Δημήτρης Θαλασσινός
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Η Κυριακή της Ορθοδοξίας του έτους 1613, που εκείνη τη χρονιά συνέπιπτε με την 21η Φεβρουαρίου, χαιρετίσθηκε στη Μόσχα με ιδιαίτερους πανηγυρισμούς. Στα ενδότερα του Κρεμλίνου, του φρουρίου αυτού της ρωσσικής πρωτεύουσας, μόλις είχε περατωθεί ή συνεδρίαση του μεγάλου συμβουλίου των αντιπροσώπων των ρωσσικών πόλεων, το οποίο είχε συγκληθεί με σκοπό να εκλέξει τσάρο για τη Ρωσία. Όλοι οι αντιπρόσωποι, με μια φωνή, εξέλεξαν ώς τσάρο τον δεκαεξάχρονο Μιχαήλ Φιοντόροβιτς Ρομανόφ, διαπιστώνοντας ότι ήταν ο μόνος γνήσιος απόγονος τσαρικής οικογενείας. Μετά το 1598, έτος που πέθανε ο Τσάρος Φιόντορ Ιβάνοβιτς, ο οποίος ήταν γιος του Ιβάν του Τρομερού και τελευταίος τσάρος τής δυναστείας των Ριούρικ, η εξουσία πέρασε σε πρόσωπα τυχαία και τυχοδιωκτικά, σε αδιστάκτους διεκδικητές του ρωσσικού θρόνου.
Η «περίοδος των ταραχών»
Το 1598 η παλαιά άρχουσα δυναστεία των Ρουρικιδών εκλείπει. Δεν υπάρχει κανένας φυσικός κληρονόμος του θρόνου. Αρχίζει τότε η «Περίοδος των Ταραχών». Στο θρόνο εναλλάσσονται, για σύντομα διαστήματα, ηγεμόνες οι οποίοι δολοφονούνται και τυχοδιώκτες σφετεριστές της εξουσίας. Σημειώνονται ακατάπαυστα εξεγέρσεις των χωρικών, κυρίως έπειτα από τη φοβερή σιτοδεία του 1601-1603. Η κοινωνία αποσυντίθεται. Στη χώρα εισβάλλουν δύο προαιώνιοι εχθροί της, η Πολωνία και η Σουηδία.
Εθνική ενότητα κατά των ξένων
Το καλοκαίρι του 1610 ο πρίγκιπας Λαδίσλαος (ο Βάζα) της Πολωνίας προβάλλει την υποψηφιότητά του στο θρόνο της Ρωσίας. Υποστηρίζεται από μεγάλο αριθμό Ρώσσων ευγενών, υπό τον όρο ότι θα εγκαταλείψει το Ρωμαιοκαθολικισμό και θα ασπαστεί την Ορθοδοξία. Όταν όμως φθάνει η ρωσική πρεσβευτική αποστολή, ο βασιλιάς Σιγισμούνδος (ο Βάζα) της Πολωνίας αναιρεί την υποψηφιότητα του γιου του. Ο πολωνικός στρατός εισβάλλει στις δυτικές περιοχές της χώρας και καταλαμβάνει την πρωτεύουσα, τη Μόσχα. Από το Βορρά, οι Σουηδοί, οι οποίοι επίσης διεκδικούν το θρόνο με υποψήφιο τον πρίγκιπα Κάρολο Φίλιππο, απειλούν το Νόβγκοροντ.
Η Ρωσία, διαιρεμένη ως τότε, αποφασίζει να ενωθεί. Αυτό το «εθνικό κίνημα» διευθύνεται από την Εκκλησία (τον Πατριάρχη Ερμογένη), από ευγενείς και στρατιωτικούς και υποστηρίζεται από στρατεύματα που συγκεντρώνονται από όλη τη Ρωσσία. Το 1611 οι Πολωνοί καταλαμβάνουν το Σμολένσκ και οι Σουηδοί το Νόβγκοροντ, αλλά το 1612 ο εθνικός στρατός ανακτά τη Μόσχα. Αυτό που κατ’ αρχήν απασχολεί τους νικητές είναι να εκλεγεί τσάρος και να αποκτήσει η Ρωσία σταθερή κυβέρνηση.
