του Χρήστου Χατζηλία, Παιδαγωγού
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και την κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους σταυροφόρους το 1204,στην δυτική πλευρά των αυτοκρατορικών εδαφών ιδρύθηκε από τον Μιχαήλ Άγγελο Κομνηνό Δούκα ένα κρατίδιο που αργότερα ονομάστηκε Δεσποτάτο της Ηπείρου (Ι.Καραγιαννόπουλος. “To βυζαντινό κράτος” σελ.227). Το κράτος αυτό εκτεινόταν από την Ναύπακτο μέχρι την Σκόδρα στην σημερινή Αλβανία, ενώ μέρος του αποτελούσαν και τα Ιόνια νησιά, πρωτεύουσα ήταν η Άρτα και είχε υπό τον έλεγχο του ικανό αριθμό πόλεων, όπως τα Ιωάννινα, το Δυρράχιο, την Αχρίδα, την Καστοριά , την Θεσσαλονίκη και την Βέροια. Η τελευταία πόλη που θα μας απασχολήσει στο παρόν άρθρο, αποτέλεσε σημείο σύγκρουσης όχι μόνο ανάμεσα στους Λατίνους, αλλά ανάμεσα και στο άλλο αντιμαχόμενο ελληνικό κράτος, που ήθελε για λογαριασμό του την Βέροια, την αυτοκρατορία της Νίκαιας.
Η Βέροια μετά την άλωση της βυζαντινής πρωτεύσας, πέρασε στην κυριαρχία του Λατίνου βασιλιά της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιου Μομφερατικού, το ενδιαφέρον όλων των εμπόλεμων κρατών για την πόλη άρχισε να μεγαλώνει αφού η Βέροια ήταν στα πρόθυρα της Θεσσαλονίκης, το 1206 πέρασε στην κυριαρχία του Βούλγαρου τσάρου Καλογιάν Α΄, τον θάνατο του όμως το 1207 δεν άργησαν να το εκμεταλλευτούν οι σταυροφόροι και η Βέροια περνάει ξανά σε “λατινικά χέρια”. Οι Λατίνοι θα φύγουν οριστικά από την πόλη λίγα χρόνια αργότερα το 1215 , μετά την απελευθέρωση της από τον δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρο ‘Άγγελο. Ο Έλληνας δεσπότης θα εγκαθιδρύσει ως κυβερνήτη εκεί τον Κωνσταντίνο Πηγονίτη και επίσκοπο τον Βασίλειο, η Βέροια θα παραμείνει στα χέρια του κράτους αυτού έως το 1246, όποτε προσαρτάται στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας, η αντιπαράθεση για την Βέροια ανάμεσα στις δύο ελληνικές δυνάμεις θα κρατήσει αρκετό καιρό και το 1257 ο δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ Β’ θα την ανακαταλάβει. Οι Ηπειρώτες θα χάσουν οριστικά την περιοχή δύο χρόνια αργότερα το 1259 μετά την Μάχη της Πελαγονίας, όπου θα νικηθούν μαζί με τους συμμάχους τους από την Νίκαια και θα περιορισθούν πίσω από την Πίνδο.
(Θ.Παπαζώτος. “ H Βέροια και οι ναοί της” σελ.39-40).
Μέγας Θεολόγος
Το αρχαιότερο τμήμα του ναού και οι τοιχογραφίες που μας απασχολούν εδώ είναι στο ιερό βήμα, η υπόλοιπη εκκλησία είναι μια τρίκλιτη βασιλική και διαμορφώθηκε έτσι ίσως τον 17ο αιώνα, όταν κατασκευάζεται και το τέμπλο της. Ό Θ.Παπαζώτος αναφέρει πως η αρχική μορφή του ναού διατηρήθηκε έως τις αρχές του 14ου αιώνα, έπειτα καταστρέφεται η κόγχη του διακονικού και στην κόγχη της πρόθεσης κατασκευάζεται μια νέα.
