του Πέτρου Πλακογιάννη,
Ο αποφατισμός είναι ένας θεολογικός τρόπος κατανόησης του Θεού που στηρίζεται στην αδυναμία του ανθρώπινου λόγου να περιγράψει την ουσία του Θείου. Αντί να επιχειρεί να καθορίσει τον Θεό με καταφατικές αποφάνσεις («ο Θεός είναι…»), ο αποφατισμός εστιάζει στο «τι δεν είναι ο Θεός». Αυτό δεν είναι έλλειψη πίστης ή γνώσης, αλλά μια ταπείνωση μπροστά στο άπειρο μυστήριο της θεότητας.
Η θεολογία των Καππαδόκων Πατέρων—του Μεγάλου Βασιλείου, του Γρηγορίου Νύσσης και του Γρηγορίου Ναζιανζηνού—είναι βαθύτατα εμπλουτισμένη με αποφατιστικά στοιχεία. Κατανοούν ότι ο Θεός είναι υπέρ πάσης κατανόησης και υπέρ πάσης οντότητας.
1.Η Υπέρβαση των Ειδώλων
Στο πλαίσιο του αποφατισμού, αναδεικνύεται ότι δεν λατρεύουμε είδωλα ή ανθρωπομορφικές αντιλήψεις για τον Θεό. Ο αποφατισμός δεν είναι ένα ολοκληρωτικό «όχι» στη θεογνωσία, αλλά μία μέθοδος να πλησιάσουμε το Άκτιστο με τον προσήκοντα σεβασμό.
Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης γράφει:
«Εἰ γὰρ κατανοῆσαι δοκῶμεν τὸν Θεόν, τοῖς παρ’ ἡμῖν ὀρίοις περιορίσαμεν τὴν θείαν φύσιν».
(Γρηγόριος Νύσσης, Περὶ τοῦ βίου Μωυσέως)
Μετάφραση:
«Αν νομίζουμε ότι μπορούμε να κατανοήσουμε τον Θεό, τότε περιορίσαμε τη θεία φύση στα δικά μας ανθρώπινα όρια».
Μέσω του αποφατισμού, αποφεύγουμε να περιορίσουμε τον Θεό στα μέτρα μας, μην πέφτοντας στο σφάλμα να δημιουργήσουμε μια θεότητα κατ’ εικόνα και ομοίωση των ανθρώπινων κατηγοριών. Έτσι, η αποφατική θεολογία γίνεται ασπίδα απέναντι στην ειδωλολατρία, διατηρώντας τον Θεό άπειρο, πέρα από κάθε ανθρώπινη κατηγορία.
2.Η Σιωπή ως Όχημα Θεογνωσίας
Οι Καππαδόκες Πατέρες συχνά μιλούν για τη σιωπή ως τρόπο θεογνωσίας. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Θεὸν εὑρεῖν μὲν χαλεπόν, φράσαι δὲ ἀδύνατον».
Μετάφραση:
«Είναι δύσκολο να βρει κανείς τον Θεό, και αδύνατον να Τον περιγράψει».
Η σιωπή δεν είναι έλλειψη, αλλά μια βαθιά επικοινωνία με το μυστήριο του Θεού. Εξάλλου, το να αναγνωρίζουμε ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το Θείο στην πληρότητά του, δεν απομακρύνει τον πιστό, αλλά τον φέρνει πιο κοντά στον Θεό. Μέσω αυτής της παραδοχής, ο αποφατισμός γίνεται η αληθινή θύρα για τη θεογνωσία.
3.Όχι Έλλειψη, αλλά Πληρότητα
Ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας επιβεβαιώνει την αποφατιστική προσέγγιση λέγοντας:
«Τὸ μὲν γινώσκειν ὑπάρχειν τὸν Θεὸν φυσικῶς ἐν ἡμῖν ἐστιν, τὸ δὲ τίς ἐστιν καὶ τίς ἡ οὐσία αὐτοῦ παντελῶς ἀκατάληπτον».
