Αρχείο Λάκη Δόλγερα. Εικονογράφηση της γονιμοποίησης από το βιβλίο του Γεωργίου Σκλαβούνου, Ανατομική του Ανθρώπου.
Λάκης Δόλγερας – 27/08/2023 – Books Journal
Γεώργιος Σκλαβούνος, Ανατομική του Ανθρώπου, τρεις τόμοι, έκδοσις 3η, βελτιωθείσα, 1ος τόμος, τύποις Σ. Ν. Ταρουσόπουλου, Αθήναι 1926
Ο Γεώργιος Σκλαβούνος γεννήθηκε το 1869 στην Τιθορέα της Λοκρίδος. Το ακαδημαϊκό έτος 1884-85 γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αρχικά στην Φιλοσοφική Σχολή και ακολούθως στη Νομική. Το επόμενο έτος 1885-86, το Πανεπιστήμιο έκλεισε λόγω γενικής επιστράτευσης, με τα γεγονότα της προσάρτησης της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία. Ο Σκλαβούνος έφυγε στην Ευρώπη και, έπειτα από μικρό διάστημα κατά το οποίο έζησε στην Ελβετία, έφθασε στο Βίρτσμπουργκ της Βαυαρίας και σπούδασε ιατρική στο εκεί Πανεπιστήμιο. Μετά την αποφοίτησή του συνέχισε τη μελέτη και την έρευνα και απέκτησε το 1891 διδακτορικό δίπλωμα. Για δύο χρόνια εργάστηκε πρώτα στο ανατομείο του Βίρτσμπουργκ και, κατόπιν, στο ανατομείο του Πανεπιστημίου Αθηνών ως υφηγητής. Από το 1899 έγινε τακτικός καθηγητής της ανατομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ώς το 1938.
Το αποτύπωμα που ο Γεώργιος Σκλαβούνος άφησε στην επιστήμη της ανατομικής και γενικότερα της ιατρικής τα χρόνια αυτά ήταν πολύ ισχυρό, νομίζω, για δύο λόγους. Ο ένας ήταν η επάρκεια και η επιστημονική αυστηρότητα που εγκαταστάθηκε σε όλες ανεξαιρέτως τις λειτουργίες του Ανατομείου. Αυτό, σιωπηλό, μεγαλειώδες και μυστηριακό έμοιαζε με ναό. Ναό της επιστήμης. Ο άλλος ήταν το τρίτομο πολλών χιλιάδων σελίδων μνημειώδες σύγγραμμά του Ανατομική του Ανθρώπου, το οποίο επηρέασε πολλές δεκαετίες τους γιατρούς στη χώρα μας.
Ώς τα μισά του 20ού αιώνα, η ανατομική και η παθολογική ανατομική (με θεωρητικό, αν όχι προφήτη, τον Roudolf Virchow) θεωρούνταν το θεμέλιο της ιατρικής σκέψης και πράξης. Σήμερα, βέβαια, που η ιατρική βασίζεται στην τεκμηρίωση των κλινικών αποφάσεων βάσει κλινικών δοκιμών, η ανατομική δεν έχει την παλιά αίγλη. Αλλά το βιβλίο του Γεωργίου Σκλαβούνου ανήκει στην παλιά σχολή.
Ο ιατρός πατέρας μου είχε καθηγητή τον Σκλαβούνο το 1930-31 και το σύγγραμμά του στη βιβλιοθήκη του. Όταν εισήλθα ως φοιτητής στην Οδοντιατρική Σχολή, το 1962, έκανα μαθήματα ανατομικής μαζί με τους φοιτητές της ιατρικής. Ο Σκλαβούνος είχε πεθάνει προ πολλού, όπως και ο αντικαταστάτης του, Γεώργιος Αποστολάκης, είχε παραμείνει όμως το σύγγραμμα του τελευταίου το οποίο έπρεπε να διαβάσουμε για τις εξετάσεις. Όλοι οι συνάδελφοί μου το αγόρασαν και διάβαζαν απ’ αυτό, ήταν και πολύ συντομότερο, ένας τόμος.
Εγώ κατέβασα από τη βιβλιοθήκη τον Σκλαβούνο (υπήρχαν οι δύο πρώτοι τόμοι, τον τρίτο τον αγόρασα από παλαιοπωλείο). Τι τεράστια αποκάλυψη. Ακρίβεια, λεπτομέρεια, τεκμηρίωση, έγχρωμες εικόνες. Όλα εξαιρετικά. Αλλά το πιο σημαντικό που με τράβηξε ήταν η γλώσσα. Συναρπαστική. Πέρα από την κατάλληλη περιγραφή της λεπτομέρειας και την ακρίβεια, ήταν γλωσσολογικό και συντακτικό μάθημα. Δεν είναι τυχαίο που τα ελληνικά, ακόμη και ομηρικές λέξεις, υιοθετήθηκαν από την παγκόσμια ιατρική και δημιούργησαν όρους για να περιγράψουν με λιτότητα, περιεκτικότητα και σαφήνεια το ζητούμενο.
