Χρήστος Μουτσούρης
Η περίοδος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης είναι η δεύτερη σε πολιτιστική παραγωγή για τη Γερμανία, μετά την εποχή του 19ου αι.(Goethe-Nietsche-Schiller). Ο βασικός σκοπός του άρθρου αυτού είναι, μέσω της προσέγγισης των επιδράσεων που άσκησε η πολιτική πόλωση της εποχής στην κατάρρευση της Α΄ Γερμανικής Δημοκρατίας και την αναρρίχηση των Εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία και κυρίως-των μορφών εκδήλωσης τους στον τομέα του πολιτισμού-να καταδειχθεί κατά το δυνατόν, σε γενικότερο επίπεδο ότι υπό κάποιες προυποθέσεις η πολιτική πόλωση μπορεί να μεταφερθεί στον πολιτισμό και σε αυτό το πεδίο να έχει καταστροφικότερες συνέπειες.
Ποιος είναι ο ρόλος της Τέχνης και του Πολιτισμού στο ευρύτερο πεδίο της Πολιτικής Ιστορίας; Ποια είναι η θέση του πολιτισμού της Βαϊμάρης, από όποια οπτική γωνιά κι αν ιδωθεί, στο πλαίσιο της γενικότερης γερμανικής και ευρωπαϊκής πολιτιστικής και κοινωνικής εξέλιξης; Ειδικότερα, όπως αναρωτήθηκε και μέσα από το περιοδικό που ο ίδιος ο Kurt Tucholsky, από τους σημαντικότερους διανοούμενους της γερμανικής Αριστεράς εξέδιδε (Weltbuhne) “πόσο διαδεδομένη πραγματικά ήταν η ιδέα της δημοκρατίας στη Γερμανία”; Ποιοι ήταν οι συγκεκριμένοι παράγοντες οι οποίοι διαμόρφωσαν την πολιτιστική ζωή της Γερμανίας αυτή την περίοδο και για ποιους λόγους; Κατά πόσο η περίοδος αυτή αποτελεί οργανική συνέχεια του γερμανικού πολιτισμού και κατά πόσο κάτι το τελείως ξεχωριστό; Κατά πόσο η πολιτική και ο πολιτισμός στη Γερμανία της εποχής βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλοδιάδρασης; Πιο συγκεκριμένα, ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι η περιόδος αυτή αποτελεί την Πρώτη Γερμανική Δημοκρατία, σε αυτό το πλαίσιο πως καθορίζονται οι επιδράσεις του αρχαιοελληνικού πολιτισμού; Πως έγιναν δεκτές από τη γερμανική κοινωνία και πως η ελληνική κοινή γνώμη προσέγγιζε τη σχετική αντίληψη των Γερμανών;
Ο Tucholsky όσον αφορά το ζήτημα της διάδοσης της δημοκρατίας στη Γερμανία, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η κατάσταση στην επαρχία ήταν τελείως διαφορετική από ότι στο Βερολίνο: “Στην επαρχία υπήρχαν μόνο κάποιες εστίες, ανατολικά του Έλβα η κατάσταση είναι άσχημη, δυτικά του Όντερ τρομερά άσχημη”. Το Βερολίνο υπερεκτιμούσε σε μεγάλο βαθμό τη σημασία του, πιστεύοντας ότι ως πρωτεύουσα αποτελεί την καρδιά και τον πυρήνα της χώρας. Οι απόψεις που διατυπώνει ο Tucholsky στο βιβλίο του Berlin und die Provinz (Το Βερολίνο και η επαρχία) το 1928, ρίχνουν άπλετο φως στις προεδρικές εκλογές του 1925. Η νίκη του Paul von Hindenburg, αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων κατά