Οι τοιχογραφίες που έγιναν στις αρχές του 13ου αιώνα, δηλαδή κατά την κυριαρχία του Δεσποτάτου της Ηπείρου είναι περιορισμένες κυρίως στο ιερό, στην κόγχη του ιερού παριστάνεται η δεόμενη Θεοτόκος μαζί με δύο αγγέλους και από κάτω εικονίζεται οι Κοινωνία των αποστόλων, στο αέτωμα του ανατολικού τοίχου υπάρχει η Ανάληψη και στο μέτωπο της κόγχης ο Ευαγγελισμός. Στον νότιο τοίχο έχουμε την Γέννηση, την Υπαπαντή και την Αποκαθήλωση και στο βόρειο ο Λίθος και η Κάθοδος στον Άδη. Τις τοιχογραφίες του ιερού συμπληρώνουν επίσης προφήτες και ιεράρχες.
(Θ. Παπαζώτος. “ H Bέροια και οι ναοί της”, σελ. 171-2)
Στην τοιχογραφία αυτή βλέπουμε την Θεοτόκο με τα χέρια σε στάση δέησης, τα ενδύματα της είναι πορφυρά και σκούρα μπλε, είναι μεγαλύτερη στο ύψος από τους δύο αρχαγγέλους που εικονίζονται μαζί της. Από την άλλη η αρχάγγελοι με την στάση του σώματος και την κλήση των κεφαλών τους δείχνει πως είναι σεβίζοντες, φέρουν ανοιχτά ειλητάρια και φορούν αυτοκρατορικά ενδύματα, κυρίως κόκκινα ,διαφορετικής έντασης από το πορφυρό της Θεοτόκου, όπως και χρυσοποίκιλτους λώρους. Οι τρείς μορφές είναι τοποθετημένες σε σκούρο μπλε κάμπο, η κόγχη περιμετρικά είναι στολισμένη με διάφορα γεωμετρικά σχήματα, με παρόμοιο τρόπο στολίζεται και η κόγχη στον Άγιο Γεώργιο στο kurbinovo.
Στην τοιχογραφία αυτή, δυστυχώς ο Χρίστος είναι κατεστραμμένος στο μεγαλύτερο μέρος και μπορούμε να διακρίνουμε μόνο τα πόδια του καθώς και τα χέρια των δύο αγγέλων που τον κρατούν στην δόξα. Η όλη σκηνή έχει μια ζωντάνια, όλες οι μορφές έχουν έντονη κίνηση, η Θεοτόκος εικονίζεται με τα κλασσικά της χρώματα πορφυρό-μπλε, κρύβει τα χέρια κάτω από το μαφόριο , επίσης όλο το σώμα της είναι στραμμένο εξ ολοκλήρου πλάγια και δεν υπάρχει χιασμός (contrapposto) όπως στους αρχαγγέλους και τους αποστόλους ούτε κάποια αλληλεπίδραση με τον θεατή . Ο καλλιτέχνης την εικόνισε πλήρως απορροφημένη στο γεγονός την Ανάληψης του υιού της.
Από την άλλη η αρχάγγελοι Μιχαήλ (αριστερά) και Γαβριήλ (δεξιά) παρόλο που έχουν επικοινωνία με τους αποστόλους τα σώματα τους έχουν σχεδιαστεί με χιασμό και τα μάτια τους σε αντίθεση με το κεφάλι τους είναι στραμμένα προς τον θεατή, αχνοφαίνεται (κυρίως στον αρχάγγελο Μιχαήλ) να κρατούν στο χέρι τους κηρύκειο το οποίο είναι σύμβολο αγγελιοφόρου. Ο ρουχισμός τους έχει επίσης αντιθέσεις, βλέπουμε στον αρχάγγελο Μιχαήλ,ο χιτώνας του να είναι διαφορετικός με χρώμα ροζ ο οποίος είναι χρυσοποίκιλτος στα άκρα, ενώ ο μανδύας είναι χρώματος ανοιχτού γαλάζιου, από την άλλη ο αρχάγγελος Γαβριήλ έχει λευκό χιτώνα ο οποίος είναι κι αυτός χρυσοποίκιλτος στα άκρα και ο μανδύας του έχει πορφυρό χρώμα. Οι απόστολοι έχουν διαφορετικά χρώματα, κυρίως ανοιχτό καφέ στα ιμάτια και διαφορές αποχρώσεις του μπλε καθώς και άσπρο στους χιτώνες, δίπλα στους αρχαγγέλους βρίσκονται οι πρωτοκορυφαίοι απόστολοι Παύλος (δεξιά) και Πέτρος (αριστερά). Τέλος το όλο γεγονός πραγματοποιείται σε έναν μπλε κάμπο.