(Πρὸς Εὐνόμιον)
Μετάφραση:
«Το να γνωρίζουμε ότι υπάρχει ο Θεός είναι κάτι φυσικό μέσα μας· το να κατανοήσουμε όμως ποιος είναι και ποια είναι η ουσία Του, είναι εντελώς ακατανόητο».
Δεν προσπαθούμε να εξηγήσουμε όλες τις πτυχές του Θεού, διότι το Άκτιστον είναι άπειρο και υπερβατικό. Η αποφατική θεολογία μάς προστατεύει από την πνευματική πτώση στην ειδωλολατρία, διαφυλάσσοντας τη σχέση μας με τον Θεό ως μυστήριο και όχι ως κατασκευή της λογικής.
4.Ο Αποφατισμός και η Θεοπτία
Μέσα από τον αποφατισμό, ο άνθρωπος δεν αποξενώνεται από το Θείο. Αντίθετα, προετοιμάζεται για την πραγματική θέα του Θεού.
Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης περιγράφει ότι ο Μωυσής, ανεβαίνοντας στο Όρος Σινά, βρέθηκε όχι στο φως, αλλά στο σκοτάδι, που δεν είναι έλλειψη Θεού, αλλά η πλήρης παρουσία Του.
«Καθάρισον τὸν ἐαυτόν σου… καὶ ἀναβάσει τῆς νοερᾶς κλίμακος καὶ θεωρίᾳ ἡ τῶν ἀοράτων θεωρία…».
(Περὶ τοῦ βίου Μωυσέως)
Αυτή η πορεία περνά από:
-Κάθαρση: Καθαρισμός του ανθρώπου από τα πάθη.
-Φώτιση: Μερική κατανόηση μέσω καταφατικής γνώσης.
-Μυστική Ένωση: Κατάληξη στον γνόφο, όπου ο Θεός βιώνεται πέρα από κάθε κατανόηση.
Το σκοτάδι είναι η υπερβατική εμπειρία του Θεού, μια αίσθηση πληρότητας και όχι απουσίας.
5.Αποφατισμός στη Λατρεία της Εκκλησίας
Η αποφατική θεολογία δεν είναι μια αφηρημένη φιλοσοφική θεώρηση, αλλά διαπνέει τη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας. Στη Θεία Λειτουργία, ο Θεός παρουσιάζεται ως ακατάληπτος, άρρητος και υπερβατικός.
Χερουβικός Ύμνος:
«Ὁ Θεὸς ὁ ἀνέκφραστος, ἀκατάληπτος, ἀόρατος, ἀκατανόητος…»
Ευχή Αναφοράς:
«Σὺ γὰρ εἶ ἄρρητος, ἀκατάληπτος, ἀόρατος, ἀκατανόητος…»
Τρισάγιο Ύμνος:
«Ἅγιος ὁ Θεός, Ἅγιος Ἰσχυρός, Ἅγιος Ἀθάνατος…»
Αυτές οι φράσεις μας καλούν σε ταπείνωση και σε σχέση με το Θείο που βασίζεται στη βιωματική εμπειρία και όχι στους ανθρώπινους ορισμούς.
Συμπέρασμα: Η Αληθινή Ασφάλεια
Ο αποφατισμός δεν είναι μια αρνητική προσέγγιση, αλλά ένας τρόπος να κρατηθεί η πίστη καθαρή από τα ανθρώπινα επινοήματα. Η αναγνώριση της αδυναμίας του λόγου να περιγράψει το Θεό γίνεται η βάση για μια βιωματική σχέση μαζί Του.
Με τον αποφατισμό, προστατευόμαστε από την ειδωλολατρία και καθοδηγούμαστε προς την ταπεινή θέα του Θεού. Αυτή η θεολογία γίνεται όχι μόνο μια άμυνα απέναντι στην ανθρώπινη πλάνη, αλλά και ένας δρόμος σωτηρίας και αυθεντικής θεογνωσίας.