τον Α’ Παγκόσμιο αποτελεί μια έκφραση διαμαρτυρίας και αντίστασης ενάντια σε όσους θεωρούσαν τη Βαιμάρη μοντέρνα. Ό,τι χαρακτήριζε την εποχή της A’ Γερμανικής Δημοκρατίας ιδιαίτερα στον πολιτισμό, υπήρχε προτού από αυτή. Αυτό αληθεύει για την επανάσταση του εξπρεσιονισμού στη ζωγραφική, τη λογοτεχνία, το θέατρο, την ατονική μουσική, τις ριζικά καινοτόμες για την εποχή θεωρίες της ψυχανάλυσης του Sigmund Freund, της σχετικότητας του Albert Einstein και της κοινωνιολογίας του Max Weber, ακόμα και για τη “Νέα Αντικειμενικότητα” που μετά το 1923 αντικατέστησε τον Εξπρεσιονισμό από όλες τις Τέχνες. Ακόμα και στην αρχιτεκτονική, το τόσο θαυμαστό, όσο και μισητό στυλ του Walter Gropius στο κτίσμα Bauhaus στο Dessau στην ουσία προυπήρχε. Ωστόσο, η Δημοκρατία έδωσε στους θιασώτες της πρωτοπορίας περισσότερες δυνατότητες και ο πολιτιστικός οργασμός που επακολούθησε είχε ως συνέπεια το χαρακτηρισμό της Βαιμάρης ως “μείζονος πειραματικού εργαστηρίου της μοντέρνας Τέχνης”.
Ωστόσο, το μοντέρνο πνεύμα αυτής της εποχής έγινε και αντικείμενο σφοδρότατης κριτικής. Ένα κλασσικό παράδειγμα αυτού που αναφέρει και ο Tucholsky, είναι η τύχη της σχολής Bauhaus, αυτού του προμαχώνα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Το 1925 η Σχολή αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την έδρα της στη Βαιμάρη διότι το φθινόπωρο του 1924 το Κοινοβούλιο της Θουριγγίας μείωσε τη χρηματοδότηση της κατά 50%. Αλλά ιδιαίτερα στο χώρο των διανοουμένων, η κριτική αυτή εκδηλώθηκε και πιο εκλεπτυσμένα. Οι δεξιοί διανοούμενοι καταλόγιζαν στη Βαιμάρη “συνδυαστικό κολλεκτιβισμό” και “διαβρωτικό πλουραλισμό”. Κυρίαρχα ρεύματα οι οπαδοί της “Συντηρητικής Επανάστασης” (Carl Schmitt), ορισμένοι ορκισμένοι αντιμαρξιστές (Oswald Spengler) και οι “Εθνικομπολσεβικιστές” που πρόσκεινταν στον ηγέτη των εργατών του Μονάχου Ernst Niekisch. Τα ρεύματα αυτά, είχαν πολλά κοινά με τους Εθνικοσοσιαλιστές αλλά και με τους Κομμουνιστές, με κυριότερο τον αντικαπιταλισμό. (οι Νεομπολσεβικιστές πρέσβευαν ένα σοσιαλισμό, ο οποίος παρόλα ταύτα είχε περισσότερα πρωσικά παρά ρωσικά στοιχεία). Επίσης, οι Εβραίοι διανοούμενοι διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην πνευματική και πολιτιστική ζωή.
Για την επίδραση του αρχαιοελληνικού πολιτισμού δεν υπάρχουν πολλές μελέτες -όπως άλλωστε γενικά για τον τομέα αυτόν τη δεδομένη περίοδο- κάτι που επισημάνθηκε και ανωτέρω. Ωστόσο πέρα από τη διαχρονική ιδιαίτερη γοητεία που η Αρχαία Ελλάδα ασκούσε στους Γερμανούς, είναι πασίγνωστο ότι η λατρεία του Χίτλερ για το αρχαίο ελληνικό πνεύμα η οποία θα φανεί εντονότατα τα χρόνια της παντοδυναμίας του, άρχισε ήδη από τα νεανικά του χρόνια.