Στην παράσταση αυτή, όπου βρίσκεται στο δεξιό μέρος του ιερού απεικονίζεται η φράση «…πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες· τοῦτο γάρ ἐστι τὸ αἷμά μου…», βλέπουμε τους αποστόλους να ασπάζονται ο ένας τον άλλον πριν κοινωνήσουν, ο πρώτος απόστολος ευλαβικά γονατίζει, αγγίζει απαλά το χέρι του Χριστού και κοινωνεί, όλος ο ρουχισμός του Χριστού είναι σε χρώμα σκούρο μπλε, καλύπτει τα χέρια του με ένα πορφυρό μάκτρο κι έπειτα πάνω από αυτό κρατεί το Άγιο Ποτήριο. Στο ένσταυρο φωτοστέφανο του αποτυπώνονται περίτεχνα λευκές και κόκκινες κουκίδες. Ο άγγελος που στέκεται δίπλα του, είναι σε μετωπική στάση, έχει ορθάνοιχτα μάτια και είναι σαν να κοιτάει τον θεατή κατάματα, κρατεί κηρύκειο καθώς και ένα χρυσό σκεύος, πίσω από τις μορφές του Χριστού και του αγγέλου υπάρχει Αγία Τράπεζα με κουβούκλιο, ενώ από την απέναντι μεριά των αποστόλων εικονίζεται ένα κτήριο.
Στην αριστερή πλευρά του ιερού εικονίζεται η φράση του Χριστού «…λάβετε φάγετε· τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου…». Εδώ ο Χριστός έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με την απέναντι μορφή, με την εξαίρεση πως δεν καλύπτει εδώ τα χέρια του, ο απόστολος ( Πέτρος; ) παίρνει το αντίδωρο ευλαβικά ενώ ακουμπά το πρόσωπο του στο χέρι του Χριστού, σε αυτήν την παράσταση όλοι οι απόστολοι κλίνουν ευλαβικά προς τον Χριστό, ενώ ο άγγελος είναι σε μορφή χιασμού (contrapposto) και όχι σε μετωπική στάση όπως τον προηγούμενο, τέλος, επαναλαμβάνεται το ίδιο μοτίβο όσον αφορά το σκηνικό από πίσω με την Αγία Τράπεζα και το κτήριο.
Στην σκηνή αυτή ο καλλιτέχνης με πολύ μαεστρία απεικονίζει το γεγονός της αποκαθήλωσης, ο Χριστός καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος στην σύνδεση αυτή, έντονα είναι τα χαρακτηριστικά του νεκρού σώματος Του, όλο το σώμα αποτυπώνεται με ρεαλισμό αναίσθητο, κυρίως στα άκρα και στην μέση όπου το βαστάζουν η Θεοτόκος και ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας. Η Θεοτόκος δεύτερη σε μέγεθος (θέλοντας έτσι να δείξει την σπουδαιότητα και την ιεραρχία του κάθε προσώπου) ακουμπά τα χείλη της στο νεκρό Του πρόσωπο και κρατάει σφιχτά με το χέρι της τον καρπό Του, όλο το βάρος του Χριστού πέφτει στην αγκαλιά της Παρθένου, ενώ από την άλλη ο Ιωσήφ προσπαθεί να κρατήσει την ισορροπία τυλίγοντας τα χέρια του στην μέση του Χριστού, πίσω από την Θεοτόκο αχνοφαίνονται σπαράγματα από το κάτω μέρος κάποιον μορφών, που πιθανόν να είναι η Μαρία η Μαγδαληνή και πλήθος γυναικών. Απέναντι από το σκηνικό είναι ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ,ο οποίος, δεν συμμετέχει ενεργά στην τοιχογραφία αυτή στην αποκαθήλωση,όπως ο Ιωσήφ και ο Νικόδημος, τον βλέπουμε να έχει καλυμμένα τα χέρια του, να είναι σε στάση κλίσης και να κλαίει, τέλος η μικρότερη μορφή απ’ όλες και σε πλήρη πλάγια στάση εικονίζεται ο Νικόδημος, ο οποίος βγάζει τα καρφιά από τα πόδια του Χριστού, σε αντίθεση με τις άλλες μορφές ο ρουχισμός του είναι μονόχρωμος ο οποίος είναι σε ένα ουδέτερο χρώμα σκούρου καφέ.