Ρωσία, 1240-1598
Η Ρωσία, από το 1240 ώς το 1480, βρίσκεται υπό την κυριαρχία των Μογγόλων της Χρυσής Ορδής. Στις αρχές του 14ου αιώνα δημιουργείται μια ενιαία κρατική οντότητα γύρω από τη Μόσχα. Το 1380 οι Ρώσσοι νικούν για πρώτη φορά τους Μογγόλους στη μάχη του Κουλίκοβο. Το 1480 ο Ιβάν Γ’, Μέγας Ηγεμόνας της Μόσχας (1462-1505), απελευθερώνει τη χώρα, τερματίζοντας τη μογγολική κυριαρχία.
Το νέο κράτος αποκτά συγκεντρωτικό χαρακτήρα και γνωρίζει δημογραφική και οικονομική άνθηση. Την περίοδο του πρώτου «τσάρου πασών των Ρωσιών», του Ιβάν του Τρομερού (1547-1584), κατακτώνται νέα εδάφη (το Καζάν το 1552 και το Αστραχάν το 1556), ενισχύονται το κράτος και η προσωπική εξουσία του βασιλιά και πραγματοποιούνται ανοίγματα προς τις Δυτικές χώρες. Τον Ιβάν διαδέχεται ο γιος του Φιόντορ Α’ (1584-1598). Ο αδελφός του Δημήτριος του Ούγκλιτς, μόνος επιζών άρρενας γόνος της οικογένειας, δολοφονείται το 1591. Ο Μπορίς Γκοντουνόφ, πανίσχυρος σύμβουλος του Φιόντορ, ανακηρύσσεται τσάρος το 1598 και πεθαίνει αιφνίδια το 1605. Η βασιλεία του σηματοδοτεί την απαρχή της «Περιόδου των Ταραχών».
Η εκλογή
Υπάρχουν πολλοί διεκδικητές του τίτλου: ο Πολωνός και ο Σουηδός υποστηρίζονται από διάφορα γένη βογιάρων (ευγενών), αλλά μια ομάδα που αποτελείται από εκπροσώπους του κλήρου, των ευγενών του Νότου, του λαού των πόλεων και των Κοζάκων, επιμένει ότι πρέπει να υποδειχθεί ένας γηγενής Ρώσσος. Έτσι, απορρίπτονται οι ξένοι υποψήφιοι. Πολλοί αρχηγοί μεγάλων οίκων βογιάρων (Ρομάνοφ, Σούισκυ. Γκολίτσιν) θα μπορούσαν να είναι υποψήφιοι, είναι όμως αιχμάλωτοι των Πολωνών. Οι ηγέτες του εθνικού στρατού, ο Ποζάρσκι και ο Τρουμπετσκόι, η υποψηφιότητα των οποίων υποστηρίζεται αρχικά από τους Κοζάκους, κρίνονται τελικά ακατάλληλοι για το θρόνο, γιατί οι οικογένειες τους δεν είναι αρκούντως ευγενείς. Έτσι, απομένει ο Μιχαήλ Ρομάνοφ, ένας νέος 16 ετών, γιος του Φιλάρετου Ρομάνοφ. Οι συζητήσεις για την επιλογή παρατείνονται και δίνουν αφορμή για αυλικές πλεκτάνες. Τον Ιανουάριο του 1613 συγκαλείται στη Μόσχα η ζέμσκυ σομπόρ (εθνική συνέλευση) προκειμένου να εκλέξει το νέο τσάρο. Παρευρίσκονται γύρω στα 500-700 μέλη της, αντιπρόσωποι της ανώτατης διοίκησης, του κλήρου, των βογιάρων, του λαού των πόλεων, ακόμη και των χωρικών. Στις 7 Φεβρουαρίου 1613 η συνέλευση επιλέγει τον Μιχαήλ Ρομάνοφ. Αμέσως μετά, απεσταλμένοι της σε όλη την επικράτεια της Μοσχοβίας ερευνούν τις διαθέσεις της κοινής γνώμης η οποία εκφράζεται θετικά. Την 21η Φεβρουαρίου η συνέλευση συνεδριάζει ξανά προκειμένου να λάβει την τελική απόφαση. Λέγεται ότι την ημέρα αυτή ένα πλήθος Κοζάκων και κατοίκων της Μόσχας συγκεντρώνεται στο Κρεμλίνο για να απαιτήσει την επικύρωση της εκλογής του Μιχαήλ, ο οποίος και εκλέγεται ομόφωνα τσάρος.
