Διανοούμενοι και εξουσία

από Ευάγγελος Κοροβίνης 

 Α. Η διανόηση στην Δύση και η εναντίωση στην εξουσία

Παραδοσιακά, από τον καιρό των φιλοσόφων του διαφωτισμού, οι διανοούμενοι στην Δύση αντιμετωπίζονταν ως μια ομάδα χαρισματικών και ηθικά προικισμένων ατόμων, που αποτελούσαν την συνείδηση της κοινωνίας. Τους διανοούμενους, σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη, τους κινεί ένα ασίγαστο ενδιαφέρον για τα κοινά. Τους οιστρηλατεί επιπλέον η επιδίωξη να ειπωθεί η αλήθεια για το όλον και αρνούνται την κατατριβή με τα επι μέρους. Αποστρέφονται έντονα τα δεσμά της εξειδίκευσης και πιστεύουν, δικαιολογημενα, ότι υπάρχουν προβλήματα που δεν υπόκεινται σε τεχνοκρατικού χαρακτήρα λύσεις.
Παραδοσιακά, επίσης, ο διανοούμενος εκαλείτο να μιλά την γλώσσα της αλήθειας απέναντι στην εξουσία. Σκοπός του διανοούμενου δεν είναι, εξάλλου, να «χαϊδεύει» τις προκαταλήψεις του κοινού του, ενώ θα πρέπει να είναι έτοιμος να καταβάλει το όποιο τίμημα για την αντισυμβατική του στάση. Στα πλαίσια αυτά, η εισδοχή στην εξουσία και τους θεσμούς της, θεωρείται ότι οδηγεί στην φίμωση και στην αφομοίωση.


Απέναντι στην παραδοσιακή «ηρωική» προσέγγιση της διανόησης, αντιτάχθηκε από νωρίς το επιχείρημα ότι ο διανοούμενος δεν διαφέρει ριζικά από τον οποιαδήποτε σκεπτόμενο πολίτη. Τον πολίτη, που επιδιώκει να μην απορροφάται ολοκληρωτικά από την απασχόληση του, και ενδιαφέρεται ενεργά για τα κοινά.


Σε μια προσπάθεια περαιτέρω γείωσης της όλης συζήτησης, ο Γκράμσι αντιδιαστέλλει τους δασκάλους και τους ιερείς προς αυτούς που ονόμασε «οργανικούς» διανοούμενους. Οι τελευταίοι συνδέονται με τις κοινωνικές τάξεις που τους αξιοποιούν. Σήμερα οργανικοί διανοούμενοι της αστικής τάξης είναι οι τεχνικοί της διαφήμισης και του πολιτικού μάρκετινγκ, που στόχο έχουν να κατευθύνουν τις προτιμήσεις και τις γνώμες των καταναλωτών και των ψηφοφόρων.


Στις μέρες μας, εν πάση περιπτώσει, η φιγούρα του ασυμβίβαστου και ανεξάρτητου εξωπανεπιστημιακού διανοούμενου έχει σχεδόν εξαφανισθεί. Αρκετοί, όμως, τονίζουν ότι το να είσαι διανοούμενος δεν είναι ασύμβατο με το να είσαι πανεπιστημιακός. Όσοι ισχυρίζονται, ότι η ενσωμάτωση δεν οδηγεί κατανάγκην στην αφομοίωση, φέρνουν ως παράδειγμα πολλούς σύγχρονους πανεπιστημιακούς που αγωνίζονται κατά του ρατσισμού και του σεξισμού.


Ορισμένοι, πάντως, αντιτείνουν ότι η κουλτούρα της πολιτικής ορθότητας και του δικαιωματισμού, που ανθεί στα δυτικά πανεπιστήμια, έχει γίνει ένα νέο μη ανεκτικό καθεστώς. Ότι είναι μια μορφή νεοπουριτανισμού, που δαιμονοποιεί τον λευκό ετεροφυλόφιλο ανδρα και αποδομεί τα δύο φύλα.


Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, ανεξάρτητα από τις τροπές της νοηματοδότησης του όρου διανοούμενος, στο φαντασιακό των δυτικών λαών, ακόμη και σήμερα, η διανόηση είναι ταυτισμένη με την εναντίωση στην εξουσία και την πνευματική ανεξαρτησία. Το γεγονός αυτό δεν πρέπει να είναι άσχετο με τα ειδικά χαρακτηριστικά που προσλαμβάνει η δημόσια σφαίρα στην Δύση.


Στις δυτικές κοινωνίες φαίνεται ότι οι ανθρώπινες σχέσεις διαμεσολαβούνται από απρόσωπα συστήματα, στα οποία οι πολίτες υπεισέρχονται ως απρόσωποι ρόλοι. Στα πλαίσια αυτής της διαμεσολάβησης, το κράτος στην Δύση θεωρείται σαν αναγκαίο κακό και προσεγγίζεται με διάφορους βαθμούς δυσπιστίας ή και εχθρότητας ακόμη. Αντιμετωπίζεται, εν τέλει, ως κάτι εξωτερικό, ανοίκειο και απόμακρο.


Η δυτική πολιτική κουλτουρα, κατά συνέπεια, δίνει έμφαση στον έλεγχο της εξουσίας, διαχωρίζει την πνευματική σφαίρα από την πολιτική ζωή και την κρατική πολιτική από την λογιοσύνη και την διανόηση.

Β. Οι φιλόσοφοι στην αρχαιότητα

Στην κλασική αρχαιότητα η πόλις-κράτος και οι θεσμοί της (η εκκλησία του δήμου κ.λ.π) ενσαρκώνουν τον άθλο της άμεσης, αδιαμεσολάβητης και ισότιμης συμμετοχής των πολιτών στα κοινά. Η απουσία διαμεσολάβησης επέτρεπε η πνευματική σφαίρα να είναι μεν διακριτή από την δημόσια, αλλά όχι και εχθρική προς αυτήν.
Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που ο φιλόσοφος τις περισσότερες φορές είναι και υποδειγματικός πολίτης. Ο Σωκράτης, για παράδειγμα, συμμετείχε σε τρείς εκστρατείες της Αθήνας και ανέλαβε, στα πλαίσια της εναλλαγής των πολιτών στα αξιώματα της πόλεως, το ύπατο αξίωμα, αυτό του επιστάτη των πρυτάνεων. Έγινε, δηλαδή, κάτι σαν πρόεδρος της δημοκρατίας για μια ημέρα.


Είναι στην αρχαιοελληνική, κατά συνέπεια, περίπτωση που η απόσταση μεταξύ σκεπτόμενου πολίτη και διανοούμενου, δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλη. Ο Αισχύλος ζήτησε να γράψουν μετά τον θάνατο του στην επιτάφια στήλη ότι έλαβε μέρος στην μάχη του Μαραθώνα, και όχι ότι ήταν ένας από τους κορυφαίους τραγωδούς.

Γ. Οι μανδαρίνοι ως λόγιοι γραφειοκράτες

Ποιός υπήρξε παραδοσιακά ο ρόλος των λογίων σε έναν πολύ διαφορετικό πολιτισμό, τον κινεζικό; Είναι γνωστό ότι, στα πλαίσια του κομφουκιανισμού, η κινεζική πολιτική κουλτούρα δίνει έμφαση στην ηθικότητα και την κατάρτιση του γραφειοκράτη, του μανδαρίνου. Η διάκριση πνευματικής και δημόσιας σφαίρας δεν υφίσταται, ενώ η κρατική πολιτική και η λογιοσύνη συμπίπτουν εν μέρει. Γιατί όμως η παραδοσιακή πολιτική ζωή της Κίνας και σε ένα βαθμό και η σύγχρονη «πάσχει» από αυτό, που οι δυτικοί εισπράττουν ως «ακατάσχετη ηθικολογία»;