Κατά τον γράφοντα, η πιο ενδιαφέρουσα φάση της εξεταζόμενης περιόδου πολύ περισσότερο σχετικά με το προκείμενο ζήτημα, είναι η δεύτερη (1924-1928). Πράγματι, η επονομαζόμενη «Χρυσή Εικοσαετία» -σαφές δείγμα της πολλαπλασιαστικής αξίας ενός έστω και τόσο μικρού διαλείμματος σε μια τόσο ταραχώδη περίοδο- χαρακτηριζόταν από ομαλότητα και ηρεμία και σημειώθηκε μεγάλη άνθηση της Λογοτεχνίας, του Θεάτρου, των Τεχνών, της Επιστήμης και της Φιλοσοφίας, σε σημείο που να πιστεύεται ότι αυτή η κατάσταση θα ήταν οριστική.
Μία τέτοια άποψη αντιπροσωπεύει καλύτερα η λεγόμενη Romanliteratur της εποχής. Ο Heinrich Mann υπήρξε ήδη από την αρχή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του είδους αυτού και πολλοί συγγραφείς πίστευαν ότι έτσι θα καταπολεμήσουν καλύτερα τις εμπειρίες της εποχής. Από την άλλη, είναι δύσκολο να επιτευχθεί η απόλυτη αντικειμενικότητα διότι οι χαρακτήρες και οι κοινωνικοπολιτικές απόψεις των συγγραφέων διαφέρουν τελείως. Πάντως, είναι ένας πολύ σημαντικός κριτικός καθρέφτης που αντανακλά την επίδραση των γεγονότων εκείνων, στη διαμόρφωση του πολιτιστικού περιβάλλοντος της εποχής.
Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του λεγόμενου Zeitroman φαίνεται στα ελάχιστα έργα αυτού του είδους. Θεματοποίησαν το χρόνο και τη σχετική εμπειρία και πήραν ένα φιλοσοφικό χαρακτήρα(philosophischer Roman). Κλασική περίπτωση, το έργο το Thomas Mann, που ανήκε στους λεγόμενους “εκλογικευμένους δημοκράτες” (Vernunftsrepublikaner), αντίθετα με τον αδερφό του Heinrich που ήταν «δημοκράτης από καρδιάς» (Herzensrepublikaner) -Der Zauberberg- {«Το μαγικό βουνό» 1924 }. Θεωρείται από τα αντιπροσωπευτικότερα έργα της εποχής του Μεσοπολέμου. Αν και το έργο τελειώνει με την αρχή του Α’ Παγκόσμιου, η δομή του είναι τέτοια που παρουσιάζεται μια ανάγλυφη εικόνα της εποχής, κυρίως με τον νεαρό Hans Gastorp (όρα τις αντιπαραθέσεις Settenbrinn – Naptha). Το βασικό μήνυμα του έργου περικλείεται στο 7ο κεφάλαιο με τον τίτλο: “Χιόνι: Ο άνθρωπος, για το όνομα της καλοσύνης και της αγάπης, δεν πρέπει να επιτρέψει στο θάνατο να κυριαρχήσει πάνω από τις σκέψεις του». Οι θέσεις αυτές αντιπαρατίθενται κυρίως στην απαισιοδοξία της εποχής όπως αυτή παρουσιάζεται στο έργο του Oswald Sprengler (Der Untergang des Abendlands){«Η παρακμή της Δύσης»} και η οποία στο πολιτικό πεδίο εκφράζεται με απογοήτευση (Resignation) και κυνισμό. Ο Thomas Mann στις ομιλίες και τα δοκίμια του εκείνης της εποχής πολλές φορές διατύπωνε αυτό το μοντέλο πολιτικής διαπαιδαγώγησης. Του φαινόταν αναγκαίο διότι πίστευε ότι ο Γερμανός πολίτης και ο Γερμανός γενικά ποτέ δεν υποδέχθηκε το πολιτικό στοιχείο σαν ιδέα μόρφωσης (Bildungsbegriff), ότι πράγματι του λείπει μέχρι τώρα (Thomas Mann,Gesammelte Werke τομ. ‘ΧΙ, ‘σελ.855). Άλλα σπουδαία έργα της περιόδου ήταν «Der Schlafwandler» (Herman Broch), και το φημισμένο έργο του