Ρόμπερτ Νίσμπετ: Αναζητώντας την κοινότητα την εποχή των μαζών

Γράφει ἡ Μαρία Κορνάρου*

Ὁ Ἀμερικανὸς κοινωνιολόγος Ρόμπερτ Νίσμπετ (Robert Nisbet 30 Σεπτεμβρίου 1913- 9 Σεπτεμβρίου 1996) ἦταν ἕνας ἀπὸ τοὺς ἐπιφανέστερους συντηρητικοὺς στοχαστὲς τοῦ προηγούμενου αἰῶνα. Σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειοψηφία τῶν ἀγγλοσαξόνων καὶ ἰδίως τῶν Ἀμερικανῶν συντηρητικῶν, ὁ Ρ. Νίσμπετ ἦταν ὑπέρμαχος τῆς κοινότητας, καὶ στὴν ἀποκοπή τοῦ ἀτόμου ἀπὸ αὐτὸ τὸ θεμέλιο τῆς ὕπαρξής του, μὲ τὴν ἐπέλαση τοῦ ἀτομικισμοῦ καὶ τὴν καταστροφὴ τῶν ἀρχαίων βάσεων τῆς κοινοτικῆς ζωῆς, έντόπιζε τὰ αἴτια τῆς σύγχρονης ἀλλοτρίωσης.

Ἔτσι, τὸ ἔργο του ἦταν μία διακήρυξη τοῦ τέλους τοῦ ἀτομικισμοῦ ὅπως τὸν ξέραμε, καθῶς καὶ τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας ὅπως αὐτὴ εἶχε διαμορφωθεῖ ἀπὸ τὸν 19ο αἰῶνα καὶ ἔπειτα: οἱ ἀξίες αὐτὲς εἶχαν πλέον ἀδειάσει ἀπὸ τὸ νόημα ποὺ κάποτε κατάφερε νὰ τὶς ὑψώσει ὡς καθοδηγητικοὺς σκοποὺς τῆς νέας πολιτικῆς ζωῆς, διαψευδόμενες ἀπὸ τὰ ἴδια τὰ πράγματα. «Ὁ ἄνθρωπος γεννιέται ἀνάμεσα σὲ ἄλλους καὶ παντοῦ εἶναι μόνος», θὰ παρέφραζε ἴσως ὁ Νίσμπετ τὸν Ρουσσῶ. Γιὰ αὐτὸ καί, ὅπως παρατηρεῖ ὁ Νίσμπετ στὴν ἀρχὴ τοῦ βασικοῦ ἔργου του, “The Quest for Community”, ἡ τάση στὶς ἀνθρωπιστικὲς ἐπιστῆμες, στὴν πολιτικὴ σκέψη, στὴν ψυχολογία καὶ στὴ θεολογία ἦταν ἡ περιγραφὴ τοῦ ἀνθρώπου ὡς κοινωνικοῦ ὄντος, καὶ φυσικὰ ἡ καταγραφὴ τῆς ὑπαρξιακῆς ἀγωνίας του, ποὺ τὸν συνόδευε ἄλλωστε, ὡς γενικὸ φαινόμενο, ἤδη ἀπὸ πολλὲς δεκαετίες. 

Ὁ Νίσμπετ προέβλεπε τὴ μαζικὴ τάση γιὰ ἀναζήτηση τῆς κοινότητας στὰ μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ ’60, καὶ θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ πεῖ ὅτι ἡ ἱστορία τὸν ἐπιβεβαίωσε, ἀφοῦ λίγα χρόνια ἀργότερα ἦρθαν τὰ κινήματα τῶν χίππις καὶ ἡ γενικότερη πολιτιστικὴ ἐπανάσταση τοῦ ’68. Ἔτσι, τὸ συσσωρευόμενο αἴτημα γιὰ συλλογικότητα ποὺ ἔβλεπε ὁ Νίσμπετ, πῆρε σάρκα καὶ ὄστὰ –ἂν καὶ μᾶλλον δὲν ἔμοιαζε μὲ τὴ συλλογικότητα ποὺ εἶχε κατὰ νοῦ ἕνας συντηρητικὸς στοχαστής. 

Διαβάζοντας ὅμως τὸν Νίσμπετ, μποροῦμε νὰ καταλάβουμε εὐκολότερα τὴν ἔνταση τῆς ἀνάγκης ποὺ ὤθησε τοὺς Ἀμερικανοὺς νέους σὲ αὐτὲς τὶς ξέφρενες ἐκδηλώσεις ὁμαδικότητας, καὶ στὴν ἐπανεφεύρεση τῶν φιλελεύθερων ἀξιῶν ποὺ εἶχαν διδαχτεῖ ἀπὸ τὶς προηγούμενες γενιές. 

Ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος εἶναι θύμα τῆς μακρᾶς διαδικασίας μετατροπῆς του σὲ ἄτομο. Ἐπρόκειτο γιὰ μία κατάσταση ἀκριβῶς ἀντίθετη ἀπὸ αὐτὴν ποὺ ἐπικρατοῦσε κατὰ τὸν Μεσαίωνα στὴν Εὐρώπη, ὅπου τὸ ἄτομο δὲν ὑπῆρχε κὰν ὡς ἰδέα. Ὑπῆρχαν, ὅμως, μεγέθη κοινωνικοῦ συντονισμοῦ καὶ ὀργάνωσης, καὶ τὰ μεγέθη αὐτὰ ἦταν ἀκριβῶς ἀντίθετα τοῦ ἀτόμου, ἦταν δηλαδὴ συλλογικότητες: ἡ οἰκογένεια, ἡ Ἐκκλησία, οἱ συνεταιρισμοί, τὰ τάγματα τῶν ἰπποτῶν, οἱ πόλεις. 

Κάθε μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς ὀντότητες διεπόταν ἀπὸ τὴ δική της ἀδιαμφισβήτητη τάξη ποὺ ἀντλοῦσε ἀπὸ μία πρὸ ἀμνημονεύτων χρόνων θεμελιωθεῖσα παράδοση – ὡσὰν νὰ εἶχε ἕνα δικό της μῦθο γεννέσεως. Ἔτσι, ὁ κάθε ξεχωριστὸς ἄνθρωπος – τὸ «ἄτομο» – εἶχε μία ξεκάθαρη θέση, ὑπόκειτο σὲ ἕναν ἔγκυρο καὶ ἀπαράλλαχτο τρόπο ὀργάνωσης. Δὲν τὸν ἀπειλοῦσε ἡ ἀβεβαιότητα, οὔτε ἡ ἀστάθεια, ὁ ἰλιγγιώδης μετεωρισμὸς σὲ ἕνα κενὸ καὶ ἀόριστο χῶρο, ἔτσι ἀσφαλὴς ὅπως βρισκόταν ἀνάμεσα στὰ ἄλλα μέλη τῆς συγκεκριμένης κοινωνικῆς του ὁμάδας. 

Χαρακτηριστικὸ τῆς μετάβασης ἀπὸ τοὺς μεσαιωνικοὺς στοὺς νεώτερους χρόνους ἦταν ἡ σταδιακὴ ἀποδυνάμωση αὐτῶν τῶν συλλογικῶν μονάδων κοινωνικῆς ὀργάνωσης καὶ ἡ ἐνίσχυση τοῦ ἀτόμου ὡς ἐπίδοξου ἀντικαταστάτη τους. Ἡ χαριστικὴ βολή γιὰ τὴν οὐσιαστική τους ἐξουδετέρωση ἦταν ἡ στοχοποίησή τους ἀπὸ τὴν ὀρθολογιστικὴ σκέψη τοῦ Διαφωτισμοῦ, ὡς πυλῶνες ἑνὸς συστήματος καταπίεσης, ἀνισότητας, καὶ διαιώνισης τῆς ἀδικίας. Οἱ ἀρχαῖες αὐτὲς συλλογικὲς ὀντότητες καὶ οἱ δεσμοὶ τῆς παράδοσης ποὺ διαφυλάσσονταν ἐντός τους παρομοιώθησαν τότε μὲ κλουβί, ἀπ’τὸ ὁποῖο μάχονταν νὰ ἐλευθερώσουν οἱ κήρυκες τοῦ μέλλοντος, τὴ νέα πρώτη ὕλη τῆς δικαιοσύνης: τὸ ἄτομο.

Ὁ βασικὸς παράγοντας ὅμως ποὺ κατέστησε δυνατὸ αὐτὸ τὸ αἴτημα ἀπόσπασης τοῦ ἀτόμου ἀπὸ τοὺς δεσμοὺς τῆς κοινότητας δὲν ἦταν τὰ ἐπιχειρήματα τῶν φιλοσόφων – μάλιστα, αὐτοὶ εἶχαν συχνὰ χορηγίες ἀπὸ αὐτὸ τὸν βασικὸ παράγοντα. Πρόκειται βεβαίως γιὰ τὸ κυρίαρχο κράτος, τὸ ὁποῖο καταφέρνει νὰ ἀντικαταστήσει τὶς κοινοτικὲς δομές, παίρνοντας σταδιακὰ γιὰ τὸν ἐαυτό του τὰ προνόμια καὶ ἐπωμιζόμενο τὶς ἁρμοδιότητες ποὺ ὡς τότε τοὺς ἀνῆκαν. Στερούμενες τὴν λειτουργία τους στὴν ἀνθρώπινη ζωή, οἱ μικρότερες συλλογικότητες στερήθηκαν καὶ τὸν λόγο ὕπαρξής τους, καὶ ἐπιβίωσαν μόνο ὡς φαντάσματα τοῦ παρελθόντος – θεσμοὶ μὲ βαριὰ ἱστορικὴ σημασία, ποὺ ὅμως στὸ σήμερα θὰ μποροῦσαν κάλλιστα νὰ λείπουν, καὶ τίποτε δὲν θὰ ἄλλαζε ὡς πρὸς τὴν κάλυψη τῶν βιοτικῶν ἀναγκῶν, ὡς πρὸς τὸν διακανονισμὸ τῶν ὑποθέσεων, ὡς πρὸς τὴν καθημερινὴ ζωὴ ποὺ εἶναι τελικὰ τὸ κριτήριο τῶν παραστάσεων καὶ τῶν ἀξιῶν μας. 

