Απόσπασμα: Χρήστος Γιανναράς, Προτάσεις Κριτικής Οντολογίας, Ίκαρος, 2011.
Ἡ θεώρηση τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς Ἱστορίας ἀπὸ τὸν Μὰρξ —ἔτσι
ὅπως συντομογραφικὰ καὶ σχηματικὰ τὴν ἐκθέσαμε πιὸ πάνω—
ἐμφανίζει τὶς δυὸ πολὺ σημαντικὲς γιὰ τὴ φιλοσοφία θέσεις ποὺ
παρουσιάσαμε (χωρὶς νὰ ἀποκλείονται καὶ ἄλλες), ἐμφανίζει
ὅμως καὶ κάποια φιλοσοφικὰ κενά: Τὸ πρῶτο κενό, εἶναι ἡ
ἀνερμήνευτη αἰτιακὴ προσδιοριστία ποὺ συνδέει τὴ βάση τῶν
ὑλικῶν παραγωγικῶν σχέσεων μὲ τὸ ἐποικοδόμημα τῆς Ἠθικῆς,
τοῦ Δικαίου, τῆς Πολιτικῆς, τῆς Θρησκείας. Μένει φιλοσοφικὰ
ἐκκρεμὴς αὐτὴ ἡ συσχέτιση, γιατὶ ἡ βάση τῶν ὑλικῶν ἀναγκῶν καὶ
σχέσεων εἶναι μὲν προφανέστατα ἱκανή, ὄχι ὅμως καὶ ἀναγκαία
συνθήκη γιὰ τὴ δημιουργία τοῦ ἐποικοδομήματος—ἡ σύγκριση τῆς
παραγωγικότητας τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὴν παραγωγικότητα τοῦ
ζώου (σύγκριση ποὺ κάνει ὁ ἴδιος ὁ Μὰρξ) τὸ καταδείχνει
πειστικά.
6.241
Ὁ Μὰρξ ἀναγνωρίζει τὴν ἀπροσμέτρητη διαφορὰ ποὺ χωρίζει τὴν
παραγωγικότητα τοῦ ζώου ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη δημιουργικὴ
παραγωγικότητα. Καὶ ἡ διαφορὰ ἔγκειται στὸ ὅτι «τὸ ζῶο
παράγει μόνο κάτω ἀπὸ τὴν κυριαρχία τῆς ἄμεσης φυσικῆς
ἀνάγκης, ἐνῶ ὁ ἄνθρωπος παράγει ἐλεύθερος ἀπὸ τὴ φυσικὴ
ἀνάγκη, καὶ παράγει ἀληθινὰ μόνο ἐλεύθερος ἀπὸ αὐτὴ τὴν
ἀνάγκη».13 Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ ἐλευθερία ἀπὸ τὴ φυσικὴ ἀνάγκη
προηγεῖται καὶ καθορίζει τὴν ἀνταπόκριση τοῦ ἀνθρώπου στὴ
φυσικὴ ἀνάγκη—καθορίζει κάθε ἀνταπόκριση, ἄρα καὶ τὴ
δημιουργία τοῦ ἐποικοδομήματος. Ἑπομένως μόνη ἡ βάση τῶν
ὑλικῶν ἀναγκῶν καὶ σχέσεων δὲν μπορεῖ νὰ ἀποτελεῖ τὴν
ἀναγκαία καὶ ἱκανὴ συνθήκη γιὰ τὴν ἐμφάνιση δημιουργικῆς
παραγωγικότητας καὶ τὴ διαμόρφωση τοῦ συνακόλουθου
ἐποικοδομήματος, ἀφοῦ ἡ ἴδια αὐτὴ βάση δὲν ὁδηγεῖ καὶ τὰ ζῶα
σὲ σχέσεις δημιουργικῆς παραγωγῆς καὶ στὸ συνακόλουθο
ἐποικοδόμημα.
6.242
Τὸ φιλοσοφικὸ ἑπομένως κενὸ ἐπιτείνεται ἀπὸ τὴν ἀντίφαση ποὺ
στὸ σημεῖο αὐτὸ ἐμφανίζει ἡ σκέψη τοῦ Μάρξ: Ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ
ὑποστηρίζει τὴν αἰτιακὴ συσχέτιση βάσης καὶ ἐποικοδομήματος,
καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἐπιμένει στὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴ
φυσικὴ ἀνάγκη—ἐλευθερία ποὺ καθορίζει τὴν παραγωγική του
ἀνταπόκριση στὴ φυσικὴ ἀνάγκη, ἄρα καὶ τὴ δημιουργία τοῦ
ἐποικοδομήματος.