Alfred Doblin “Βερολίνο-Alexanderplatz” (1929), σκηνοθετημένο από τον Reiner-Werner Fassbinder: Εδώ γίνεται λόγος για έναν απλό άνθρωπο ο οποίος στέκεται πλανόδιος έμπορος στο Βερολίνο, στην Alexanderplatz. Ο άνθρωπος αυτός έχει σκοπό να είναι κόσμιος, όταν του συμβαίνει μια πολύ σοβαρή αναποδιά. Πέφτει θύμα απάτης, παρασύρεται σε εγκλήματα, η γυναίκα του πέφτει θύμα απαγωγής και ωμής δολοφονίας. Αυτό είναι το τελειωτικό χτύπημα για τον άνθρωπο Franz Biberkopf. Στο τέλος όμως, εισπράττει ένα δίδαγμα. Δεν αποκρούει κάποιος την κλοπή του με καλές κουβέντες και προθέσεις, αλλά με κατανόηση και με το σωστό σύντροφο. Παραμερισμένος, κάθεται τελευταία ξανά στην Alexanderplatz, η ζωή τον επηρέασε πραγματικά».
Ο Leon Feuchtwanger ο οποίος υπήρξε αυτόπτης μάρτυς της Επανάστασης στο Μόναχo, κατείχε καλλίτερα από κάθε άλλον τα πολιτικοκοινωνικά προβλήματα της εποχής. Έζησε και στο κέντρο της Δημοκρατίας το Βερολίνο και –πρώτα από όλα- διέγνωσε ήδη τους πρώιμους κινδύνους από την άνοδο του Ναζισμού, από τα πρώτα του στάδια. Σημαντικότερα έργα του η «Επιτυχία»(Der Erfolg 1930) και «Τα αδέλφια Oppermann»(Die Geschwister Oppermann 1933).
Επίσης, άλλο αξιόλογα έργο αυτού του είδους είναι «Η ιστορία ενός ηθικολόγου» (Die Geschichte eines Moralisten. Erich Kastner), στο οποίο περιγράφεται η βερολινέζικη ζωή της «Χρυσής Εικοσαετίας», ή τα κριτικά της εποχής έργα του Hans Fallada. Στο έργο “Kleiner Mann, was nun?” (1933), αντικατοπτρίζονται οι μικρές χαρές και οι μεγάλες ανάγκες του ιδιωτικού υπαλλήλου Johannes Pinneberg, που διεξάγει ένα μάταιο αγώνα για τη διατήρηση της θέσης εργασίας του στην αρχή της κρίσης, σαν πωλητής σε ένα μεγάλο κατάστημα. Ήδη από πριν, στα έργα «Λύκος και λύκοι»(Wolf und Wolfe), και «Χτίσματα, Μανδαρίνοι, Βόμβες»(Bauten, Bonzen, Bomben) προσεγγίζει την κρίση της Βαϊμάρης από τη σκοπιά της βορειογερμανικής επαρχίας. Από αυτή την άποψη, ομοιάζει με τον Oskar Maria Graf που θεωρείται ο Βαυαρός συγγραφέας της περιόδου με τη μεγαλύτερη φήμη και πολιτική δραστηριότητα και το συγγραφικό του έργο ασχολείται κυρίως με τα γεγονότα στο Μόναχο. Κυριότερα έργα του “Bollwieser, Anton Sittinger, και Kalendergeschichten».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Λογοτεχνία που ασχολείται με τον Α’ Παγκόσμιο. Διακρίνονται δυο φάσεις: Η πρώιμη που αρχίζει με το τέλος του πολέμου και η κατοπινή που επηρεάζει τη λογοτεχνική συζήτηση μέχρι το τέλος της Δημοκρατίας για τα υπέρ και τα κατά του Πολέμου, με τα έργα του Arnold Zweig ”Streit um den Sergeant Grischa” (Διαμάχη για το λοχία Grischa) (1927), του Ludwig Rom Krieg (Πόλεμος 1928) και του Erich Maria Remarques “Im Westen nichts Neues (Ουδέν Νεότερον Από το Δυτικό Μέτωπο). Χονδροειδώς, η συζήτηση εξελισσόταν ανάμεσα σε μια ομάδα δεξιών συντηρητικών και λαικών εθνικιστών από τη μία και αριστερών ειρηνιστών και σοσιαλιστών από την άλλη.