Καθώς η δημόσια σφαίρα στην παραδοσιακή Κίνα είναι δομημένη πάνω στο μοντέλο της πατριαρχικής οικογένειας, οι ανώτεροι στην ιεραρχία εκαλούντο να επιδεικνύουν πατρική μέριμνα και φροντίδα για τους κατώτερους, και οι κατώτεροι υικό σεβασμό προς τους ανωτέρους τους. Αυτή η φροντίδα και ο σεβασμός αποτελεί ακριβώς τον πυρήνα της κινεζικής ηθικότητας.
Η ιδιότυπη κινεζική ηθικότητα είναι δεσμευτική και αυτοπεριοριστική, όχι μόνον για τους κατώτερους αλλά και για τους ανώτερους στην ιεραρχία, αφού ρυθμίζει σχέσεις μεταξύ «συγγενών». Το κράτος στην Κίνα υπήρξε και συνεχίζει να είναι σε ένα βαθμό οικείο και κοντινό. Η κεφαλή του κράτους είναι, κατά κάποιο τρόπο και κεφαλή της οικογένειας.


Σε ένα τέτοιο θεσμικό περιβάλλον, στόχος του λογίου είναι να γίνει «εσωτερικά» σοφός και «εξωτερικά» ευσυνείδητος γραφειοκράτης, Δεν είναι τυχαίο, κατόπιν όλων αυτών, που ο κορυφαίος κινέζος διανοούμενος των ημερών μας, ο Γουάνγκ Χουνίνγκ, υπήρξε σύμβουλος τριών διαδοχικών προέδρων της Κίνας, και ότι σήμερα είναι μέλος του πολιτικού γραφείου της κεντρικής επιτροπής του κινεζικού κομμουνιστικού κόμματος.


Ο Γουάνγκ Χουνίνγκ αποδέχθηκε να γίνει σύμβουλος της ηγεσίας για λόγους πατριωτικούς κυρίως, ενώ η εξουσία τον «ανακάλυψε» στα μέσα της δεκαετίας του 1990 επειδή πείσθηκε, όχι μόνον για την χρησιμότητα του, αλλά και για την ευρύτερη αξία του.


Η στρατολόγηση του κορυφαίου κινέζου διανοούμενου, δεν συνδέεται αποκλειστικά με την προσπάθεια συμφιλίωσης, σε επίπεδο θεωρίας, της ανάληψης καινοτόμων οικονομικών πρωτοβουλιών με την συνέχιση και την διατήρηση του ρόλου του κόμματος. Καταδεικνύει και τον αξιοκρατικό εν πολλοίς χαρακτήρα των επιλογών για την στελέχωση του κόμματος και του κράτους.


Το ζήτημα των σχέσεων της διανόησης με την εξουσία, είναι πολυσύνθετο, και κάθε άλλο παρά μπορεί να εξαντληθεί στα όρια ενός σύντομου άρθρου. Από το παρόν άρθρο, εξάλλου, απουσιάζει μια αναφορά στο θέμα των σχέσεων της βυζαντινής κοσμικής λογιοσύνης με την πολιτεία. Θεμελιωδες και πολύπτυχο είναι και το ζήτημα των σχέσεων Εκκλησίας και πολιτείας στο Βυζάντιο. Το μόνο βέβαιο, σχετικά με το τελευταίο αυτό ζήτημα, είναι ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν έθεσαν ποτέ τις όποιες πολιτικές σκοπιμότητες πάνω από την αλήθεια της Εκκλησίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν ενδιαφέρονταν για τις υποθέσεις της αυτοκρατορίας.

Πηγές
Διανοούμενοι και εξουσία. Του Edward W.Said.Μετάφραση από τον Γιάννη Παπαδημητρίου. Εκδόσεις Scripta .Αθήνα 1997.
The triumph and terror of Wang Huning.By N.S.Lyons.Palladium.com.October 11,2021.

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Κυριάκου Κατζουράκη.

antifono.gr

, , , ,

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *