Οι σχέσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου με τη Ρωσία (15ος-19ος αι.)

Δημήτρης Παπασταματίου, Φωκίων Κοτζαγεώργης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ, σ. 104-105.

Κείμενο: Φωκίων Κοτζαγεώργης

Η μόνη ευρωπαϊκή ορθόδοξη χώρα δεν θα μπορούσε παρά να έχει επαφές με το πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Οι σχέσεις ξεκίνησαν από ένα μηδενικό σημείο αμέσως μετά την Άλωση και έφτασαν σε πολύ στενό επίπεδο τους επόμενους αιώνες. Το διακύβευμα των σχέσεων θα μπορούσε να συνοψιστεί στο εξής: το πατριαρχείο προσέβλεπε στην ομόδοξη χώρα για πολιτική απελευθέρωση και η Ρωσία στο πατριαρχείο για νομιμοποίηση της πολιτικής πρωτοκαθεδρίας της στον ορθόδοξο κόσμο. Ωστόσο, αυτή η αρχή πέρασε από διάφορες φάσεις και πτυχές.

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης βρήκε το κράτος της Μοσχοβίας και το πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης να έχουν διακόψει τις σχέσεις τους. Αιτία ήταν η υπογραφή της Ένωσης της Καθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας (1437-1439), την οποία ουδέποτε αποδέχθηκαν οι Ρώσοι. Ο γάμος της ανιψιάς του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα, Σοφίας-Ζωής Παλαιολογίνας με το μέγα δούκα της Μοσχοβίας, Ιβάν Γ΄, το 1472 εγκαινίασαν νέα περίοδο σχέσεων μεταξύ Ρώσων και Ελλήνων. Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με την αποκήρυξη της Ένωσης των δύο Εκκλησιών από την πατριαρχική σύνοδο του 1484, αποκατέστησε πλήρως τις σχέσεις του κράτους της Μοσχοβίας με το πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Έκτοτε άρχισαν βήματα προσέγγισης. Η αρχή έγινε με την πρόσκληση από τον τσάρο του Έλληνα μοναχού Μάξιμου, του επονομαζόμενου «Γραικού», προκειμένου να επιμεληθεί της μετάφρασης των λειτουργικών κειμένων από τα ελληνικά στα ρωσικά. Η μακρά παραμονή του στη Ρωσία (1518-1556) μπορεί να ήταν περιπετειώδης (π.χ. φυλακίστηκε), αλλά συντέλεσε στη μεταφύτευση της βυζαντινής εκκλησιαστικής παράδοσης μέσω της δημιουργίας ενός κύκλου λογίων και μέσω του ογκώδους μεταφραστικού έργου που άφησε.

Στα μέσα του 16ου αιώνα, με αφορμή την επικύρωση από το πατριαρχείο του τίτλου του «τσάρου πασών των Ρωσιών», πατριάρχης και τσάρος αλληλογραφούν και για πρώτη φορά διαφαίνεται η άποψη του πατριάρχη, πως ο ρώσος τσάρος συνεχίζει το έργο των Βυζαντινών αυτοκρατόρων και άρα ο ορθόδοξος πνευματικός ηγέτης προσβλέπει στον ρώσο κοσμικό άρχοντα. Αυτή την εποχή είναι που θα αρχίσει να διαμορφώνεται το δόγμα της Μόσχας ως «Τρίτη Ρώμη». Η διάχυση των διαφόρων προφητειών στον ορθόδοξο κόσμο, σύμφωνα με τις οποίες το «ξανθόν γένος» θα ελευθέρωνε την Πόλη από τους Τούρκους, έπαιξε το ρόλο της, καθώς η φράση «ξανθόν γένος» ταυτίστηκε με τους Ρώσους. Το δεύτερο μισό του αιώνα πύκνωσαν τα ταξίδια ελλήνων μοναχών και ιεραρχών για διενέργεια εράνων στα ρωσικά εδάφη. Έτσι, η επίσκεψη του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στη Μόσχα το 1589 και η ανύψωση της μητρόπολης Μόσχας σε πατριαρχείο ήρθε ως κατάληξη μιας πορείας σχέσεων μισού αιώνα. Το γεγονός αποτελεί τομή για τις σχέσεις πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και Ρωσίας. Πέρα από το θρησκευτικό συμβολισμό ως το πρώτο πατριαρχείο μετά τα πρεσβυγενή των πρώτων χριστιανικών αιώνων, η ανακήρυξη του Πατριαρχείου Μόσχας έχει και πολιτική διάσταση, αφού η εκκλησιαστική υπαγωγή των Ρώσων εντός και εκτός του κράτους της Μοσχοβίας θα αποτελέσει τη βάση και για την πολιτική διεκδίκησή τους από τον τσάρο.

Ο 17ος αιώνας ήταν εποχή εσωτερικών αλλαγών στη Ρωσία, που την οδήγησαν σε εσωστρέφεια. Πάντως, οι επισκέψεις ελλήνων ιεραρχών και λογίων συνεχίστηκαν. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, κατά την τελευταία δεκαετία του 16ου και την πρώτη του 17ου αιώνα το πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης προσπάθησε να διατηρήσει το ποίμνιό του στις περιοχές της Ρουθηνίας και της Ουκρανίας, χωρίς επιτυχία. Τελικά, όσους πληθυσμούς παρέμειναν ορθόδοξοι και δεν έγιναν Ουνίτες, το πατριαρχείο τους εμπιστεύτηκε στην προστασία των κοζάκων της περιοχής.
Ο 18ος αιώνας είναι η εποχή που η Ρωσία εμφανίζει μια εξωστρέφεια και ασκεί δυναμική επιθετική πολιτική έναντι των Οθωμανών.

Παράλληλα, όσο αυξανόταν η στρατιωτική ισχύς των Ρώσων και γίνονταν απειλητικότεροι για την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόσο περισσότερο διαδίδονταν διάφορες προφητείες και χρησμοί για την απελευθέρωση του ελληνορθόδοξου Γένους από τους Ρώσους. Οι ρωσοοθωμανικοί πόλεμοι του β΄ μισού του αιώνα έφεραν σε δύσκολη θέση το πατριαρχείο. Οι πατριάρχες υποχρεώνονταν από τους σουλτάνους να εκδίδουν αυστηρές εγκυκλίους και να επισείουν αφορισμούς σε όσους βοηθούσαν τους Ρώσους. Παρ’ όλα αυτά, κατά τη διάρκεια του πρώτου πολέμου, εκτός από την περίπτωση του πατριάρχη Σεραφείμ Β΄, για τον οποίο θα γίνει λόγος στην επόμενη ενότητα, αρκετοί ιεράρχες είχαν προσχωρήσει στις ρωσικές δυνάμεις στο Αιγαίο. Οι σχέσεις της Εκκλησίας με τη Ρωσία θα παραμείνουν ενεργές και δεν θα σταματήσουν να υπάρχουν Έλληνες που έβλεπαν με συμπάθεια τη σύσφιξη των σχέσεων με τη Ρωσία, στις οποίες σχέσεις προσέδιδαν και πολιτικό περιεχόμενο. Η ύπαρξη ρωσόφιλων ιεραρχών θα συνεχιστεί και μετά την Επανάσταση του 1821.