Μέσα σ’ αυτό το κολοσσιαίο αλλά ιστορικό πια σύγγραμμα υπάρχουν πολλά τμήματα που μπορούν να αποτελέσουν αυτόνομες αφηγήσεις με λογοτεχνική αξία. Επέλεξα από το κεφάλαιο του Α’ τόμου «Οντογονία» την περιγραφή της γονιμοποίησης, της μείξης των ανθρώπινων ωαρίων και σπερματοζωαρίων
Σύστασις του πρώτου εμβρυικού κυττάρου
Από τον Γεώργιο Σκλαβούνο
Η ένωσις και μίξις της κεφαλής του σπερματοζωαρίου μετά του πυρήνος του ωρίμου ωαρίου καλείται γονιμοποίησις. Αλλ’ επειδή ο αυχήν και η ουρά του σπερματοζωαρίου είνε πρωτοπλασματικά μόρια, έπεται ότι η γονιμοποίησις δεν έγκειται μόνον εν τη πυρηνομιξία, αλλά και εν τη πρωτοπλασματομιξία δύο γεννητικών κυττάρων. Προς επιτέλεσιν δε της μίξεως ταύτης εισδύεται το προσφόρως μεταβληθέν σπερματοζωάριον εις τα εντός του ωαρίου. Και παρά μεν τοις ωαρίοις των φυτών καί τινων ιχθύων υπάρχει προσχηματισμένη οπή τις, μικροπύλη καλουμένη, δι’ ης εισέρχεται το σπερματοζωάριον, παρά τοις λοιποίς όμως ζώοις, και μάλιστα τοις ανωτέροις, η είσοδος αυτού γίνεται διατιτρανωμένης ή εντεμνομένης της διαφανούς ζώνης και του ωοσώματος υπό του τρυπανίου. Και εάν μεν το τρυπάνιον είνε βελονοειδές, η είσοδος κατορθούται διατιτρανομένου του ωαρίου, εάν δε έχη σχήμα αιχμής σμίλης, εντεμνομένου αυτού. Ως τούτο φαίνεται συμβαίνον παρά τω ανθρώπω.
Τελείται δε η γονιμοποίησις κατά κανόνα εν τω ωαγωγώ της μήτρας, συμβαίνει δ’ όμως αύτη και αλλαχού, έστιν ότ’ εν τη ωοθήκη, όπερ προκαλεί παθολογικήν κύησιν.
Εν τω ωαγωγώ της μήτρας εύρηνται πολλά σπερματοζωάρια, αφιγμένα ενταύθα διά του κοίλου της μήτρας μετά προηγηθείσαν συνουσίαν (επί του ανθρώπου συνήθως 1-2-6 ώρας ύστερον). Ταύτα οιονεί ελκόμενα (χημική τροπή) σπεύδουσι προς το εν ωαγωγώ κατεβαίνον ωάριον κύκλω περισαίνοντα αυτό (εικ. 33). Και εισδύοντα με πολλά εις την διαφανή ζώνην, αλλ’ εξ’ αυτών κατά κανόναν έν μόνον κατορθοί διατιτραίνον ή εντέμνον να εισέλθη εις το ωάριον (κύριον σπερματοζωάριον), σπανίως δε πλείονα του ενός (επικουρικά ή υπεράριθμα).
Αλλά, και αν πλείονα του ενός εισέλθωσι (πολυσπερμία), κατά κανόνα έν μόνον τούτων μετέχει της γονιμοποιήσεως, τα δε λοιπά καταστρέφονται.[i] Διατί έν μόνον τούτων εισδύεται, τα δε λοιπά αποκλείονται, τούτο δεν ηρμηνεύθη έτι· παρά τισιν όμως ζώοις η παρεμπόδισις της εισόδου πλειόνων σπερματοζωαρίων οφείλεται εις το ότι, μετά την είσοδον του ενός, σχηματίζεται κατά την περιφέρειαν του ωοσώματος πυκνοτέρα τις στιβάς αδιάτρητος. Αν ολόκληρον το σπερματοζωάριον μετά της ουράς αυτού εισδύεται, και τούτον δεν είναι τελείως εξακριβωμένον, πλην επί τινων ζώων, π.χ. επί της νυκτερίδος, παρετηρήθη η είσδυσις ολοκλήρου της ουράς· ως αναμφισβήτητον όμως γεγονός ισχύει ότι πλην της κεφαλής εισδύεται ό τε αυχήν και το συνδετικόν μέρος της ουράς, διότι ολίγον μετά την είσοδον του σπερματοζωαρίου παρατηρούμεν όπισθεν της κεφαλής αυτού σωμάτιόν τι, περί ό το ωόπλασμα άρχεται να διατίθεται ακτινοειδώς και να σχηματίζει σχήμα αστέρος (εικ. 34). Τούτο το σωμάτιον παριστά το σπερμιογενές κεντροσωμάτιον, γεννηθέν εκ του αυχένος και του συνδετικού μέρους του σπερματοζωαρίου. Ενώ δε αυτό κατ’ αρχάς έπεται τη κεφαλή, βλέπον προς την περιφέρειαν του ωαρίου, μετά τινα χρόνον στρεφομένης, της κεφαλής 180ο, κείται προς αυτήν βλέπον προς το κέντρον του ωαρίου, ένθα περίπου κατασκηνοί ο ωογενής πυρήν.