6.243
Ἀλλὰ τὸ φιλοσοφικὸ κενὸ μεγεθύνεται ἀδιέξοδα μὲ τὴν προσθήκη
καὶ μιᾶς δεύτερης ἀντίφασης: Ἐνῶ ἐπιμένει ὁ Μὰρξ στὴν
ἐλευθερία τῆς παραγωγικῆς πράξης τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴ φυσικὴ
ἀνάγκη (προκειμένου νὰ ἑρμηνεύσει τὴν ἐξαρτημένη ἐργασία ὡς
ἀλλοτρίωση καὶ ἀποκτήνωση τοῦ ἀνθρώπου), ταυτόχρονα
βεβαιώνει ὅτι ἡ ἀνθρώπινη συνείδηση καὶ γλώσσα εἶναι προϊόντα
ἀδήριτης φυσικῆς (ζωώδους) ἀναγκαιότητας: «Ἡ γλώσσα
συγκροτεῖται, ὅπως καὶ ἡ συνείδηση, λέει ὁ Μάρξ, καταρχὴν ἀπὸ
τὴν ἀνάγκη, τὴν ἀναγκαιότητα τῆς ἐπικοινωνίας μὲ τοὺς ἄλλους
ἀνθρώπους… Ἡ ἀπαρχὴ εἶναι τόσο ζωώδης, ὅσο καὶ ἡ ἴδια ἡ
κοινωνικὴ ζωὴ σὲ αὐτὸ (τὸ πρωταρχικὸ) ἐπίπεδο. Εἶναι ἡ ἁπλὴ
συνείδηση τῆς ἀγέλης, καὶ ὁ ἄνθρωπος διακρίνεται ἐδῶ ἀπὸ τὸ
πρόβατο μόνο κατὰ τοῦτο (nur dadurch): ὅτι ἡ συνείδησή του
παίρνει τὴ θέση τοῦ ἐνστίκτου, ἢ ὅτι τὸ ἔνστικτό του εἶναι
συνειδητό».
6.244
Ὅμως, αὐτὸ τὸ «μόνο κατὰ τοῦτο» ἀναφέρεται σὲ μιὰ
κεφαλαιώδη καὶ πελώρια διαφοροποίηση (διαφοροποίηση τῆς
ἴδιας τῆς βιολογικῆς συγκρότησης τοῦ ἀνθρώπου—τῶν σωματικῶν
του ὀργάνων καὶ τῆς λειτουργίας αὐτῶν τῶν ὀργάνων) ποὺ ὁ
Μὰρξ τὴν παρακάμπτει μὲ ἕνα αὐθαίρετο γιὰ τὴ λογικὴ καὶ τὴν
ἐμπειρία ἅλμα. Τὸ ἐρώτημα: γιατί εἰδικὰ στὸν ἄνθρωπο ἡ
συνείδηση παίρνει τὴ θέση τοῦ ἐνστίκτου, ἀφοῦ τὸ ζῶο μὲ
ἀφετηρία τὶς ἴδιες ἀνάγκες παραμένει ὑποταγμένο στὸ ἔνστικτο,
καὶ πῶς (μέσα ἀπὸ ποιές βιολογικὲς ἢ ἄλλες διαδικασίες)
γεφυρώνεται ἡ ἀσυμβίβαστη διαφορὰ ἀναγκαιότητας (ἐνστίκτου)
καὶ ἐλευθερίας (συνείδησης)—εἶναι ἐρώτημα ποὺ ὁ Μὰρξ δὲν τὸ
θέτει, ἀφήνοντας ἕνα θεμελιῶδες κενὸ στὸ ἑρμηνευτικό του σχῆμα.
