Η Συνθήκη της Λωζάνης, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις και ο Ελευθέριος Βενιζέλος

Γράφει ο Χονδρογιάννης Αλέξης, αριστούχος απόφοιτος του Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Κρήτης

Φέτος με τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης υπάρχουν ακόμα φωνές που υποστηρίζουν την αναθεώρησή της, ενώ άλλοι πιστεύουν το αντίθετο, εφόσον οι διαφορές μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας είχαν ήδη επιλυθεί με όσα υπεγράφησαν στη Λωζάνη. Μια συνθήκη που έμελλε να αλλάξει τον ρου της ιστορίας, ειδικά για την Ελλάδα και την Τουρκία. Η Συνθήκη αυτή άλλαξε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις ως προς καλύτερο και προσπάθησε να εδραιώσει την ειρηνική συνύπαρξη ανάμεσα στους δύο λαούς.

Στις 24 Ιουλίου του 1923 υπογράφεται στην Ελβετία η Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης μαζί με τις σχετικές Συμβάσεις και τα Πρωτόκολλα [1]. «Το πρόσωπο που σήκωσε το βάρος της εκπροσώπησης της χώρας της διαπραγματεύσεις για την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος» (Κολλάρος, 2022:256). Ο Βενιζέλος [2] είχε κληθεί να εξασφαλίσει όσο το δυνατόν ευνοϊκότερους όρους για την Ελλάδα μετά το ναυάγιο του μικρασιατικού πολέμου. Προσπάθησε να διεκδικήσει όσα μπορούσε για χάρη των ελληνικών συμφερόντων.

Για την Ελλάδα η Συνθήκη αυτή ήταν η καλύτερη δυνατή, ενώ και στις δύο χώρες έγινε δεκτή με συγκρατημένη βέβαια ικανοποίηση [3]. Εφόσον η Ελλάδα είχε ηττηθεί στο μικρασιατικό πόλεμο, δεν μπορούσε να καθίσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων με πολλές απαιτήσεις. Η Συνθήκη της Λωζάνης, με όποιες παραχωρήσεις, υπήρξε μια έντιμη συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας [4], χάρη στο διπλωματικό έργο του Βενιζέλου. Επιπλέον, η Συνθήκη προσέφερε την ειρήνη μεταξύ δύο γειτονικών λαών και έλυσε τις εδαφικές διαφορές που υπήρχαν ως προς τα σύνορα των δύο χωρών [5].

Με τη Συνθήκη της Λωζάνης ουσιαστικά είχε πλέον οριστικοποιηθεί ο διαμελισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και δημιουργήθηκε ένα νέο κράτος, η σύγχρονη Τουρκία ή αλλιώς η Τουρκική Δημοκρατία. Επιπλέον, όλα όσα προέβλεπε η Συνθήκη των Σεβρών ανατράπηκαν, διασφαλίζοντας για την Τουρκία την περιοχή της Σμύρνης και γενικότερα όλης της Μικράς Ασίας ως έδαφος που είχε προσαρτηθεί στο πλέον ομοιογενές εθνικό τουρκικό κράτος. Ο Κεμάλ ήθελε να ανατρέψει τη Συνθήκη των Σεβρών και να φανεί ότι ο δικός του ρόλος ήταν καθοριστικός για την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης. Αυτό θα έδινε και τεράστια αυτοπεποίθηση στους Τούρκους δημιουργώντας βέβαια τις προϋποθέσεις για να αναπτυχθεί ο τουρκικός εθνικισμός, όπως και έγινε. Έτσι, ο Κεμάλ αναδείχθηκε ως ένας αδιαφιλονίκητος ηγέτης του τουρκικού κράτους [6].

Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης αποτέλεσε το ουσιαστικό τέλος της πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας για την ελληνική εξωτερική πολιτική [7]. Μια μεγάλη μερίδα του ελληνικού πολιτικού κόσμου είχε πλέον αποδεχτεί τα σύνορα με την Τουρκία που διασφάλισε η σύναψη της ειρήνης. Ο Βενιζέλος επιχείρησε να σώσει ότι μπορούσε από τις ελληνικές εδαφικές διεκδικήσεις. Τέλος, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι προσπάθησε να αντιστρέψει τη δυσμενή θέση της Ελλάδας και να συνάψει ειρήνη με όσο το δυνατόν πιο ευνοϊκούς όρους.

