του Μιχάλη Τσιαουσίδη,
Η Εικονομαχία συγκλόνισε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία για μία περίοδο άνω των 100 ετών, τον 8ο και τον 9ο αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, η θεολογική και πολιτική διαμάχη η οποία ταλάνισε την Αυτοκρατορία και η τελική επικράτηση της εικονόφιλης παράταξης οδήγησε στη διαμόρφωση μίας αρνητικής εικόνας για την δυναστεία των Ισαύρων και ιδίως για τον ιδρυτή της και πρώτο εφαρμοστή των εικονομαχικών πολιτικών, τον Λέοντα τον Γ’.
Ήταν, ωστόσο, τόσο “κακός” αυτοκράτορας ο Λέων; Ή μήπως η Ιστορία έχει συμπεριφερθεί άδικα στον “Μιλτιάδη του μεσαιωνικού Ελληνισμού”, σε έναν αυτοκράτορα ο οποίος αναδιαμόρφωσε το δίκαιο, ενίσχυσε τα λαϊκά στρώματα και την εκπαίδευση και σταθεροποίησε την Αυτοκρατορία, ηγούμενος του στρατού σε μεγάλες νίκες;
Ο Λέων ως στρατηλάτης
Ο Λέων ο Γ’ αναρρήθηκε στον θρόνο το 717, στασιάζοντας κατά του (απρόθυμου να κυβερνήσει) Θεοδοσίου του Τρίτου. Η άνοδος του Λέοντα τερμάτισε μία περίοδο “αναρχίας” στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας, η οποία ξεκίνησε με την εκθρόνιση του Ιουστινιανού του Δεύτερου το 695. Η συνεχής εναλλαγή (ως επί το πλείστον αποτυχημένων) αυτοκρατόρων αποδυνάμωσε την Αυτοκρατορία, η οποία ταλαιπωρούνταν από τις επανειλημμένες ανταρσίες στρατηγών των Θεμάτων (άλλωστε, κι ο ίδιος ο Λέων ήταν στρατηγός στο Θέμα των Ανατολικών).
Από την πρώτη στιγμή, κλήθηκε ν’ αντιμετωπίσει την αραβική απειλή, καθώς ο στρατός του Χαλιφάτου των Ομεϋάδων πολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη.
Η ηγετική φυσιογνωμία του Λέοντα, η ασφάλεια που προσέφεραν τα Θεοδοσιανά Τείχη, η άψογη χρήση της διπλωματίας, η αποστασία των Χριστιανών ναυτών των Αράβων, η κατατρόπωση του αραβικού στόλου μέσω της χρήσης του υγρού πυρός, η βουλγαρική βοήθεια, η εξόντωση των αραβικών ενισχύσεων οι οποίες έρχονταν διά ξηράς, ο δριμύς χειμώνας, ο λιμός και οι επιδημίες που προκλήθηκαν στο αραβικό στρατόπεδο αποτελούν μερικούς μόνο από τους παράγοντες που οδήγησαν στην απρόσμενη επικράτηση των Βυζαντινών, η οποία αποσόβησε τον ισλαμικό κίνδυνο, θέτοντας ένα όριο στην ισλαμική εξάπλωση από ανατολάς.
Οι αραβικές επιδρομές δεν σταμάτησαν. Περιορίστηκαν, όμως, στο φυσικό σύνορο της οροσειράς του Ταύρου, ενώ πλέον δεν μπορούμε να μιλάμε για εισβολή με σκοπό την κατάκτηση, αλλά περισσότερο για μεγάλης κλίμακας λεηλασίες και σπάνια επιθέσεις σε φρούρια ή σημαντικούς οικισμούς.
Για αρκετά χρόνια, η Αυτοκρατορία ήταν ασφαλής, καθώς οι Άραβες ήταν απασχολημένοι, όντας, μεταξύ άλλων, σε πόλεμο με τους Χαζάρους, συμμάχους των Βυζαντινών.
Αποτέλεσαν, ξανά, σημαντική απειλή στα τέλη της δεκαετίας του 730, όμως, η μάχη του Ακροϊνού (το σημερινό Αφιόν Καραχισάρ), το 740, ανέτρεψε πλήρως την κατάσταση, θέτοντας τέλος σε μία σειρά ηττών από τους Ομεϋάδες.
Στο Ακροϊνό, οι Άραβες υπέστησαν ολοκληρωτική ήττα από τον στρατό του Λέοντα και του διαδόχου Κωνσταντίνου, γεγονός το οποίο σε συνδυασμό με την εξέγερση των Αββασιδών ελευθέρωσε την Αυτοκρατορία από τον αραβικό κίνδυνο για πολλές δεκαετίες.