Ο ρουχισμός του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου έχει αντίθετα χρώματα αλλά σε πλήρη αρμονία ,όπως μπλε χιτώνα και ροζ ιμάτιο, ποιο αριστοκρατικό ρουχισμό έχει ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας, φορεί λευκά με γαλάζιες γραμμώσεις, ενώ ο καλλιτέχνης για να πετύχει την σκίαση στο κάτω μέρος του ιματίου του προσθέτει σκούρη ένταση του ροζ χρώματος. Η Θεοτόκος από την άλλη αποτυπώνεται με τα κλασσικά χρώματα που την χαρακτηρίζουν, το πορφυρό και το μπλε, όσον αφορά τον Χριστό, το λευκό ύφασμα που καλύπτει την περιοχή της οσφύος είναι διακοσμημένο με διάφορα σχήματα, όπως πορφυρούς ρόμβους, γαλάζιους κύκλους καθώς και διάσπαρτες τελείες βασισμένες στα δύο αυτά χρώματα, η άκρη του υφάσματος έχει πάλι γαλάζιες και πορφυρές ραβδώσεις, τέλος, τεχνοτροπικά (κυρίως στους Ιωσήφ και Ιωάννη) βλέπουμε πως υπάρχουν ακόμα στοιχεία της κομνήνειας περιόδου στην πτυχολογία του ρουχισμού τους.
Παλαιά Μητρόπολη
Oι αναφορές για την Παλιά Μητρόπολη είναι φτωχές, είναι πιθανόν να χτίστηκε τον 11ο αιώνα, ο ναός είναι μια τρίκλιτη βασιλική με υποτυπώδες εγκάρσιο κλίτος, δυτικά σε όλο το πλάτος του ναού, υπήρχε νάρθηκας που επικοινωνούσε με το κυρίως ναό με τρία ανοίγματα. (Θ.Παπαζώτος 1994.165)
Όσον αφορά τις τοιχογραφίες που μας ενδιαφέρουν, ο Παπαζώτος σημειώνει πως το μεγαλύτερο μέρος των τοιχογραφιών είναι του 13ου αιώνα και χωρίζονται σε δύο φάσεις, στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης υπήρχε όπως λέει “ η Θεοτόκος με δύο σεβίζοντες αγγέλους, σπαράγματα της παράστασης έχουν περισυλλεγεί κατά την ανασκαφή του χώρου του ιερού.” (σελ.167) Στην δεύτερη ζώνη απεικονίζονται οι απόστολοι και χαμηλότερα σε τρίτη ζώνη ολόσωμοι ιεράρχες, ενώ στο μέτωπο της κόγχης απεικονίζεται ο Ευαγγελισμός, έχουν διασωθεί επίσης σκηνές από το Δωδεκάορτο και τον Κύκλο των Παθών, στην μεσαία ζώνη του βορείου τοίχους του κεντρικού κλίτους εικονίζονται οκτώ ολόσωμοι ιεράρχες και οκτώ ολόσωμοι προφήτες, σε τρίτη ζώνη υπάρχει η απεικόνιση του ελέγχου του Δαβίδ από τον προφήτη Νάθαν, ο ολόσωμος Χριστός και ολόσωμοι άγιοι, τέλος στους πεσσούς του βορείου στυλοβάτη υπάρχουν παραστάσεις του αγίου Ελευθερίου με δεόμενο τον κτήτορα Ιωάννη Αμαριανό, στην ανατολική όψη αυτού έχει εικονογραφηθεί ο τοπικός άγιος Αντώνιος ο δια Χριστόν σαλός και στον δεύτερο από δυτικά πεσσό εικονίζονται οι άγιοι Πέτρος και Παύλος μαζί με την τοπική αγία Ιερουσαλήμ. (Θ.Παπαζώτος 1994.168-9)
