων.
4.  Αρχαίους Εφεσίου, Ιωνικής και Λυδικής καταγωγής.
5. Ελληνοφρύγες από τις Τράλλεις.
6. Θράκες και Έλληνες από τις Τράλλεις.
7. Τραλλείς και γειτονικούς νομάδες, όπως οι Γιουρούκοι.

Μεταξύ άλλων ο Κοροβίνης παραθέτει την μάλλον διασκεδαστική θεωρία Τούρκου λαογράφου πως οι αρχαίοι Τραλλείς ήταν Ετρούσκοι… Τούρκοι, που έφεραν τον πολιτισμό στην Ευρώπη.

Αυτή η θολή καταγωγή, μαζί με την εχθρική τους διάθεση προς την σουλτανική εξουσία έκανε ορισμένους Έλληνες να τους θεωρήσουν πιθανούς ομοεθνείς, που θα καλωσόριζαν την αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού από την Ιωνία.  Ο Γεώργιος Σκαλλιέρης, στο magnum opus του “Λαοί και Φυλαί της Μικράς Ασίας” (1922) κατατάσσει τους Ζεϊμπέκους στους “Ελληνικής/Φρυγοπελασγικής καταγωγής, μουσουλμάνους ή μουσουλμανοφανείς” πληθυσμοί οι οποίοι δυσανασχετούν υπό την οθωμανική κυριαρχία και “θάττον ή βραδύτερον το τελευταίον θα κατενέγκωσι κτύπημα” για να σπάσουν την Τουρκία σε κρατίδια ala Αυστρο-Ουγγαρία. 

Όμως όταν το 1919 ο Ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη οι Ζεϊμπέκοι δεν κάθισαν να κάνουν λαογραφική ή γενετική ανάλυση, να ιδούν εάν πρέπει να Ταχθούν με τους σχεδόν ομοφύλους Έλληνες.  Αντιθέτως, οι άτακτοι πολεμιστές συντάχθηκαν στο πλευρό του τουρκικού εθνικιστικού κινήματος υπό τον Κεμάλ Ατατούρκ.  Ζεϊμπέκοι εφέδες (αρχηγοί) αναφέρονται ως επικεφαλής των τρομερών τσετών, οι οποίοι έκαναν ανταρτοπόλεμο στις ελληνικές δυνάμεις και έγιναν διαβόητοι για τι κτηνώδεις σφαγές αμάχων.  Η δράση τους μαρτυρείται στην προσφυγική γραμματεία και τα στρατιωτικά αρχεία, με βασικότερο παράδειγμα την επίθεση και σφαγή στο Αϊδίνι το 1919. 

Μετά την ήττα των Ελλήνων το 1922, τα σώματα των Ζεϊμπέκων τιμήθηκαν από τον Κεμάλ ακι ενσωματώθηκαν στον τουρκικό στρατό και κοινωνία, αφομοιούμενα πλήρως.  Μαζί με τον διάσημο χορό τους, η εικόνα τους ως ανυποτάκτων πολεμιστών και προστατών της φτωχολογιάς διασώθηκε στην λαϊκή αλλά και την μαζική κουλτούρα, μέσα από βιβλία, ταινίες κ.α.

Μέσα στο πολυφυλετικό σύμπλεγμα της σημερινής Τουρκίας η διαρκής επισήμανση των εσωτερικών διαφορών (από τις οποίες, φαντασιωνόμαστε τουλάχιστον, θα επέλθει κάποτε η διάρρηξη της) τείνει να χάνει τη σημασία της.  Άλλο η επισήμανση της ετερογενείας ως παράγοντος ασταθείας, και άλλο η εμμονή σε χαώδεις γενεαλογίες, μήπως αποδείξουμε την μιαρότητα του αντιπάλου…

*φοιτητής διεθνών, ευρωπαϊκών και περιφερειακών σπουδών (mnovakopoulos.blogspot.com)