Εισαγωγή
Ο Μάξ Βέμπερ (1864-1920), ο Γερμανός κοινωνιολόγος και φιλόσοφος, επηρέασε με τις ιδέες του την κοινωνική θεωρία και έρευνα, έχοντας κατακτήσει μαζί με τον Καρλ Μαρξ και τον Εμίλ Ντυρκέμ την δική του θέση ανάμεσα στους ιδρυτές της κοινωνιολογίας. Στο έργο του «Η Προτεσταντική Ηθική και το πνεύμα του Καπιταλισμού», ο Βέμπερ δίνει την δική του απάντηση στο ερώτημα πως αναπτύχθηκε ο καπιταλισμός στον Δυτικό κόσμο και ποιοι υπήρξαν οι λόγοι που συνέδραμαν σ’ αυτό.
Με την συλλογιστική ότι η δυτική Ευρώπη διαφοροποιήθηκε εντελώς, σχεδόν αυτονομήθηκε περί τον 18ο αιώνα από την υπόλοιπο κόσμο, στους περισσότερους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, ο Βέμπερ ξεκινά την ανάλυσή του, με την μελέτη της ανθρώπινης ιστορίας. Συγκρίνοντας τις πορείες εθνών και λαών, διαφορετικών μεταξύ τους, προσπάθησε να ανακαλύψει το πώς αναπτύχθηκε και διαφοροποιήθηκε, εξελισσόμενος στην διάρκεια των χιλιετιών, ο δυτικός πολιτισμός, ως τους ταραγμένους χρόνους των επαναστάσεων και των αλλαγών που ο ίδιος έζησε.
Μέσα από την μελέτη της «ΠΗ», για την 1η Εργασία της ενότητας ΕΠΟ42, σ’ ένα πραγματικά ενδιαφέρον κείμενο, θα γνωρίσουμε την οπτική του Βέμπερ. Οπτική που αφορά τα κυριότερα χαρακτηριστικά που δόμησαν το οικοδόμημα του Δυτικού Καπιταλισμού, ταυτόχρονα με τους παράγοντες που συνετέλεσαν σ’ αυτό και, πώς κατέστη το ιδεολογικό έμβλημα του Δυτικού κόσμου, συνδεδεμένο με την Προτεσταντική καλβινιστική θεολογία περί σωτηρίας της ψυχής.
Η ανάπτυξη του Καπιταλισμού στον Δυτικό κόσμο.
Η Μεταρρύθμιση ως Βάση, στην συλλογιστική του ΒέμπερΟ Βέμπερ ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον άνθρωπο στον οποίον είδε το υποκείμενο που δρα μέσα στην κοινωνία και την επηρεάζει βαθύτατα, αποτυπώνοντας στα γραπτά του, πέραν των άλλων, την μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών και την κοινωνιολογία της θρησκείας. Στην προσπάθειά του να εξηγήσει την πορεία του Δυτικού κόσμου έλαβε υπ όψιν του, πέρα από τις υλικές συνθήκες και τα αντικειμενικά γεγονότα, τις πνευματικές παρακαταθήκες που την σηματοδοτούσαν και εμπεριέχονταν στις έννοιες «πνεύμα», «ηθική», «ιδεολογία». Έννοιες που συχνά αναφέρονται στο έργο του και έρχονται να υπάρξουν ως αιτιολογία των ιστορικών εξελίξεων.
Ο Βέμπερ συμπεριέλαβε ως μείζονος σημασίας την επιρροή των θρησκειών και των θρησκευτικών δογμάτων στην ιστορική πορεία του δυτικού κόσμου και της πνευματικής του διαδρομής. Σε αντίθεση με τον Μαρξ που την εξόρκισε ως αιτία κακών και ανήγαγε τις παραγωγικές δυνάμεις σε κινητήρια δύναμη της κοινωνίας, ο Βέμπερ καταγράφει και συνυπολογίζει την θρησκεία και το σύνολο των ιδεών των πιστών, στην οντότητα που ορίζεται μ’ αυτό που λέγεται «δυτικός καπιταλισμός» και «καπιταλιστική ηθική». Απέδωσε έτσι σαφώς το «πνεύμα του καπιταλισμού» με τα ιδεολογικά στολίσματα της ηθικής και των ιδεών και μέτρησε ως αποτέλεσμά του, τις τομές που έφερε στις χώρες που υπερίσχυσε έχοντας τα θεμέλιά του στην μεταρρύθμιση που εισήγαγε ο προτεσταντισμός.