Η Συνθήκη της Λωζάνης αποτέλεσε μία από τις πιο κορυφαίες διπλωματικές επιτυχίες του Ελευθερίου Βενιζέλου που κατάφερε να πετύχει μερικές από τις ελληνικές διεκδικήσεις όπως: τη διατήρηση της Δυτικής Θράκης και των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου στο ελληνικό κράτος, την απόρριψη των κεμαλικών απαιτήσεων της καταβολής των πολεμικών αποζημιώσεων εις βάρος της Ελλάδας, το καθεστώς του Πατριάρχη και του Πατριαρχείου [8] να μην αλλάξει κατά πολύ, την παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη και την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών [9] . Άρα, σύμφωνα με τον Κλάψη (2017) «η συνθήκη της Λωζάννης είναι μια τομή στην ελληνική ιστορία, τόσο σε ότι αφορά την εσωτερική όσο και στην εξωτερική πολιτική. Άλλαξε τον προσανατολισμό ενός ολόκληρου έθνους. Από μια αντεστραμμένη άποψη η Συνθήκη της Λωζάννης είναι αντίστροφη πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Δεν είναι το κράτος πλέον που μεγαλώνει και επεκτείνεται για να συμπεριλάβει το έθνος, αλλά συρρικνώνεται το έθνος, ώστε να ταυτιστεί με το κράτος» [10]. Τέλος, «η συνθήκη αυτή ουσιαστικά επισφράγισε τη Μικρασιατική Καταστροφή, ενώ η ελληνική διπλωματία προσπάθησε να σώσει ό,τι μπορούσε να σωθεί στο πλαίσιο των συγκεκριμένων πολιτικών συνθηκών» (Χαλκιαδάκης, 2020:104).

Μια περίοδος ειρήνης με την γειτονική Τουρκία διαφαινόταν μετά από τόσα χρόνια πολέμων. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις φαινόταν να ισχυροποιούνται και οι δύο χώρες να έχουν θέσει παρόμοιες προτεραιότητες: η εσωτερική ανασυγκρότηση ήταν κύριο μέλημα για τις δύο χώρες, ενώ εξίσου σημαντική ήταν η διαφύλαξη των συνόρων. Τα επόμενα χρόνια υπήρχε ο κίνδυνος μήπως ανατραπεί το status quo και φανεί στο προσκήνιο οποιοσδήποτε αναθεωρητισμός. Η Βουλγαρία και η Ιταλία ήταν οι πιο επικίνδυνες χώρες ίσως για να επιχειρήσουν να ανατρέψουν τη Συνθήκη της Λωζάνης με βάση τις δικές τους επιδιώξεις.

Η Βουλγαρία θα μπορούσε να επιδιώξει την έξοδό της στο Αιγαίο Πέλαγος, εφόσον είχε τέτοιες βλέψεις. Από την άλλη, η Ιταλία του Μουσολίνι είχε επεκτατικές βλέψεις για τα Δωδεκάνησα, ενώ την ίδια στιγμή βρισκόταν στο Αιγαίο ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία. Τα ελληνικά και τα τουρκικά συμφέροντα φαίνεται πως εμπίπτουν σε αυτή τη συγκυρία και έτσι θα μπορούσαν να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών. Το μοναδικό εμπόδιο που υπήρξε ήταν η Σύμβαση της Λωζάνης περί της Ανταλλαγής των Πληθυσμών. Τα προβλήματα που εντοπίζονταν από τη Σύμβαση ήταν «κυρίως στην κακοπιστία της Τουρκίας ως προς τον τρόπο εφαρμογής της Συμβάσεως. Υπόρρητα η τουρκική ηγεσία συνέχιζε να εργάζεται για την «απαλλαγή» της χώρας από τους χριστιανούς» (Συρίγος & Κλάψης, 2023:137).

Συμπερασματικά, η Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης έβαλε τέλος στο όραμα της Μεγάλης Ιδέας και καθόρισε τα σημερινά σύνορα Ελλάδας-Τουρκίας. Ο Βενιζέλος διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στη Συνθήκη της Λωζάνης, διότι η Ελλάδα ερχόμενη από μια καταστροφή κατάφερε να συνάψει μια συνθήκη η οποία δεν είχε τόσο μεγάλες εδαφικές απώλειες. Ο Βενιζέλος πέτυχε κόντρα στα δεδομένα της εποχής και της δυσμενής θέσης της Ελλάδας να υπογράψει μια συνθήκη, η οποία ήταν σχετικά ικανοποιητική, αν ληφθεί υπόψιν ότι η χώρα προσήλθε στη Συνδιάσκεψη ως ηττημένη. η Συνθήκη της Λωζάνης ενδυνάμωσε την ηττημένη από το μικρασιατικό μέτωπο Ελλάδα, οριοθετώντας τα νέα σύνορά της και επαναδιαπραγματεύοντας τη θέση της στο πολιτικό και διπλωματικό πεδίο.

Τέλος, οι σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία βελτιώθηκαν κατά πολύ. Αφού είχαν οριοθετηθεί τα σύνορα των δύο χωρών ήταν καιρός να προσπαθήσουν να συμβιώσουν ειρηνικά μεταξύ τους. Αν και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις φαινόταν ότι είχαν βελτιωθεί, υπήρχαν ακόμα εμπόδια. Μέχρι και σήμερα η επεκτατική πολιτική που έχει χαράξει ο πρόεδρος Ερντογάν φέρνει αναταραχές και συχνές συγκρούσεις στο διπλωματικό πεδίο. Είναι επιτακτική ανάγκη η θέση της Ελλάδας στο διεθνές και στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι να βασίζεται στη Συνθήκη της Λωζάνης που υπογράφηκε πριν 100 χρόνια. Η Συνθήκη της Λωζάνης σε συνδυασμό με τη θέση της Ελλάδας θα πρέπει να αποτελέσουν τον βασικό παράγοντα σταθερότητας τόσο στο Αιγαίο όσο και στην Ανατολική Μεσόγειο.

Σημειώσεις

[1] «Είχε προηγηθεί τον Ιανουάριο του 1923 η υπογραφή των δύο πρώτων συμβατικών κειμένων: για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών και για την ανταλλαγή των εκατέρωθεν αιχμαλώτων πολέμου και κρατουμένων» (Συρίγος, 2015:50).

[2] «Ο ίδιος, είχε την πεποίθηση πως με την υπογραφή του στη Συνθήκη της Λωζάννης είχε προσφέρει εθνική υπηρεσία» (Συρίγος & Κλάψης, 2023:136).

[3] Στην Ελλάδα κυρίως η Συνθήκη δεν ικανοποιούσε τους πρόσφυγες. «Μεγάλο τμήμα των προσφύγων ένιωσε προδομένο, διότι έκλεινε οριστικά η δυνατότητα επιστροφής στη γενέθλια γη» (Συρίγος & Κλάψης, 2023:136). Αντίστοιχα, στην Τουρκία ασκήθηκε κριτική εναντίον του Ισμέτ πασά. «Όταν η Συνθήκη εισήχθη προς κύρωση στη Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση, κάποια από τα μέλη της τον κατηγόρησαν ότι κακώς είχε δεχθεί την παραχώρηση της Δυτικής Θράκης στην Ελλάδα και της Αλεξανδρέττας στη Συρία. […] Η κριτική στο εσωτερικό της Τουρκίας για τη Λωζάννη συνεχίσθηκε με λανθάνοντα τρόπο επί δεκαετίες, μέχρι να εκδηλωθεί επισήμως μετά την άνοδο στην εξουσία του Ρεζέπ Ταγίπ Ερντογάν» (Συρίγος & Κλάψης, 2023:136).

[4] Η Συνθήκη της Λωζάνης κατά τη γνώμη του Βενιζέλου ήταν μια έντιμη ειρήνη. «Ανάλογη ήταν και η άποψη του Ισμέτ πασά. Ήταν ένας λίγο-πολύ δίκαιος συμβιβασμός, στον οποίο η Ελλάδα και η Τουρκία είχαν κάθε συμφέρον να παραμείνουν πιστές» (Συρίγος & Κλάψης, 2023:136).