Ἄνοδος τοῦ κυρίαρχου κράτους, σημαίνει ἐπιπλέον συγκέντρωση τῆς ἐξουσίας καὶ ἰσοπέδωση τῶν τοπικῶν δεσμῶν, ποὺ μποροῦν νὰ ἀποβοῦν ἰδιαίτερα ἐπικίνδυνοι πρὸς αὐτήν. Ὅμως οἱ ψυχικὲς ἀνάγκες γιὰ νόημα καὶ προσανατολισμὸ δὲν ἐξαλείφθηκαν μὲ τὴν ἐξάλειψη τῶν παραδοσιακῶν δεσμῶν μὲ τοὺς ὁποίους ἦταν συνυφασμένες. Ἀπλῶς, πλέον δὲν εἶχαν ἄλλη ἐπιλογὴ γιὰ τὴν πλήρωσή τους παρὰ νὰ ἀπευθυνθοῦν στὸν νέο καὶ μοναδικὸ ἀληθινὰ ἰσχυρὸ δεσμὸ ποὺ συναντοῦσε τὸ ἄτομο ἔξω ἀπὸ τὸν ἑαυτό του: στὸ κράτος, καὶ κατ’ἐπέκταση στὰ μέλη τοῦ κράτους, τὴν πολιτικὴ κοινότητα. 

Ἔτσι, ὁ λαὸς ἀντικαθιστᾷ τὴν κοινότητα, καὶ τὸ κράτος ἀντικαθιστᾷ ἐν πολλοῖς τὴν Ἐκκλησία. Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ νέο, μεγάλης κλίμακας τοπίο, ὑψώνονται οἱ καινούριες κοινὲς ἀξίες: ἡ ἐλευθερία, ἡ ἰσότητα, ἡ ἀδελφότητα. Οἱ ἀξίες αὐτὲς συμπίπτουν μὲ ὅλες τὶς ἁμαρτίες τῆς παλαιᾶς τάξης τοῦ πολυπολικοῦ, σταθεροῦ καὶ παραδοσιακοῦ Μεσαιωνικοῦ κόσμου. Καὶ ἡ ἐπίτευξή τους δὲν εἶναι ἀπλὴ ὑπόθεση, ἀλλὰ προϋποθέτει τὴν ἐπιστράτευση ὅλων τῶν δυνάμεων τοῦ Λεβιάθαν – καὶ τὴν ὑποταγὴ ὅλων τῶν ἀντίπαλων δυνάμεων. 

Μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀντίπαλες δυνάμεις εἶναι ἡ ἴδια ἡ ἀνθρώπινη θέληση, ἡ ὁποία πρέπει νὰ ἐνσωματωθεῖ στοὺς κρατικοὺς σκοποὺς ἢ νὰ παταχθεῖ. Ἔτσι, ἡ ἐπίτευξη τῆς ἐλευθερίας ταυτίζεται μὲ τὴν πάταξη τῆς ἐλευθερίας, καθῶς τὸ παράδοξο τοῦ ἀπόλυτου κράτους ἀρχίζει νὰ ἀναδύεται ὑπὸ τὸ μανδύα τῆς Γενικῆς Βουλήσεως τοῦ Ρουσσῶ, αὐτῆς τῆς δύναμης τῆς πολιτικῆς κοινότητας ὅπως ἐκφράζεται μονοπωλιακὰ καὶ ἀναντίρρητα ἀπὸ τὸν κρατικὸ μηχανισμὸ ἔναντι τοῦ σκανδαλωδῶς ἀδύναμου ἀτόμου.

Ἡ ἐγκαθίδρυση αὐτῆς τῆς κατάστασης δημιουργεῖ τὶς βάσεις πάνω στὶς ὁποῖες στερεώνεται ἡ σύγχρονη Δυστυχία, ὅπως αὐτὴ ἀποκαλύπτεται στὸ καθεστὼς τοῦ φιλελευθερισμοῦ καὶ κορυφώνεται στὰ ἀπολυταρχικὰ καθεστῶτα τοῦ κομμουνισμοῦ καὶ τοῦ ναζισμοῦ. 

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ 

Η Μαρία Κορνάρου είναι τελειόφοιτη της Νομικής και αρθρογραφεί τακτικά στην “Εστία” 
ΑΒΑΛΟΝ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ

, , , , , ,

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *