Γράφει η Τασούλα Μ. Μαρκομιχελάκη
Ο 13ος αιώνας αρχίζει με ένα δραματικό γεγονός για την ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στην περίοδο της δυναστείας των Αγγέλων, κατά την οποία η εχθρότητα της Δύσης για το Βυζάντιο παίρνει διαστάσεις κατακτητικού σχεδίου, η Δ΄ Σταυροφορία παρεκκλίνει από την πορεία της και, εκμεταλλευόμενη τα υπεσχημένα ανταλλάγματα του Αλέξιου Αγγέλου για τη βοήθεια των Σταυροφόρων στην αποκατάσταση του πατέρα του στον θρόνο, βρίσκεται προ των πυλών της Κωνσταντινούπολης, η οποία τελικά υπέκυψε στην υπεροχή των εισβολέων τoν Απρίλιο του 1204. Το Βυζάντιο παρέμεινε υπό λατινική κυριαρχία επί 57 χρόνια, μέχρι το 1261, όταν ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄ μπήκε θριαμβευτικά στην Πόλη, αποκαταστάθηκε στον θρόνο και εγκαθίδρυσε τη μακροβιότερη δυναστεία της βυζαντινής ιστορίας, αυτή των Παλαιολόγων, η οποία έμελλε να είναι και η τελευταία της (Ostrogorsky 1981, 86-151).
Είδη της λόγιας βυζαντινής λογοτεχνίας που είναι γνωστά από τους προηγούμενους αιώνες (ρητορική, ιστοριογραφία, μυθιστορία κ.ά.) εξακολουθούν να καλλιεργούνται και τώρα, αλλά το ξεκίνημα της δημώδους λογοτεχνίας, την οποία είδαμε να διαμορφώνεται κατά τον 12ο αιώνα στο περιβάλλον της αυτοκρατορικής αυλής με τα έργα τουλάχιστον των τεσσάρων ποιητών που αναφέραμε (χωρίς να αποκλείεται να υπάρχουν και άλλα κείμενα, χαμένα σήμερα), δεν θα το ακολουθήσει μια εξίσου δυναμική συνέχεια. Παρατηρούμε έναν 13ο αιώνα άκαρπο όσον αφορά τη συγγραφή λογοτεχνικών έργων στη δημώδη· μάλιστα, έχει υποστηριχθεί εμφατικά ότι «είναι βέβαιο πως η δημώδης γλώσσα δεν επανεμφανίζεται στο λογοτεχνικό προσκήνιο πριν από τις αρχές του 14ου αιώνα» (Beaton 1996, 32). Ωστόσο, η κατάσταση ίσως να μην είναι τόσο μονοσήμαντη, καθώς αφενός από τον αιώνα αυτόν προέρχονται τα πρώτα σωζόμενα χειρόγραφα έργων στη δημώδη και αφετέρου, σύμφωνα με μία πρόταση, στη διάρκειά του τοποθετείται η συγγραφή δύο από τα σωζόμενα βυζαντινά ερωτικά μυθιστορήματα. Ας δούμε πώς έχουν τα πράγματα:
Στον 13ο αιώνα τοποθετείται το μοναδικό χειρόγραφο που σώζει τους Στίχους του Μιχαήλ Γλυκά, καθώς και το παλαιότερο από τα 19 που περιέχουν τις διάφορες εκδοχές του Σπανέα. Επίσης, στο γύρισμα του αιώνα, περίπου το 1300, εικάζεται ότι τοποθετείται το χειρόγραφο της Grottaferrata του Διγενή, και έτσι είναι πολύ πιθανό ότι στη διάρκειά του δημιουργήθηκε και η αντίστοιχη διασκευή για την οποία μιλήσαμε παραπάνω (Jeffreys 1998, xviii & xli). Επιπλέον, ίσως τώρα δίνει τα πρώτα του δείγματα στη δημώδη το γραμματολογικό είδος της μυθιστορίας, με έργα που περιγράφονται συνοπτικά ως «έμμετρες ερωτικές μυθιστορίες της υστεροβυζαντινής περιόδου», ενώ παλιότερα αναφέρονταν ως «ιπποτικές μυθιστορίες» (Λεντάρη 2013, 335), χαρακτηρισμός που δεν ανταποκρίνεται σε όλα τα κείμενα του είδους, γι’ αυτό και έχει πια εγκαταλειφθεί. Στο είδος αυτό ανήκουν τόσο έργα πρωτότυπα, δηλαδή γραμμένα απευθείας στα ελληνικά, όσο και κάποια τα οποία αποτελούν μεταφράσεις-διασκευές από δυτικά έργα. Υποστηρίζεται ότι δύο από τα πρωτότυπα γράφτηκαν μέσα στον 13ο αιώνα: το Λίβιστρος και Ροδάμνη στο διάστημα 1240-1260, δηλαδή στη διάρκεια της λατινικής κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης, και το Βέλθανδρος και Χρυσάντζα στο δεύτερο μισό του αιώνα (1270-1290), μετά την παλινόρθωση του βυζαντινού αυτοκράτορα (Αγαπητός 1993, 97-134)· ωστόσο, και για τα δύο αυτά έχει προταθεί και οψιμότερη χρονολόγηση, στον 14ο αιώνα, γεγονός που μειώνει ακόμη περισσότερο τη σωζόμενη παραγωγή του 13ου αιώνα.
Αναντίρρητα η παραπάνω παραγωγή χειρογράφων και έργων είναι πολύ περιορισμένη για ένα τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα – ακόμη και αν δεχτούμε με βεβαιότητα τη συγγραφή δύο μυθιστορημάτων στη διάρκειά του. Έχουμε άραγε και εδώ να κάνουμε με μια σειρά από «χαμένες γενιές» λογοτεχνών, όπως θα δούμε αργότερα ότι έχει υποστηριχθεί για την κρητική λογοτεχνία των μέσων του 16ου αιώνα; Γράφτηκαν έργα στη δημώδη τα οποία χάθηκαν στην πορεία; Μήπως η λατινική κατάκτηση της Πόλης ανέστειλε μια κίνηση που είχε ξεκινήσει τον προηγούμενο αιώνα, αλλά δεν βρήκε πρόσφορο έδαφος να συνεχιστεί μέσα σε έναν τόπο ο οποίος είχε χάσει το μεγαλείο και τον πλούτο του; Ή, άραγε, τα πρώτα μεμονωμένα βήματα συγγραφής σε μια λογοτεχνική γλώσσα κοντά στην καθομιλουμένη δεν ήταν τόσο δυναμικά ώστε να έχουν μια σταθερή συνέχεια;
Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και αν δεν δεχτούμε μια πρωιμότερη χρονολόγησή του, στο τέλος του αιώνα, υπό τη βασιλεία των Παλαιολόγων, το είδος της δημώδους ερωτικής μυθιστορίας θα έρθει πια με αξιώσεις στο προσκήνιο και θα δεσπόσει σε ολόκληρο τον 14ο αιώνα. Το εκτενέστερο και μάλλον το παλαιότερο από τα έργα του είδους αυτού, ο Λίβιστρος, φαίνεται ότι ήταν και το πιο δημοφιλές, καθώς παραδίδεται σε πέντε χειρόγραφα, τα οποία αντιπροσωπεύουν τρεις διασκευές με διαφορετική έκταση και χαρακτηριστικά γλώσσας και ύφους. Επιπλέον, ήταν αυτό που είχε τη μεγαλύτερη συνάφεια με το λόγιο μυθιστόρημα του 12ου αιώνα και την πιο σύνθετη δομή, καθώς περιέχει εγκιβωτισμένες αφηγήσεις μέσα σε μια διήγηση-πλαίσιο και δύο ερωτικά ζευγάρια αντί για το ένα των υπόλοιπων έργων. Αντίθετα, ο Βέλθανδρος είναι πολύ συντομότερος, έχει απλή δομή και έφτασε μέχρι τις μέρες μας σε ένα μόνο χειρόγραφο.