[5] «Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης έχει τόσο ουσιαστική όσο και συμβολική σημασία για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Οι δύο λαοί, που ζούσαν για αιώνες στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, χωρίσθηκαν» (Συρίγος, 2015:62).

[6] «Εμφανίζοντας ως προσωπική του επιτυχία την ανατροπή του δυσμενούς καθεστώτος της Συνθήκης των Σεβρών, αποκτούσε το πολιτικό βάρος για να προχωρήσει σε κοινωνικές και πολιτικές ανατροπές αδιανόητες για οποιονδήποτε άλλο τούρκο ηγέτη» (Συρίγος, 2015:66).

[7] «Η απομάκρυνση των Ελλήνων από προαιώνιες εστίες στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη περιόρισε δραματικά τους ελληνικούς πληθυσμούς που βρίσκονταν εκτός ορίων του ελληνικού κράτους. Αυτή η πραγματικότητα σφραγίστηκε με τη Συνθήκη της Λωζάνης […]» (Συρίγος & Χατζηβασιλείου, 2022:240/241).

[8] «Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως απώλεσε την ιδιότητα του εθνάρχη, περιορίστηκε σε αμιγώς θρησκευτικές υποθέσεις, το Πατριαρχείο, όμως, παρέμενε στην Πόλη, υπό διεθνές νομικό καθεστώς» (Χαλκιαδάκης, 2020:104).

[9] Σύμφωνα με την Λούβη (2017:53) «η Συνθήκη της Λωζάννης περίκλειε και την επώδυνη συμφωνία για την ανταλλαγή των πληθυσμών, βάζοντας με τραγική ειρωνεία τέλος στη Μεγάλη Ιδέα. Η Ελλάδα αναγκαζόταν, μέσα στα οριστικά πλέον σύνορά της, να δεχθεί και να αφομοιώσει τους πληθυσμούς της «γης της επαγγελίας» στην οποία ονειρευόταν να επεκταθεί».

[10] Ανακτήθηκε από: https://clioturbata.com/%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B5%CE%BD%CF%84%CE%B5%CF%8D%CE%BE%CE%B5%CE%B9%CF%82/laconferencedelausanneanklapsis/ (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 26/05/2022).

Βιβλιογραφία

• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, «Ο Εθνικός Διχασμός, η Μικρασιατική Καταστροφή, το Έπος του ’40 (1913-1941)», Τόμος 34, Μέρος Α΄, Επετειακή Έκδοση για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2021.
• Κολλάρος Ν. Βασίλης, «Η μειονοτική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου (1898-1933)», Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία-Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”, Αθήνα-Χανιά, 2022.
• Λούβη Λίνα, Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, κ.α., «Η Μικρασιατική Καταστροφή 1922», Κουλούρη Χριστίνα (επιμ.), Εκδόσεις ΤΑ ΝΕΑ-Alter Ego Α.Ε., Αθήνα 2017.
• Παπαδάκης Νίκος, «Ελευθέριος Βενιζέλος: ο Άνθρωπος, ο Ηγέτης. Διπλωματικοί θρίαμβοι-Εκλογική ήττα και εξορία (1917-1928)», Γ’ Τόμος, Η Καθημερινή σε συνεργασία με το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”, Χανιά-Αθήνα 2020.
• Συρίγος Άγγελος & Κλάψης Αντώνης, «Συνθήκη Λωζάννης & Ελληνοτουρκικές σχέσεις. Ο δεκάλογος ενός αιώνα», Τόμος Β’, Η Καθημερινή, 2023.
• Συρίγος Άγγελος & Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Μικρασιατική Καταστροφή: 50 ερωτήματα και απαντήσεις», 5^η Έκδοση, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2022.
• Συρίγος Μ. Άγγελος, «Ελληνοτουρκικές σχέσεις», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2015.
• Χαλκιαδάκης Γ. Εμμανουήλ, «Νεότερη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία. Από τη Γαλλική και την Ελληνική Επανάσταση μέχρι τις απαρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου», [Πανεπιστημιακές Σημειώσεις (αναθεωρημένες) μαθήματος (Δ05Π04)], Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης (Π.Τ.Δ.Ε.), Χειμερινό εξάμηνο 2020-2021, Ρέθυμνο 2020.