Η φιλοσοφική και θεολογική έρευνα, η αφαιρετική σκέψη, η νομολογία ως λογική κατασκευή, οι τέχνες και η αρχιτεκτονική, κατά τον Βέμπερ, δεν αποτελούσαν αποκλειστικότητα του δυτικού κόσμου, αλλά, υποστηρίζει, πως εκεί, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, συστηματοποιήθηκαν και εξελίχθηκαν. Ο Βέμπερ έφερε ως παράδειγμα την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών στην Ινδία, την Κίνα, την Βαβυλωνία και την Αίγυπτο που προόδευσαν εκπληκτικά στον τομέα της παρατήρησης, αλλά υστέρησαν σ’ εκείνη της τεκμηρίωσης. Διαχωρίζει την εξέλιξη σ’ όλες της εκφάνσεις του πολιτισμού και των οικονομικών συνεπειών του, στην Ανατολή και στην Δύση. Από την αστρολογία που η «παρατήρηση» των λαών της ανατολής χρειάστηκε την μαθηματική τεκμηρίωση των Ελλήνων, από την ιστοριογραφία της Κίνας που δεν είχε το «βλέμμα» του Θουκυδίδη, από τους νομικούς κώδικες των Ινδών και της Βαβυλώνας μακριά από τις συστηματικές μορφές σκέψης, σαφώς ουσιώδεις για ό, τι χαρακτηρίζει το Ρωμαϊκό δίκαιο και το συνεπαγόμενο από αυτό Δυτικό Δίκαιο, γνωστό ως Κανονικό. Η έννοια του κράτους, μια πολιτική οργάνωση βασισμένη στην τήρηση ενός ορθολογικά γραμμένου Συντάγματος, με θεσμοθετημένο δίκαιο και μια διοίκηση που την διέπουν κανόνες, μόνο στην Δύση είναι αναγνωρίσιμο, αναλύει ο Βέμπερ.
Στην Δύση, μετά την Αναγέννηση, η μεταρρύθμιση βοήθησε την εξέλιξη της επιστήμης, την εισαγωγή του πειράματος στην τεκμηρίωση, όσον αφορούσε την περιοχή των μαθηματικών, της αστρονομίας, της φυσικής, της ιατρικής, της χημείας. Κι όλα αυτά, μαζί με την εμπειρική γνώση και τον στοχασμό, που γεννήθηκαν από τα προβλήματα του κόσμου και της ζωής. Με την πρόοδο που σημειώθηκε στον Δυτικό κόσμο σε όλους τους τομείς, τέθηκε η Βάση να αναπτυχθεί ο Δυτικός Καπιταλισμός, με σαφή και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
Εδραιωμένος σ’ αυτό που λέγεται «καπιταλιστική επιχείρηση», με σκοπό το κέρδος και κάτω από την ηθική της έννομης δραστηριότητας, σαφώς διακριτή από την αισχροκέρδεια, επιβράβευε την απόκτηση πλούτου σε «ειρηνικά» τοπία. Σ’ αυτό το πνεύμα οργανώνεται ορθολογικά, βασίζοντας την λειτουργία της στην ελεύθερη εργασία και την ορθολογιστική λογιστική, όντας το κύτταρο της καπιταλιστικής οικονομίας. Η βιωσιμότητά της εξαρτάται πλέον από την καινοτομία και ξεχωρίζεται οριστικά από την παραδοσιακή οικιακή οικονομία. Η Βιομηχανική Επανάσταση προσέφερε την δυνατότητα νέων τεχνικών και μέσων, με την ραγδαία πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας και υποβοήθησε την ανάπτυξη κρατικών δομών διοίκησης και την διαμόρφωση λογιστικών προτύπων, για την ορθολογική διαχείριση του πλούτου.