Για την παράσταση του αγίου Ελευθερίου με τον δεόμενο κτήτορα Ιωάννη Αμαριανό ο Παπαζώτος αναφέρει: “ To ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην αφιερωματική παράσταση με τον Ιωάννη Αμαριανό. Η δέηση του Αμαριανού στον άγιο Ελευθέριο, το όνομα του οποίου σημαίνει και συμβολίζει μάλλον την έννοια της ελευθερίας, μιας ελευθερίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας από την παπική κατοχή που επήλθε στην Βέροια μετά την είσοδο του Θεόδωρου Αγγέλου στην πόλη αυτή το 1215/6 ,δίνει και το στίγμα της χρονικής αξιολόγησης των τοιχογραφιών.” (Θ.Παπαζώτος 2003.68)
Επιπροσθέτως, όσον αφορά τις ζώνες στο βόρειο τοίχο, παρατηρείται πως η άνω ζώνη με τις σκηνές από το Δωδεκάορτο, παρά τα ποικίλα χρώματα που χρησιμοποιούνται υπάρχει ένα σκουρόχρωμο φόντο όπως και στην τελευταία ζώνη με τους ολόσωμους αγίους, θα μπορούσαμε να πούμε πως ο καλλιτέχνης ή το καλλιτεχνικό συνεργείο όπου εικονογραφούσε τον ναό θέλησε να αναδείξει την μεσαία ζώνη με τους ιεράρχες και τους προφήτες χρησιμοποιώντας ως φόντο το κόκκινο χρώμα και στα τιμώμενα πρόσωπα κυρίως χρώματα με λευκούς και ανοιχτούς τόνους.
Β. τοίχος του ναού
Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία του Λίθου.
Ν. τοίχος και η κόγχη.
Κόγχη του ιερού, συλλειτουργούντες ιεράρχες και ο Μελισμός.
Β. τοίχος του ναού.
Λεπτομέρεια από τον Β. τοίχο.
Στην παράσταση αυτή, τα πρόσωπα έχουν μια “παγερή” έκφραση και στα βλέμματα του Δανιήλ και του προφήτη Νάθαν δεν υπάρχει αλληλεπίδραση, ο ρουχισμός του Δαυίδ παρόλη την χρωματική μονοτονία του μπλε, στις σκιάσεις του βλέπουμε να υπάρχουν διάφορες αποχρώσεις του συγκεκριμένου χρώματος, άλλοτε σκούρου και άλλοτε πιο ανοιχτού ανάλογα με το φως που τον “λούζει” από αριστερά. Το ρούχο παρά τα φτωχά χρώματα παρουσιάζεται με επιτυχία πλούσιο, καθώς στις άκρες ο καλλιτέχνης θέλησε να σχηματίσει μικρές λευκές τελείες, μιμούμενος έτσι τα μαργαριτάρια, τέλος την χρωματική αντίθεση κάνουν το χρυσό στέμμα και τα χρυσά επιμάνικα. Από την άλλη, ο προφήτης Νάθαν φορεί κιτρινωπό χιτώνα και λευκά ιμάτια, ενώ ο άγγελος από πίσω που κρατά στο χέρι ένα μαύρο δόρυ, φέρει λευκό χιτώνα και σκούρο ροζ ιμάτιο, τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, κυρίως στην ενδυμασία τους, προδίδουν κομνήνεια επίδραση.
Οι τοιχογραφίες των ναών που αφορούν το θέμα του Λίθου, παρατηρείται η στάση και το πρόσωπο του αγγέλου από τον Μέγα Θεολόγο (όσο μπορεί να διακριθεί λόγω της κακής κατάστασης) δεν έχει την χαρακτηριστική γραμμικότητα του κομνήνειου ύφους, όπως στην ιδίου θέματος τοιχογραφία από την Παλαιά Μητρόπολη, το βλέμμα του στον Μέγα Θεολόγο έχει μια ζωντάνια και τα χαρακτηριστικά της μύτης, των χειλιών και του βλέμματος πλησιάζουν περισσότερο την παλαιολόγεια αναγέννηση. H όλη σκηνή δεν έχει επαφή με τον θεατή και βλέπουμε τον άγγελο να συνομιλεί αποκλειστικά με τις μυροφόρες. Το σώμα του αγγέλου από τον Μέγα Θεολόγο έχει περισσότερη ελευθερία όσον αφορά την κίνηση και διακρίνεται ένα νοητό S κάτι που δεν είναι ορατό σε μεγάλο βαθμό στον άγγελο από την Παλαιά Μητρόπολη. Επιπλέον θα μπορούσε να σχολιαστεί ο σχηματισμός των βουνών , στον Μέγα Θεολόγο τα βουνά είναι δύο και έχουν έναν καλύτερο σχηματισμό, δίνοντας έτσι χώρο να γίνει η αντίθεση χρωμάτων ανάμεσα στο μπλε κάμπο και στον λευκοντυμένο άγγελο. Στην περίπτωση του αγγέλου της Παλαιάς Μητρόπολης το βουνό καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας της σύνθεσης και δεσπόζει πίσω και από τις δύο μορφές, δηλαδή του αγγέλου και των μυροφόρων, έχει άκομψα χαρακτηρίστηκα και μόνο στην κορυφή διαγράφονται κάποιες πλαγιές που θυμίζουν “βυζαντινά όροι” ενώ κάτω αριστερά ο καλλιτέχνης έχει σχεδιάσει διακριτικά ένα φυτό για να “σπάσει” ίσως έτσι την χρωματική μονοτονία.
Επίσης ο άγγελος της Παλαιάς Μητρόπολης έχει οπτική επαφή με τον θεατή σε αντίθεση με τον άγγελο του Μεγάλου Θεολόγου, δυστυχώς οι μυροφόρες του παραπάνω ναού δεν έχουν σωθεί σε καλή κατάσταση για να μπορέσουμε να τις κρίνουμε, πάντως υπάρχει η ομοιότητα με το κλειδί, οι μυροφόρες της Παλαιάς Μητρόπολης σε αντιδιαστολή με τις άλλες έχουν στραμμένα τα κεφάλια τους αναμεταξύ τους, έτσι ώστε να δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο μια συνομιλία για το θαυμαστό γεγονός. Η Θεοτόκος παρόλο που συμμετέχει στην όλη σκηνή ,ταυτόχρονα έχει μια ξεχωριστή θέση, θα λέγαμε πως είναι λίγο αποτραβηγμένη και έχει ακόμα τα “σημάδια” του πόνου στο πρόσωπο της, είναι καμπουριασμένη και φαίνεται όπως δείχνει η στάση του σώματος της να μην έχει τρομάξει από τον άγγελο όπως οι μυροφόρες, όπου η μεσαία στην σύνθεση απεικονίζεται σε κίνηση φυγής. Τέλος έντονη η πτυχολογία του ρουχισμού τους, οι σκιάσεις σε αυτά καθώς και τα έντονα χαρακτηριστικά των προσώπων τους μαρτυρούν την επίδραση του κομνήνειου ύφους.
Βιβλιογραφία:
– Θανάσης Παπαζώτος, Η Βέροια και οι ναοί της (11ος-18ος αι.). Έκδοση «Ταμείο αρχαιολογικών πόρων και απαλλοτριώσεων», 1994
– Θανάσης Παπαζώτος, Βυζαντινές εικόνες της Βέροιας. Εκδόσεις «ΑΚΡΙΤΑΣ» , 1995
– Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό Κράτος. Εκδόσεις «ΒΑΝΙΑΣ»,2001
– Θανάσης Παπαζώτος, Οδοιπορικό στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια. Έκδοση «Ταμείο αρχαιολογικών πόρων και απαλλοτριώσεων», 2003