Ο Λέων ως νομοθέτης
Παράλληλα, η ίσως πιο σημαντική μεταρρύθμιση του Λέοντα του Γ’ έγινε στο νομοθετικό πεδίο με την Εκλογή, η οποία αποτέλεσε μία προσπάθεια εκλαΐκευσης της ιουστινιάνειας νομοθεσίας “επί το φιλανθρωπέστερον”, όπως και μία προσπάθεια ανταπόκρισης της νομοθεσίας με τις τάσεις της εποχής, έχοντας σαφή επιρροή από τα χριστιανικά ιδεώδη.
Η Εκλογή, γραμμένη στα ελληνικά για να καταστεί κατανοητή σε όλους, διαρθρωμένη σε 18 κεφάλαια, πραγματεύεται περιπτώσεις αστικού και ποινικού δικαίου.
Μερικές από τις πιο καινοτόμες διατάξεις βρίσκονται στον τομέα του οικογενειακού δικαίου, όπου προβλέπεται μεταξύ άλλων:
⦁ ο περιορισμός της πατρικής εξουσίας με την αντίστοιχη παροχή περισσότερων εξουσιών στην μητέρα (για παράδειγμα, απαιτείται και η δική της συναίνεση, πλέον, για την σύναψη μνηστείας και γάμου των παιδιών),
⦁ η προστασία και ενίσχυση του γάμου (από την άλλη, επηρεασμένη από το χριστιανικό ιδεώδες του αδιαλύτου της γαμικής ένωσης, θέτει πολλούς περιορισμούς στην δυνατότητα διαζυγίου),
⦁ η προστασία των ορφανών (προβλεπόταν η ανάληψη, από ευαγή οίκο, της επιτροπείας των ορφανών, τα οποία είχαν περιουσία, μέχρι τα παιδιά να προσέλθουν σε ηλικία γάμου).
Οι πιο σημαντικές μεταρρυθμίσεις της Εκλογής έγκεινται στον τομέα του ποινικού δικαίου, όπου γίνεται μία σαφής προσπάθεια εξανθρωπισμού των ποινών.
Ήδη από το προοίμιο της Εκλογής αναφέρονται οι κύριοι σκοποί της ποινής: κάθαρση, βελτίωση και εκφοβισμός.
Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει ομαδοποίηση των εγκλημάτων με τα σημερινά δεδομένα (κακουργήματα, πλημμελήματα και τα πλέον καταργηθέντα πταίσματα), καταβάλλεται προσπάθεια για μία στοιχειώδη κατηγοριοποίησή τους. Η τελευταία γίνεται επί τη βάσει της αξίας του προσβληθέντος εννόμου αγαθού, η οποία οδηγεί σε αντίστοιχη τιμωρία (θάνατος, ακρωτηριασμός, εξορία ή σωματικός κολασμός).
Χρήσιμη η αναφορά σε μερικές, εξίσου καινοτόμες, διατάξεις από τον χώρο του ποινικού δικαίου:
⦁ Οι βάναυσοι τρόποι εκτέλεσης της θανατικής ποινής, κατάλοιπα του ρωμαϊκού δικαίου (λ.χ. διαμελισμός από άλογα, ρίψη στη θάλασσα ή σε ποταμό μέσα σε σάκο με φίδια ή άλλα ζώα) καταργούνται (παραμένει μόνο ο θάνατος στην πυρά για τον εμπρησμό εκ προθέσεως εντός αστικού δικτύου και ο απαγχονισμός με φούρκα για την ληστεία μετά φόνου).
⦁ Περιορίζεται σχεδόν ολοκληρωτικά η θανατική ποινή (λ.χ. σε περιπτώσεις ανθρωποκτονίας εκ προμελέτης, για μαγεία), ενώ ως αντίμετρο εισάγονται επιεικέστερες, για τα μέτρα της εποχής, ποινές (κατ’ αρχήν ο ακρωτηριασμός).
⦁ Καταργείται ολωσδιόλου η θανατική ποινή για εγκλήματα κατά των περιουσιακών δικαιωμάτων.
⦁ Η επιμέτρηση της ποινής γίνεται υποχρεωτική, ούτως ώστε να περιοριστεί η αυθαιρεσία της δικαστικής εξουσίας.
⦁ Ορίζεται ότι δεν προβλέπεται διαφορετική ποινική αντιμετώπιση, ανάλογα με την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκε ο δράστης.