Γιατί όμως εκλέγεται αυτός ο εντελώς άπειρος νεαρός; Κατ’ αρχήν γιατί η οικογένειά του συγγενεύει με την παλαιά δυναστεία των Ρουρικιδών (ο Ιβάν ο Τρομερός είχε νυμφευθεί μια Ρομάνοφ, την Αναστασία, και ο πατέρας τού Μιχαήλ είναι εξάδελφος του τσάρου Φιόντορ, υστερότοκου γιου του Ιβάν). Επίσης, γιατί ο Μιχαήλ είναι ο υποψήφιος του Πατριάρχη Ερμογένη, των Κοζάκων και ορισμένων βογιάρων οι οποίοι ελπίζουν ότι, λόγω του νεαρού της ηλικίας του, θα μπορούν να τον χειραγωγούν. Τέλος, ευνοϊκός παράγοντας είναι ακριβώς η νεότητα του, δεδομένου ότι, λόγω αυτής, έχει παραμείνει αμέτοχος στις συνωμοσίες της «Περιόδου των Ταραχών».
Στις 2 Μαΐου ο Μιχαήλ φθάνει στη Μόσχα, από το Κοστρομά, όπου διέμενε, και, στις 21 Ιουλίου του 1613, στέφεται τσάρος στον καθεδρικό ναό της Κοιμήσεως στο Κρεμλίνο. Σύμφωνα με τον ιστορικό Πλατόνοφ, «στα μάτια των συγχρόνων του, ο ίδιος ο θεός είχε επιλέξει τον ηγεμόνα και ολόκληρη η χώρα, πλημμυρισμένη από χαρά, πανηγύρισε το γεγονός». Έτσι, το 1613, εγκαθίσταται η δυναστεία των Ρομάνοφ στο θρόνο της Ρωσίας, στον οποίο θα παραμείνει ως το 1917.
Οι τρεις αιώνες της δυναστείας των Ρομάνοφ
17ος αιώνας. Κατά τη βασιλεία των Μιχαήλ, Αλεξίου και Φιόντορ, από το 1613 ως το 1682, αναθεωρείται το νομικό σύστημα, εντείνεται ο εποικισμός της Σιβηρίας και καταστέλλονται οι εξεγέρσεις χωρικών.
18ος αιώνας. Το 18ο αιώνα, έπειτα από τον Μεγάλο Πέτρο (1682-1725), βασιλεύουν, διαδοχικά, από το 1725 ως το 1762, η Αικατερίνη Α’, ο Πέτρος Β’, η Άννα, ο Ιβάν ΣΤ’, η Ελισάβετ Α’ και ο Πέτρος Γ. Η δυναστεία εκλείπει το 1762 με την Ελισάβετ, η οποία πεθαίνει άτεκνη. Ο θρόνος περιέρχεται στον Οίκο των Χόλσταϊν-Γκότροπ με τον τσάρο Πέτρο Γ’, ο οποίος όμως είναι κληρονόμος των Ρομάνοφ (εγγονός του Μεγάλου Πέτρου). Θα δολοφονηθεί το 1762 από τη σύζυγό του, η οποία θα ανέλθει στο θρόνο ως Αικατερίνη Β’ (Μεγάλη Αικατερίνη) και θα βασιλεύσει ως το θάνατο της το 1796.
