Γράφει ο Κώστας Μπαγιότας
Το πολιτικό πλαίσιο
Το 1869 διανοίχτηκε η διώρυγα του Σουέζ, ανάγοντας το Άντεν σε σημαντικό σταθμό ανεφοδιασμού, στο ενδιάμεσο της διαδρομής από της Ινδίες για την Αίγυπτο. Οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Υεμένη στα 1872 δημιουργώντας έναν δυνητικό κίνδυνο για τους Βρετανούς.
Τα χρόνια που προηγήθηκαν του πολέμου, πάγιο αίτημα των τοπικών ηγεμόνων της Υεμένης ήταν ο περιορισμός της Οθωμανικής εξουσίας. Αυτή την περίοδο, της σιίτικης κοινότητας Zaydi ηγούνταν ο ιμάμης Yahya. Ως εκ τούτου, στα 1911 συνήφθη η συνθήκη του Daan, βάσει της οποίας το βιλαέτι της Υεμένης αποκτούσε την αυτονόμηση του, θέτοντας τέρμα στις χρόνιες συγκρούσεις με την πύλη. Έκτοτε, στην περιοχή της Sanaa στάθμευε το έβδομο Οθωμανικό σώμα στρατού. Στα 1913 η κυβέρνηση των Νεότουρκων πράγματι αναγνώρισε τα όσα υπεγράφησαν δύο χρόνια νωρίτερα. Δίπλα στην Υεμένη γειτνίαζε το Βρετανικό προτεκτοράτο του Άντεν το οποίο αποτελούνταν από 9 μικρότερα αυτόνομα κρατίδια.
Οι σχέσεις Βρετανών και Οθωμανών τα τελευταία χρόνια χαρακτηρίζονταν από σχετικά ειρηνικές σχέσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των καλών σχέσεων τους ήταν η συνάντηση του άραβα Αμπντουλάχ, υιού του γνωστού Χασεμίτη Χουσεϊν με τον Κίτσενερ, λίγους μήνες πριν το ξέσπασμα του μεγάλου πολέμου. Ο Κίτσενερ, αφού ρωτήθηκε για ενδεχόμενη βοήθεια σε κάποιο Αραβικό εθνικιστικό κίνημα, απάντησε πως οι σχέσεις της Βρετανίας με τους Οθωμανούς ήταν καλές και δεν μπορούσε να εγγυηθεί κάτι. Άλλωστε, τα σύνορα Άντεν και Υεμένης είχαν διευθετηθεί από μια επιτροπή στα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας.
Εκατέρωθεν δυνάμεις και ανακατατάξεις
Την περίοδο που άνοιξε το μέτωπο με τους Οθωμανούς, φαίνεται πως αυτοί διέθεταν 33 με 35 τάγματα ,ένα σύνολο περίπου 15.000 ανδρών. Αντίθετα, οι Βρετανοί υστερούσαν αριθμητικά, αφού διέθεταν ένα βρετανικό και ένα Ινδικό τάγμα που αριθμούσαν λίγο περισσότερους από 2.000 άνδρες. Η παραπάνω δύναμη πλαισιώνονταν από το 109ο Ινδικό σύνταγμα(1) και τις 61η, 70η και 76η πυροβολαρχίες, που μαζί με διάφορες άλλες δυνάμεις, κυρίως μηχανικού, συγκροτούσαν την ταξιαρχία του Άντεν. Μαζί με την ταξιαρχία του Άντεν υπήρχαν και περίπου 100 έφιππες μονάδες.
Τον Νοέμβρη το 23ο σύνταγμα Sikh Pioneers έφτασε στο Άντεν να ενισχύσει την προσπάθεια. Στα τέλη του μηνός έφτασε το ελλιπώς εκπαιδευμένο Ουαλικό τάγμα Brecknockshire, αντικαθιστώντας το τάγμα του συντάγματος Lancashire*(2), συνθέτοντας μια δύναμη αρκετά μικρότερη της εχθρικής.
Γεωγραφικός προσδιορισμός
Εκτός του λιμανιού του Άντεν, οι Βρετανοί κατείχαν και ένα μικρό νησάκι, το Περίμ, περίπου 150 χιλιόμετρα δυτικά του πρώτου. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για έναν βράχο δεκατριών τετραγωνικών χιλιομέτρων στα στενά Bab Al Mandab, που ήλεγχε τις θαλάσσιες επικοινωνίες στην είσοδο της Ερυθράς Θάλασσας, μεταξύ Ινδίας και Σουέζ. Εκεί υπήρχε φάρος, τηλέγραφος και διάφορες εγκαταστάσεις κομβικής σημασίας για την αυτοκρατορία.
Απέναντι του, όμως, σε απόσταση δύο μιλίων βρίσκονταν η περιοχή Sheikh Said, που ανήκε στην Υεμένη. Οι Οθωμανοί διέθεταν οχυρά και παράκτια πυροβόλα, αποτελώντας δυνητικό κίνδυνο για τις Βρετανικές εγκαταστάσεις του νησιού. Τον Οκτώβρη υποστηρίζεται πως Οθωμανοί επιτελείς έφτασαν για να επιθεωρήσουν τα φρούρια της περιοχής.
Υπήρξαν και άλλες αναφορές που οδηγούσαν στο συμπέρασμα της επικείμενης Οθωμανικής επίθεσης, όπως η συγκέντρωση δύο Οθωμανικών ΣΠ στο Taiz της Υεμένης. Ο αντιβασιλέας Χάρντινγκ, της Ινδίας, είχε προτείνει την κατάληψη του Sheikh Said ώστε να διασφαλίσει τα στενά . Τις τελευταίες ημέρες του Οκτώβρη οι Οθωμανοί επιτέθηκαν στις Ρωσικές ακτές ενώ λίγες ημέρες μετά, εισήλθαν επίσημα στον πόλεμο επιβεβαιώνοντας τους φόβους των Βρετανών. Το νησί βρίσκονταν στην εμβέλεια των εχθρικών πυροβόλων και έπρεπε να υπάρξει άμεσα δράση.
Η επιδρομή στο Sheikh Said
Στις 3 Νοεμβρίου, την ημέρα που οι Βρετανοί βομβάρδισαν τα οχυρωματικά έργα στην Καλλίπολη, διαταγή εστάλη προς τον διοικητή της 29ης Ινδικής Ταξιαρχίας, Vaughan Cox. Ο τελευταίος κατά τη διαδρομή του προς την Αίγυπτο, όφειλε να αποσοβήσει τον κίνδυνο του Sheikh Said. Οι Οθωμανοί φαίνεται να διέθεταν 500 άνδρες με 6 ή 7 πυροβόλα. Το σχέδιο προέβλεπε τον βομβαρδισμό των Οθωμανικών θέσεων , ενώ μια ομάδα θα αποβιβάζονταν και θα κατέστρεφε τα πυροβόλα και τις εγκαταστάσεις ύδρευσης. Ακολουθούσε η εγκατάλειψη της περιοχής, στο δρόμο για την Αίγυπτο, εκτός από το προαναφερθέν 23ο ΣΠ Sikh Pioneers που θα έπλεε στο Άντεν.
Η 29η ΤΠΖ αποτελούνταν από το 14ο ΣΠ King George’s Own Ferozepore Sikhs , το 1ο Τάγμα/6ο ΣΠ Gurkhas και τα 69ο και 89ο τάγματα PunjabisΤα μεσάνυχτα της δεκάτης Νοέμβρη το καταδρομικό Duke Of Edinburgh και τα υπόλοιπα πλοία έφτασαν στο Sheikh said. Το καταδρομικό παρείχε πυρά υποστήριξης με τα 6 πυροβόλα των 9,2 ιντσών και τα 10 των 6 ιντσών. Τα τάγματα Punjabis αφού έφτασαν στην ακτή, κατόπιν σφοδρών πυρών, περίμεναν περισσότερο από τέσσερις ώρες μέχρι να αρχίσουν την ανάβαση προς τις Οθωμανικές θέσεις. Στη συνέχεια, πάντως ,τα πύρα που δέχθηκαν ήταν αμελητέα, αφού οι αμυνόμενοι είχαν υποχωρήσει αφήνοντας αρκετό εξοπλισμό πίσω. Επομένως, το φρούριο turba κατελήφθη άνευ μάχης με τους σκαπανείς του 23ου συντάγματος να χρησιμοποιούν τις ικανότητες τους στις καταστροφές Τα πυρά του Ναυτικού είχαν τη σημασία τους. Καταγράφηκαν πέντε νεκροί και έντεκα ή δώδεκα τραυματισμένοι Βρετανοί και Ινδοί στρατιώτες. Στο αντίθετο στρατόπεδο δεν είναι ξεκάθαρα τα πράγματα αλλά βρέθηκαν 6 νεκροί, λίγοι τραυματίες και 2 αιχμάλωτοι. Αφού διανυκτέρευσαν εκεί, την επομένη συνέχισαν το ταξίδι τους.
Κάποιοι αξιωματικοί δυσανασχέτησαν που η τοποθεσία αφέθηκε αλλά ήταν πλέον αργά, είχε ανακτηθεί από τους Οθωμανούς. Οι όποιες σκέψεις για ανακατάληψη του εγκαταλείφθηκαν. Οι Οθωμανοί ,όμως, χρησιμοποίησαν διπλωματικά την επίθεση προκειμένου να προσελκύσουν διάφορους ηγεμόνες, κάνοντας λόγο για επίθεση κατά του Ισλάμ. Ο ιμάμης Yahya εξοργίστηκε με τους Βρετανούς, κάτι που δυσανασχέτησε τις Βρετανικές αρχές στο Άντεν, οι οποίες θεωρούσαν πως η επιχείρηση τους απομάκρυνε από τοπικούς παράγοντες, τους οποίους θα μπορούσαν να προσεγγίσουν. Άλλωστε η όλη επιχείρηση στήθηκε από της δυνάμεις της Ινδίας και έγινε γνωστή μόνο σε λίγα άτομα ,ένας εκ των οποίων ο Bradshaw, αξιωματούχος του Άντεν. Ένας άλλος αξιωματούχος της περιοχής, ο Jacob ,επέκρινε την επιχείρηση για τους λόγους που προαναφέρθηκαν. Πάντως, ο πορθμός του Bab al Madab είχε πλάτος περίπου 32 χιλιόμετρα στο στενότερο σημείο του και ως εκ τούτου, τα Βρετανικά πλοία μπορούσαν να πλέουν εκτός βεληνεκούς.
Η Οθωμανική επίθεση στο Άντεν
Στις αρχές του 1915 οι Βρετανοί προήλαυναν στη Μεσοποταμία, ενώ στο Άντεν τηρούσαν αμυντική στάση. Οι Βρετανικές επικοινωνίες στην ερυθρά θάλασσα διασφαλίστηκαν από την ενίσχυση της αμυντικής προετοιμασίας στο νησί Perim ,καθώς και σε αυτό του Kamaran που βρίσκονταν 200 Ν.Μ βορειότερα του πρώτου. Στο Άντεν, πάντως, έφτασαν ενισχύσεις και από το 126ο σύνταγμα Baluchistan, αν και κάποιες από αυτές φαίνεται να αποσπάστηκαν στα νησιά, όπως και από τους υπόλοιπους σχηματισμούς.
Στα μέσα Ιούνη οι Οθωμανοί άρχισαν να προετοιμάζονται για να επιτεθούν στη νήσο Περίμ. Προτού γίνει αυτό, βομβάρδισαν το νησί με 300 περίπου βλήματα, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα. Την επομένη εντοπίστηκαν 12 πλοία- τύπου Dhows – γεμάτα στρατεύματα. Η φρουρά εξαπέλυσε σφοδρό πυρ και μόνο ελάχιστοι κατάφεραν να φτάσουν στην ακτή, χωρίς φυσικά να επηρεάσουν το αποτέλεσμα.
Παράλληλα, βόρεια του λιμανιού ,σε απόσταση περίπου 45 χιλιομέτρων, υπήρχε το κομβικής σημασίας χωριό Lahej. Ευτυχώς για τους Βρετανούς, ο ημιανεξάρτητος σουλτάνος της περιοχής έδειξε νομιμοφροσύνη προς αυτούς, αν και μόλις στα 1914 είχε φτάσει σε αυτή τη θέση. Η συμμαχία του Ali al Abdali παρείχε στους Βρετανούς μια σημαντική προκεχωρημένη θέση. Αυτός φαίνεται να διέθετε δύναμη 4 πυροβόλων και κάποια μικρή δύναμη ανδρών που εκπαιδεύονταν από Βρετανό αξιωματικό. Οι Βρετανοί φρόντισαν να εκμεταλλευτούν τις τοπικές έριδες διάφορων φυλών με τον Οθωμανικό ζυγό. Με αυτή την πολιτική προσεταιρίστηκαν τοπικούς ηγεμόνες, όπως τους Idrisi του Asir, έναντι χρημάτων και εξοπλισμού. Πάρα ταύτα δεν μπορεί να υποστηριχθεί πως πέτυχαν τη πολιτική τους σε γενικές γραμμές, με αποτέλεσμα να χρειαστεί να στείλουν πολύτιμες δυνάμεις στο Lahej.