Το κείμενο της Εκλογής δεν αναλύει εκτενώς τις πολύπλοκες σχέσεις οι οποίες είναι πιθανό να προκύψουν στην καθημερινότητα. Γι’ αυτόν τον λόγο, δημιουργήθηκε σταδιακά ένα παράρτημα, το οποίο θα κάλυπτε τις προκύπτουσες ειδικές νομικές σχέσεις. Σε αυτό το παράρτημα, περιλαμβάνονται νομοθετήματα, όπως ο Γεωργικός Νόμος, ο Ναυτικός Νόμος και ο Στρατιωτικός Νόμος, τα οποία βασίζονταν σε προϋπάρχοντα κείμενα ή/και έθιμα.
Αντίθετα, περισσότερο ιδεολογικοπολιτικούς σκοπούς και όχι τόσο νομικούς εξυπηρετούσε το Μωσαϊκό Παράγγελμα, το οποίο αποτελούσε ένα συμπίλημα κειμένων από την Παλαιά Διαθήκη, ενώ μέριμνα υπήρξε και για την κωδικοποίηση εκκλησιαστικών εγκλημάτων.
Αποτίμηση
Η Ιστορία γράφεται από τους νικητές. Με την οριστική επικράτηση των εικονόφιλων το 842 και την αναστήλωση των εικόνων, επιβλήθηκε ένα άτυπο damnatio memoriae για τα έργα της δυναστείας του Λέοντα. Τα βιβλία των εικονομάχων ιστορικών και εν γένει όποιων επαινούσαν το έργο της δυναστείας των Ισαύρων παραδόθηκαν στην πυρά ως “αιρετικά”, επομένως οι μόνες πηγές μας για εκείνη την περίοδο προέρχονται από (ως επί το πλείστον δευτερογενείς) εικονόφιλες πηγές, οι οποίες, πολλές φορές, υπερβάλλουν.
Ο νικητής των Αράβων, ο υπεύθυνος για την αναχαίτιση της ισλαμικής λαίλαπας και για την μη μετατροπή της Μεσογείου σε ισλαμική λίμνη, ο αναμορφωτής του δικαίου έχει μείνει περισσότερο στην ιστορία ως ο εικονομάχος Αυτοκράτορας, ως ο “Ίσαυρος”. Οι ακάματες προσπάθειες για την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων (με μέτρα όπως η κατάργηση της δουλοπαροικίας), για την φορολόγηση της εκκλησιαστικής περιουσίας και των μοναστηριών, η αναδιαμόρφωση των Θεμάτων και η διανομή γης στους ακρίτες “σβήστηκαν”.
Ο γιος του, Κωνσταντίνος, εξίσου μεγάλη στρατιωτική φυσιογνωμία, απέμεινε με το δυσφημιστικό και δημιουργημένο από τους αντιπάλους του παρωνύμιο “Κοπρώνυμος”.
Ωστόσο, μετά 1300 έτη, οφείλουμε να εξετάζουμε την ιστορία με διαύγεια και αντικειμενικότητα.
Στην προσπάθειά του να προσεταιριστεί τους ανατολικούς πληθυσμούς της Αυτοκρατορίας, οι οποίοι αποτελούσαν τον “πνεύμονά” της, και σε έναν παράλληλο αγώνα να περιορίσει αφενός τις υπερβολές και τις δεισιδαιμονίες πολλών εικονόφιλων αφετέρου τις εξουσίες της Εκκλησίας, ο Λέων εφήρμοσε μία πολιτική, η οποία δίχασε την Αυτοκρατορία και τον καταδίκασε στην μνήμη των επόμενων γενεών. Ίσως κι ο ίδιος δεν περίμενε τόσο εκτεταμένη λαϊκή αντίδραση για την υπεράσπιση των εικόνων, ενώ με αυτή την πολιτική του διεύρυνε το χάσμα με την Εκκλησία της Ρώμης.
Τα παραπάνω δεν αναιρούν την τεράστια συμβολή του στην ανάσχεση της παρακμής στην οποία είχε επέλθει η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τα χρόνια προτού αναλάβει την διακυβέρνηση.
Ο Λέων αντιμετώπισε τον εξωτερικό εχθρό, ενώ έλαβε μέτρα με φιλολαϊκό χαρακτήρα, την ίδια στιγμή που η ποινική νομοθεσία του οδηγούσε στον εξανθρωπισμό των ποινών και οι αλλαγές στον τομέα του οικογενειακού δικαίου έφερναν προοδευτικές αλλαγές.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
1)Σπύρος Τρωιάνος: Εισηγήσεις Βυζαντινού Δικαίου
2)Διονύσης Σταθακόπουλος: Μικρή Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
3)Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους
Εικόνα άρθρου: Σόλιδος που απεικονίζει τον Λέοντα και τον διάδοχο Κωνσταντίνο