6.245
Τὸ δεύτερο φιλοσοφικὸ κενὸ βρίσκεται στὴν αἰτιακὴ καὶ πάλι
συσχέτιση τῆς κοινωνικο-ιστορικῆς δυναμικῆς (τελικὰ τῆς ἴδιας τῆς
συγκρότησης τῆς Ἱστορίας) μὲ τὶς ἀλλαγὲς ποὺ συντελοῦνται
ἀποκλειστικὰ στὸ ἐπίπεδο τῶν ὑλικῶν παραγωγικῶν σχέσεων
(καὶ ποὺ θὰ ἔχουν ὡς ἔσχατη ὑποχρεωτικὴ κατάληξη τὴν
ἐπαναστατικὴ ἐξέγερση τοῦ προλεταριάτου καὶ τὴ δημιουργία
μιᾶς «ἀταξικῆς» κοινωνίας). Ἡ αἰτιακὴ αὐτὴ συσχέτιση ἀποκλείει
ὡς συντελεστὴ κοινωνικο-ιστορικῶν μεταβολῶν ὁποιονδήποτε
παράγοντα ἄσχετον μὲ τὶς ὑλικὲς παραγωγικὲς
σχέσεις—ὁποιαδήποτε πραγματική, ἀλλὰ μὴ-χρηστικὴ ἀνθρώπινη
ἐπιλογὴ ἢ δημιουργία. Καὶ τὸ φιλοσοφικὸ κενὸ ἔγκειται ἀκριβῶς
στὴν ἀναπόδεικτη (δογματικὴ) βεβαιότητα τοῦ συλλογισμοῦ ὅτι
ἀφοῦ οἱ ὑλικὲς παραγωγικὲς (χρηστικὲς) σχέσεις συνιστοῦν
συνθήκη ἱκανὴ γιὰ τὴν ἑρμηνεία τῶν ἱστορικο-κοινωνικῶν
μεταβολῶν, ἡ συνθήκη πρέπει νὰ εἶναι καὶ ἀναγκαία. Ἀδιαφορεῖ
ἐπιπλέον ὁ συλλογισμὸς γιὰ τὴν ἐμπειρικὴ πιστοποίηση
παραδειγμάτων ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη Ἱστορία, ποὺ θὰ μποροῦσαν
νὰ χρησιμέψουν ὡς κριτικὴ βάση γιὰ τὴν ἀμφισβήτησή του.
6.246
Οἱ πρῶτες λ.χ., λατινικὲς μεταφράσεις τοῦ Ἀριστοτέλη στὸν 12ο
αἰώνα καὶ ἡ «τεχνολογικὴ» ἀξιοποίηση τῆς λογικῆς του στὴ Δύση,
ξέρουμε ὅτι ἀποτέλεσε τὴ βάση γιὰ τὴν πιὸ ριζοσπαστικὴ ἴσως
κοινωνικο-ιστορικὴ μεταβολὴ ποὺ γνώρισε ἡ ἀνθρωπότητα. Ποιός
ὅμως θὰ μποροῦσε σοβαρὰ νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι τὰ κίνητρα γιὰ τὴν
πραγματοποίηση αὐτῶν τῶν μεταφράσεων εἶχαν τὴν ὁποιαδήποτε
σχέση μὲ ὑλικὲς παραγωγικὲς ἀνάγκες; Τὸ ἴδιο ἐρώτημα θὰ
μποροῦσε νὰ τεθεῖ καὶ μὲ ἀφορμὴ τὴν ἐμφάνιση τῆς θεολογίας
τοῦ προτεσταντισμοῦ καὶ εἰδικότερα τοῦ δόγματος γιὰ τὸν
«ἀπόλυτο προορισμό», ποὺ δημιούργησε τὰ κίνητρα γιὰ τὴν
πρώτη «συσσώρευση κεφαλαίου», τὴν ἀφετηρία τοῦ
καπιταλιστικοῦ φαινομένου. Τὸ ἴδιο καὶ μὲ ἀφορμὴ τὸ πέρασμα
ἀπὸ τὸ νευτώνειο κοσμοείδωλο στὸ κοσμοείδωλο τῆς σύγχρονης
φυσικῆς. Ποιός καὶ πάλι θὰ μποροῦσε νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι οἱ
ἀφετηριακὲς συλλήψεις τοῦ Ἀινστάιν (Einstein), τοῦ Πλάνκ
(Planck), τοῦ Νὶλς Μπόρ (Niels Bohr), ποὺ ὁδήγησαν σὲ
κοσμογονικὲς μεταβολὲς τὴν ἀνθρώπινη ἐπιστήμη, τὴν τεχνολογία,
τὴν παραγωγή, τοὺς ἐξοπλισμούς, προῆλθαν ἀπὸ χρηστικὲς-ὑλικὲς
“ανάγκες; Ἀλλὰ καὶ ἡ ριζοσπαστικὴ μεταβολὴ ποὺ συντελέστηκε
στὶς ἀνθρώπινες κοινωνίες μὲ τὴν ἐμφάνιση τοῦ Φρόυντ (Freud)
καὶ τῆς ψυχανάλυσης ἢ μὲ τὴν ἐνεργοποίηση καὶ διάδοση τοῦ
φεμινιστικοῦ κινήματος, ποιά σχέση μπορεῖ νὰ ἔχει μὲ ὑλικὲς
παραγωγικὲς σκοπιμότητες;