Με τον καταμερισμό της εργασίας, τον διαχωρισμό της επιχειρησιακής από την ατομική ιδιοκτησία , σ’ ένα περιβάλλον που διαμόρφωνε η διαρκής ανάπτυξη της Δυτικής Πόλης, δινόταν ευκαιρίες για εφαρμογή των νέων και καινοτόμων διαδικασιών. Σαν συνέχεια της αυτονομίας που είχαν κατακτήσει από τον μεσαίωνα οι πόλεις της Δύσης, είχαν τις υποδομές να υπηρετήσουν το νέο αυτό κοινωνικό σκηνικό. Έτσι, εκεί, έβρισκαν εφαρμογή, αναπτυσσόταν και υιοθετούταν, η νέα οργάνωση της εργασίας, το νέο νομικό περιβάλλον, οι καινοτομίες και η συσσωρευμένη γνώση, όντας επιπλέον το πεδίο ανάπτυξης του πνεύματος του καπιταλισμού ως ιδεολογικό, ηθικό πλεονέκτημα.
Το πνεύμα και η ηθική του Καπιταλισμού
Αποδεχόμενος και στηριζόμενος, ως μεθοδολογικό εργαλείο, στην αρχή μιας εκλεκτικής συγγένειας μεταξύ της λογικής των Προτεσταντών και των εργασιακών πρακτικών του δυτικού Καπιταλισμού, ο Βέμπερ συσχετίζει την καπιταλιστική ανάπτυξη στις δυτικές χώρες με το αξιακό σύστημα και τις ιδέες που προωθήθηκαν χάρη στην εδραίωση του Προτεσταντισμού, ως επίσημου θρησκευτικού δόγματος εκεί.
Με βάση την θρησκευτική κατανομή των ανθρώπων στις κοινωνίες της Δύσης, ο Βέμπερ συγκρίνοντας τους προτεστάντες με τους καθολικούς, καταλήγει στο συμπέρασμα πως είναι σαφείς οι διαφορές που εκκινούν από το δόγμα, σε ότι αφορά το είδος της εργασίας, το επίπεδο μόρφωσης, το είδος και τον τρόπο εκπαίδευσης, την διαπαιδαγώγηση σε επίπεδο ηθικής. Αυτό είχε ως συνέπεια, στην πλειοψηφία τους, οι προτεστάντες να κυριαρχούν σ’ όλες τις εκφάνσεις της οικονομικής ανάπτυξης, ως επιχειρηματίες, εξειδικευμένοι τεχνίτες, έμποροι και στελέχη σύγχρονων επιχειρήσεων σε κάθε μορφής χρηματοοικονομικής δραστηριότητας. Επί πλέον να επιδιώκουν την μόρφωση των παιδιών τους σ’ όλες τις βαθμίδες και να την προσανατολίζουν στον βιομηχανικό και τεχνικό τομέα, αλλά και σε όλα τα επαγγέλματα κερδοσκοπικού ενδιαφέροντος. Στους λόγους που συμβαίνει αυτό, ο Βέμπερ δίνει την ερμηνεία στην διαφορετική κοσμαντίληψη, μεταξύ των δύο χριστιανικών δογμάτων.
Για τους καθολικούς ο ενάρετος βίος απέκλειε το κυνήγι των υλικών αγαθών, ενθάρρυνε τον ασκητισμό, την απομόνωση, την ζωή μακριά από τα εγκόσμια, ενώ οι προτεστάντες θεωρούσαν την εργασία σκοπό ζωής και θεϊκή απαίτηση. Η συμμετοχή στην κοινωνική δραστηριότητα, ήταν αναγκαία προϋπόθεση για να κατακτήσουν την θέση τους στον κόσμο των εκλεκτών του Θεού.
Για τους προτεστάντες, το κυνήγι του κέρδους και η απόκτηση μεγαλύτερης περιουσίας ακόμα κι αν αυτό γίνεται αυτοσκοπός μέχρι των ορίων του παραλόγου, συνδέεται στενά με τις θρησκευτικές ιδέες περί αρετής και προόδου. όντας εκπλήρωση ενός χρέους, του επαγγελματικού καθήκοντος, που χαρακτηρίζει την κοινωνική ηθική του καπιταλισμού. Ο ασκητικός βίος και η εργασιακή επιτυχία δίνει έτσι σοβαρά εχέγγυα σωτηρίας και ελπίδες στους πιστούς προτεστάντες, να καταχωρίζονται στους εκλεκτούς του Θεού.