Και εν αρχή μεν η κεφαλή του σπερματοζωαρίου είναι σμικροτέρα του ωογενούς πυρήνος. Είτα όμως προσλαμβάνει το αυτό μέγεθος και την αυτήν όψιν οίαν και ο ωογενής πυρήν και καλείται σπερμογενής πυρήν. Μετά ταύτα, οι δύο αντικρύ αλλήλων κείμενοι πυρήνες προσπελάζουσι προς αλλήλους οιονεί αμοιβαίως ελκόμενοι. Η δε προς αλλήλους αύτη κίνησις δεν οφείλεται κυρίως εις αμοιβαίαν έλξιν αλλά πιθανώς εις συσταλτικάς κινήσεις του πρωτοπλάσματος. Ταύτα δε συμπεραίνομεν εκ του ότι, αναστελλομένων των κινήσεων του πρωτοπλάσματος διά ναρκωτικών, η προσπέλασις μένει ατέλεστος, οι δε πυρήνες μένουσι οιονεί προσηλωμένοι εν τη θέσει αυτών. Τέλος μετά τινα χρόνον οι ειρημένοι πυρήνες συνενούνται αλλήλους και διαλυομένων των υμένων συμμιγνύονται τα συστατικά αυτών. Ούτως η γονιμοποίησις συνετελέσθη, παρήχθη το πρώτον εμβρυικόν κύτταρον ή το σπερμώιον (Spermovium), έχον πλήρη πυρήνα και κεντροσωμάτιον. Του κυττάρου δε τούτου το μεν κυτόσωμα αποτελείται εκ του ωοπλάσματος, εις ο προσετέθησαν μιτοχόνδρια εκ του διαλυθέντος συνδετικού μέρους του σπερμίου, ο δε πυρήν είνε επίσης μικτής καταγωγής, και μόνον το κεντροσωμάτιον είναι αμιγές σπερμιογενές μόριον. Το κεντροσωμάτιον τούτο μετά την ένωσιν του ωογενούς και σπερμιογενούς πυρήνος, παρά τισι δε ζώοις πολλάκις και προ της ενώσεως ταύτης, διαιρείται εις δύο μέρη, ων μεταξύ διαπλάσσεται πυρηνική άτρακτος, εις ης τον ισημερινόν (μέσον) διατίθενται τα ωογενή και σπερμιογενή χρωμόσωμα. Τα δε μετά ταύτα επακολουθούντα άγουσιν εις αλληλοδιαδόχους διαιρέσεις του ωαρίου, δι’ ων παράγονται τα πρώτα εμβρυικά κύτταρα.
[i] Επί των πολυλεκίθων ωών (ιχθύων, ερπετών, πτηνών) συμβαίνει κατά φύσιν πολυσπερμία. Τα υπεράριθμα, δήλα δη σπερματοζωάρια προκαλούσιν εν τω ωοπλάσματι διαίρεσιν (αυλάκωσιν), ης τας περιοχάς καλούσι μεροκύτταρα (Merokyten). Αλλ’ η διαίρεσις αύτη ταχέως εξαφανίζεται αναπληρουμένη υπό της εκ του κυρίου σπερματοζωαρίου προκαλουμένης.
Τεύχος 143 Το Μικρό και το Μεγάλο
Λάκης Δόλγερας
Συγγραφέας. Βιβλία του: τα διηγήματα Ξεχασμένες Ιστορίες (2006) και τα μυθιστορήματα Μια σκοτεινή υπόθεση (2010), Η δεύτερη συνάντηση της Ελεωνόρας και του Νίκου (2012), Νικητές και νικημένοι (2013), Νεκρός στον ήλιο του Ιουλίου (2015)