Εστάλη μέρος του τάγματος Brecknockshire, δύναμη λόχου του 23ου συντάγματος Sikh με τέσσερα πολυβόλα, μεγαλύτερη δύναμη του 109ου ΣΠ με τέσσερα πολυβόλα και 2 λόχοι από το 126ο ΣΠ. Τις δυνάμεις πλαισίωναν 2 πυροβολαρχίες ενώ δεν έλειψαν δυνάμεις μηχανικού και σκαπανέων. Ο Κύριος όγκος των δυνάμεων αφού συγκεντρώθηκε στην όαση Sheikh Othman στις 3 Ιούλη πορεύτηκε για το Lahej. Η πορεία ήταν δύσκολη και διήρκησε ως την επόμενη ημέρα, με δύο Ουαλούς στρατιώτες να πεθαίνουν από θερμοπληξία.
Η Βρετανική υπηρεσία πληροφοριών ανέφερε τον Ιούνη πως η Οθωμανική δύναμη ανέρχονταν σε έξι τάγματα, δηλαδή περίπου 2.400 άνδρες πλαισιωμένους από πυροβόλα και πολυβόλα. Τη διοίκηση των Βρετανικών δυνάμεων ανέλαβε ο συνταγματάρχης Pearson, οργανώνοντας την άμυνα του χωριού στις 4 Ιούλη. Οι Οθωμανοί επιτέθηκαν και επιχείρησαν να υπερκεράσουν τις Βρετανικές θέσεις. Έτσι, οι απειλούμενοι υποχώρησαν λίγο ,εγκαταλείποντας δύο αχρηστεμένα πυροβόλα. Στη συνέχεια διατήρησαν τη θέση τους και προκάλεσαν περισσότερες από διακόσιες απώλειες στους επιτιθέμενους.
Παρά τις μάταιες προσπάθειες, οι Οθωμανοί και οι Βεδουίνοι σύμμαχοι τους ήταν αισθητά περισσότεροι από τις δυνάμεις της Αντάντ που αριθμούσαν χονδρικά 500 με 1.000 στρατιώτες, κάτι για το οποίο οι απόψεις διίστανται. Ως εκ τούτου, στις 5 Ιουλίου ο Pearson αποφάσισε την υποχώρηση και την εγκατάλειψη των πολυβόλων και των πυρομαχικών ,εφόσον οι καμήλες είχαν δεσμευτεί για τη μεταφορά των τραυματιών. Ένα δυσάρεστο γεγονός συνέβη κατά την εξέλιξη της μάχης, ένας Ινδός στρατιώτης σκότωσε τον σουλτάνο του χωριού, αφού τον πέρασε για Οθωμανό. Το Lahej είχε πλέον καταληφθεί, με τους υποχωρούντες να μετρούν απώλειες εβδομήντα με ογδόντα άνδρες, εκ των οποίων οι τριάντα περίπου πέθαναν από θερμοπληξία. Μεταξύ των νεκρών ήταν και ο υφιστάμενος του Pearson, αξιωματικός Squires.
Η Βρετανική αντεπίθεση
Μετά την κατάληψη του Lahej η Βρετανική ηγεσία θεώρησε πως δεν είναι δυνατόν να διατηρηθεί ούτε η περιοχή που βρίσκονταν η όαση Sheikh Othman, ώστε υποχώρησε στο Khor Maksar. Επομένως δημιουργήθηκε ζήτημα λειψυδρίας και στο λιμάνι του Aden, με αποτέλεσμα μια ανακατάληψη της όασης να αποτελεί επιτακτική ανάγκη. Νερό, για την ώρα, προέρχονταν από τα πλοία, κατόπιν διαφόρων διεργασιών, ωστόσο χωρίς να αποτελεί πανάκεια.Εν τω μεταξύ, αποβιβάστηκαν στο Άντεν νέες ενισχύσεις, με σημαντικότερη αυτών την 28η Ινδική ταξιαρχία υπό τον Younghusband που είχε αμυνθεί προηγουμένως στο Σουέζ. Έφτασε ,επίσης, μέρος από το 108ο Ινδικό ΣΠ καθώς και ένα τάγμα του συντάγματος Royal east Kent Regiment, ώστε να ανακουφιστούν οι καταπονημένοι Ουαλοί. Τις ενισχύσεις πλαισίωναν δύο νέες πυροβολαρχίες.
Έτσι, λοιπόν, στις 21 του Ιούλη η 28η ΤΞΠ μαζί με κάποιες έφιππες μονάδες της περιοχής προωθήθηκε στην όαση, όπου δέχθηκε πυρά από τους οχυρωμένους Οθωμανούς. Μια αντεπίθεση των τελευταίων αποκρούστηκε από το 53ο ΤΠ Sikhs που βρίσκονταν αριστερά της Βρετανικής παράταξης, με τη βοήθεια του 51ου ΤΠ. Οι νεκροί δεν ήταν πολλοί, όμως μεταξύ αυτών υπήρχαν και 2 αξιωματικοί από το 53ο ΤΠ, καθώς και δεκάδες τραυματίες. Οι αμυνόμενοι υποχώρησαν προς το Lahej χωρίς να παρουσιάσουν σκληρή άμυνα, αφού είχαν 50 περίπου νεκρούς και εκατοντάδες αιχμαλώτους. Ο Younghusband υποστήριζε πως δεν έπρεπε να επεκταθούν οι γραμμές του μετώπου άλλα να οχυρωθεί η στρατηγική τοποθεσία της όασης. Εκείνο το διάστημα στο μέτωπο της Μεσοποταμίας οι Βρετανικές δυνάμεις βρίσκονταν προ της Κούτ, με τον αντιβασιλέα Χάρντινγκ να ζητά τη μεταφορά της ταξιαρχίας σε εκείνο το μέτωπο, κάτι που απερρίφθη λόγω της επισφαλούς θέσης στο Άντεν.Οι τελευταίες αξιομνημόνευτες Βρετανικές επιθέσεις έγιναν την περίοδο Αυγούστου- Σεπτεμβρίου στις περιοχές Fiyush και Waht, χωρίς να πετύχουν κάτι. Οι δυνάμεις της Αντάντ ήταν μικρότερες στην πρώτη περίπτωση και υποχώρησαν, ενώ στην περίπτωση της Waht, , αφού κατέλαβαν την πόλη εν συνεχεία υποχώρησαν στο Sheikh Othman. Η 28η ΤΞΠ αποχώρησε το φθινόπωρο για την Αίγυπτο ενώ τις θέσεις στην περιοχή της όασης επάνδρωσαν δυνάμεις από το 109ο ΣΠ. Οι Οθωμανοί φαίνεται πως διέθεταν δυνάμεις 4.000 ανδρών, χωρίς να υπολογίζονται οι άτακτοι άραβες. Σε καμία περίπτωση, πάντως, η επισφαλής θέση των Βρετανών δεν επέτρεπε να διακινδυνεύσουν την υπόσταση τους στο ντόπιο πληθυσμό, ιδίως σε μια περίοδο που η Οθωμανική τζιχάντ επηρέαζε την πολιτική των συμμάχων.
(1) Το 109ο ΣΠ το διάστημα 1913-1916 φαίνεται να μην έλειψε από την περιοχή, ενώ ταυτόχρονα παντού αναφέρεται πως οι Βρετανοί διέθεταν ένα βρετανικό και ένα Ινδικό τάγμα. Η ύπαρξη του, ίσως, θεωρείται αυτονόητη.(2) Αναφέρεται πως ένα τάγμα του συντάγματος Royal Irish Rifles αποχώρησε για την Ευρώπη με το ξέσπασμα του πολέμου. Αλλού υποστηρίζεται πως το τελευταίο ήταν που αντικατέστησαν οι Ουαλοί. Οι πληροφορίες είναι λίγο συγκεχυμένες.