Αυτό λοιπόν που στο έργο του Βέμπερ αναφέρεται ως εκλεκτική συγγένεια, έρχεται να παντρέψει μια θρησκευτική αντίληψη, τον Προτεσταντισμό με μια ιδεολογία που διαμορφώνει ένα καινούριο τρόπο σκέψης, τον Καπιταλισμό. Είναι αυτή η σύζευξη που δημιούργησε το απαραίτητο εργατικό δυναμικό που χρειαζόταν για την ανάπτυξή του και την κοινωνική βάση πάνω στην οποία εδραιώθηκε.
Το Εποικοδόμημα του Καπιταλισμού
Η ρήση του Βενιαμίν Φραγκλίνου, ενός από τους πρωτοπόρους εκφραστές του πνεύματος και της ηθικής του καπιταλισμού, πως «η απόκτηση χρήματος με νόμιμο τρόπο θεωρείται αρετή» είναι αντιπροσωπευτική της ιδέας που υποστηρίζει ο Βέμπερ. Για να προσαρμοσθεί κάποιος στον τρόπο ζωής που διαμορφώνει ο καπιταλισμός, χρειάζεται η ύπαρξη ενός ιδεολογικού υπόβαθρου και, αντίθετα με ότι υποστηρίζει ο Μαρξ, το πνεύμα αυτό υπάρχει, πριν την καπιταλιστική ανάπτυξη.
Γύρω από τον καπιταλισμό αναπτύχθηκε λοιπόν μια ισχυρή ιδεολογία που εξυμνούσε την εργασία, την τιμιότητα, τον ορθό λόγο, την διεκδίκηση του νομίμου κέρδους, ορίζοντας μια ηθική που αφορούσε τον καπιταλιστή επιχειρηματία και καθόριζε την συμπεριφορά του σε σχέση με την επιχείρησή του, τους εργαζομένους και τον κοινωνικό του περίγυρο. Η Μεταρρύθμιση, με την αυστηρή της θεολογική διδασκαλία, «ετοίμασε» την ταύτιση του καπιταλιστικού πνεύματος με εκείνο της προτεσταντικής ηθικής και έφερε τους πρώτους και αφοσιωμένους πιστούς έτοιμους να υπηρετήσουν στο καπιταλιστικό μοντέλο.
Αναφορικά με τον Καπιταλισμό, ο Βέμπερ τον χαρακτηρίζει ως την «πιο μοιραία δύναμη της σύγχρονης ζωής», διατυπώνει την άποψη πως τα χαρακτηριστικά της φιλοκτησίας, της κερδοσκοπίας, η άπληστη χρηματοθηρία, δεν είναι στοιχεία του Καπιταλισμού, αλλά αποτελούν κοινή ανθρώπινη ροπή, από την αρχή του ανθρώπου.
Η αχαλίνωτη βουλιμία για κέρδος, μακράν απέχουν από το πνεύμα του καπιταλισμού, αφού κατά τον Γερμανό στοχαστή είναι εκείνος που τιθασεύει ή έστω μετριάζει αυτήν την παράλογη ορμή. Και ναι, μπορεί να ταυτίζεται με το κέρδος και με την διαρκή ανανέωσή του, μέσω της ορθολογιστικής καπιταλιστικής επιχείρησης, στηρίζοντας ό, τι απαιτείται για να μη σβήσει η επιχείρηση και για να διατηρεί τον κοινωνικό του χαρακτήρα ο καπιταλισμός.
Ο Βέμπερ πιστεύει πως την καπιταλιστική οικονομική δραστηριότητα την καθορίζει ο ορθολογισμός. Την ορίζει ως μια σειρά ενεργειών που βασίζονται στην επιδίωξη κέρδους μέσω της αξιοποίησης διάφορων ευκαιριών για ανταλλαγή, είναι δηλαδή «ειρηνικές (τυπικά) ευκαιρίες για κέρδος». Στην ορθολογική της εξυπηρέτηση, η καπιταλιστική μέθοδος προς αποκόμιση κερδών, επιβάλει να τηρούνται κανόνες, ώστε με την συστηματική χρησιμοποίηση αγαθών ή προσωπικών υπηρεσιών να κατορθώνεται χρηματικό ενεργητικό, μεγαλύτερο του κεφαλαίου με επακόλουθο την κερδοφορία των ορθολογικά γραφειοκρατικά οργανωμένων επιχειρήσεων.