19ος αιώνας. Την Αικατερίνη Β’ διαδέχεται ο Παύλος Α’ (1796-1801). Δολοφονείται από μιαν ανακτορική συνωμοσία. Ο Αλέξανδρος Α’ (1801-1825) είναι από τους εμπνευστές της Ιεράς Συμμαχίας. Ο Νικόλαος Α’ (1825-1855) ακολουθεί αντιδραστική πολιτική, καταπνίγει την εξέγερση των Πολωνών το 1830 και εξαπολύει τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1854-1856). Ο Αλέξανδρος Β’ (1855-1881) εισάγει μεταρρυθμίσεις (κατάργηση της δουλοπαροικίας, δημιουργία των «ζέμστβο», (τοπικών συνελεύσεων). Δολοφονείται από σοσιαλιστές το 1881. Η πολιτική του Αλεξάνδρου Γ’ (1881-1894) είναι καταστροφική για την οικονομία της χώρας. Δολοφονείται το 1894.
Το δραματικό τέλος. Ο Νικόλαος Β’ (1894-1917) συνεχίζει την πολιτική του πατέρα του. Η επιρροή του Ρασπούτιν καταρρακώνει το ήδη κλονισμένο κύρος του τσαρικού οίκου. Ο Νικόλαος παραιτείται το Μάρτιο του 1917 και θανατώνεται με όλη την οικογένειά του στο Αικατερίνμπουργκ, στις 17 Ιουλίου του 1918.
Ο πρώτος τσάρος της δυναστείας των Ρομάνοφ πέθανε στις 13 Ιουλίου 1645 σε ηλικία 49 ετών, και μέσα σε λιγότερο από έναν μήνα πέθανε και η σύζυγός του. Διάδοχος του Μιχαήλ αναδείχθηκε τότε ο μονάκριβος γιός του, ο Αλέξιος Μιχαήλοβιτς, ο οποίος είχε γεννηθεί στις 19 Μαρτίου 1629. Ο νέος τσάρος, ο οποίος, όπως και ο Μιχαήλ, ανέβηκε στον θρόνο στα δεκαέξι του χρόνια, διέφερε σε πολλά από τον πατέρα του. Είχε βαθιά θρησκευτικότητα, λαμπρή μόρφωση, αλλά και απόλυτη αφοσίωση στα καθήκοντά του ως τσάρος. Είχε ευγενικό και ήπιο χαρακτήρα. Ο λαός τον είχε ονομάσει «γαληνότατο». Εν τούτοις, ένεκα του νεαρού της ηλικίας του, ήταν ακόμη εξαρτημένος από συμβούλους, ιδίως μάλιστα από τον σύγγαμβρό του Μπορίς Μορόζοβ και τον πατέρα της συζύγου του Μαρίας, τον Δημήτριο Μιλοσλάβσκυ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Michael and Natasha – The life of Tsars of Russia, Ed. Rosemary and Donald Crawford – London 1997.
2. Robert O Crunmey – The formation of Muscovy 1304-1613 – New York 1987.
3. Αιμ. Ταχιβός – Η Ρωσσία της δυναστείας των Ρομάνοφ – University Studio press, Θεσσαλονίκη 1992.
4. Δημ Θαλασσινός – Σελίδες από την ιστορία της τσαρικής Ρωσσίας – πλούσια εικονογράφηση – Βιβλιογραφία – Αθήνα 2003
5. Δημ. Θαλασσινός – Ρομάνοφ- «Αγωνία και έκσταση», Αθήνα 2008.
6. David Warnes -Chronicle of the Russian Tsars – London 1999
7. Matthew Lang – The Chronicle of Tsars 1613-1917, Sydney 2009.