Ιδιαίτερη επίδραση στην εθνική αντίληψη ήταν τα πολεμικά κείμενα και ημερολόγια του Ernst Junger (Hi Stahlgewitter-1920-Der Kampf als inneres Erlebnis- 1922). Το 1925 ακολούθησαν Das Waldchen 125 Eine Chronik aus der Grabenkampfen 1918 και Feuer und Blut-Ein kleiner Ausschnitt aus einer gro?en Schlacht. Αυτά τα έργα τα οποία μοιάζουν με ημερολόγια εμβαθύνθηκαν στα “Die totale Mobilmachung” (1930) και “Uber den Schmerz” (1934), σε ένα είδος φιλοσοφίας του πολέμου και του ανθρώπου της εποχής του πολέμου.
Από τα όσα -έστω ακροθιγώς και περιληπτικά- αναφέρθηκαν ανωτέρω, συνάγονται τα εξής: Η πόλωση της εποχής ήταν τόσο έντονη, που τελικά η Α΄Γερμανική Δημοκρατία κατέρρευσε και προετοιμάστηκε το έδαφος για τους Εθνικοσοσιαλιστές. Ίσως το πεδίο όπου τα φαινόμενα αυτά παρατηρήθηκαν κατεξοχήν, ήταν αυτό του του πολιτισμού.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1) STAMMEN THEO WEIMARER KULTUR POLITISIERUNG DES GEISTES REPUBLIKFERNE WERTELITEN ΣΤΟ BAYERISCHE LANDESZENTRALE FUR POLITISCHE BILDUNGSARBEIT DIE WEIMARER REPUBLIK DER BRUCHIGE FRIEDE BAND 2. ΜΟΝΑΧΟ 1994 2Η ΕΚΔΟΣΗ ΣΕΛ.323-326
2) WINKLER HEINRICH ΒΑΙΜΑΡΗ Η ΑΝΑΠΗΡΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΜΕΤ/ΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ ΑΝΤΖΗ ΣΑΛΤΑΜΠΑΣΗ ΠΟΛΙΣ ΣΕΛ. 172
3) SYRING ENRICO INTENTIONALISTEN UND STRUKTURALISTEN UBER EINEN NOCH AUSSTEHENDEN DIALOG ΣΤΟ BACKES UWE-JESSE EKHARD-ZITTELMAN REINER DIE SCHATTEN DER VERGANGENHEIT IMPULSE ZUR HISTORISIERUNG DES NATIONALSOZIALISMUS BERLIN PROPYLAEN ΣΕΛ. 169-183
4) WINKLER Ο.Π. ΣΕΛ. 172
5) ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΣΕΛ. 174
6) ΣΤΟ ΙΔΙΟ
7) ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΣΕΛ.174-175
8) ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΣΕΛ.176-177
9) ΗΛΙΑΔΟΥ ΑΜΑΛΙΑ ΧΙΤΛΕΡ Ο ΗΓΕΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ σελ.17-31
10) STAMMEN ο.π. σελ 359-366
11) Στο ίδιο, σελ.360