Επίλογος
Ο Βέμπερ προσπάθησε να δείξει τον ρόλο που έπαιξε η προτεσταντική (Λουθηρανική και Καλβινιστική) θεολογία περί σωτηρίας της ψυχής, συνδέοντάς την με την εργασιακή ηθική όπως την ορίζουν η σκληρή δουλειά, ο ασκητικός βίος, η συστηματική αποταμίευση και η κατάργηση των «μεσαζόντων» στην επαφή του πιστού με τον θεό.
Υπήρξε λοιπόν το βασικό υπόβαθρο που θεμελίωσε τον δυτικό καπιταλισμό. Και χάριν της διαδικασίας εξορθολογισμού του τρόπου που ο άνθρωπος αντιμετώπιζε το κοινωνικό του περιβάλλον και τον κόσμο γύρω του, έφερε κατά την άποψη του Βέμπερ, την ραγδαία ανάπτυξη σε πολλούς τομείς: τεχνολογίας, επιστήμες, διοίκησης, τεχνών, δικαίου, πολιτικής. Με αποτέλεσμα την μετάβαση από το φεουδαλικό και εμπορικό χαρακτήρα της οικονομίας της δυτικής Ευρώπης, στον καπιταλισμό. Παρά την αντίληψη των προτεσταντών ότι η εργασία είναι προκαθορισμένος σκοπός στα όρια του πεπρωμένου, για τους καπιταλιστές, η διαρκής αναζήτηση κέρδους απαιτεί την αλλαγή στόχων, τρόπων και δράσεων. Στις μέρες μας επικρατεί η άποψη ότι η μεταρρύθμιση δεν «γέννησε» τον καπιταλισμό, αλλά πως οι κοινωνίες που συνυπήρξαν, κάτω από διαφορετικούς παράγοντες και με διαφορετικές συνθήκες, οδηγήθηκαν διαλεκτικά σε ένα νέο ανώτερο κοινωνικό πολιτικό και οικονομικό επίπεδο.
Παρά τις αδυναμίες που παρουσιάζονται στην επιχειρηματολογία του Βέμπερ προκειμένου να υπερασπίσει τις θέσεις του αντιλέγοντας στην Μαρξική υλιστική αντίληψη που αναπτυσσόταν ραγδαία, η πρώτη επαφή με το έργο του υπήρξε πολύ ενδιαφέρουσα. Με την προσδοκία ότι θα έρθουν κι άλλα ερεθίσματα που θα φέρουν συγκρίσεις, κι άλλες γνώσεις, που θα γεννήσουν γνώμη.
Βιβλιογραφία
1. Σ. Κονιόρδος, Ειδικά θέματα Ευρωπαικού πολιτισμού, Τόμος Α, Η θέση του Βέμπερ για την προτεσταντική ηθική της εργασίας, Πάτρα, 2002
2. Μαξ Βέμπερ, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού Αθήνα, 2006
Και Μαξ Βέμπερ, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού , ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΑΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ, Έκδοση της εφημερίδος «Βήμα», μτφρ Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα, 2010*
*Θα ήθελα να σημειώσω ότι χρησιμοποίησα λόγω της απουσίας μου στο εξωτερικό, και την έκδοση του Βήματος σε ηλεκτρονική μορφή, γι αυτό και σε μερικά σημεία αναφέρομαι σ΄ αυτή.
Από το διαδίκτυο:
Μαξ Βέμπερ,
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CE%BE_%CE%92%CE%AD%CE%BC%CF%80%CE%B5%CF%81, ημνια πρόσβασης 11/10/2015
Αναγνώστηκαν στο διαδίκτυο.
Ο Μαξ Βέμπερ σήμερα, άρθρο του Μ. Καρασαρίνη στην online έκδοση του Βήματος,
http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=679354, ημνια προσβ. 5/11/2015
Μαξ Βέμπερ, Καπιταλισμός καλβινιστικής ευλάβειας, ανάρτηση στο tvxs.gr, ημνια 5/11/2015
