Ο άνθρωπος αιχμάλωτος του «παραδείσου» της τεχνολογίας

Κωνσταντίνος Μποβιάτσος – 22/07/2023 – ΣΑΜΟΥΡΑΪ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ

Με αφορμή την πάλη του Junger ενάντια στην «τεχνική», την νεωτερικότητα και τον σύγχρονο κόσμο, αλλά κυρίως το αποτέλεσμα της μάχης αυτής (όλα αυτά στο νέο βιβλίο που κυκλοφορεί ), δεν έχω παρά να συμφωνήσω μαζί του σε ότι έχει γράψει. Μαζί με αυτόν βέβαια υπήρξαν και άλλοι μεγάλοι διανοούμενοι, που πολέμησαν την σημερινή παρακμή και την απόλυτη εξάρτηση του ατόμου από την «τεχνική». Το βλέπουμε και το ζούμε άλλωστε καθημερινά. Σκέψεις και ερωτηματικά έρχονται συνεχώς στο μυαλό μου για την συντριπτική νίκη του νέου τρόπου ζωής ενάντια σε ότι γνωρίζαμε και ζήσαμε. Ίσως τώρα είναι το τέλος του κόσμου που ξέραμε. Μπορεί κάποιοι να με χαρακτηρίζουν πεσιμιστή, αλλά τα γεγονότα μιλάνε με απόλυτη ωμότητα. Άλλωστε αυτά τα μεγάλα μυαλά τα είχαν πει σχεδόν όλα.

Σύμφωνα με τον Carl Schmitt, τον μεγαλύτερο νομικό του 20ου αιώνα, «είναι σε δράση μια ψυχοτεχνική μηχανή μαζικής πρότασης που λειτουργεί με λέξεις και νοήματα και ξαναδιαμορφώνει μια πλαστική ανθρωπότητα. Οι τεχνικές ανακαλύψεις είναι το εργαλείο μιας νέας, τεράστιας μαζικής κυριαρχίας». Ο κίνδυνος για τον οποίο προειδοποιεί είναι ότι οι τεχνικές δεν γίνονται κατανοητές με την έννοια του ελέγχου και της αναδιαμόρφωσης της ανθρωπότητας. Ο άνθρωπος, αποχαρακτηρισμένος ως ανθρώπινο υλικό, μετακινείται από έναν χώρο τόπων σε έναν χώρο με ροές, ελεγχόμενες πληροφορίες, δεδομένα που καταγράφονται και συνδέονται σε ένα σύνολο που γίνεται ιστός αράχνης και τυλίγει εκατομμύρια άτομα που στερούνται αληθινά σημεία αναφοράς, σαν πληρωμένοι θεατές και απλοί χειροκροτητές, αγοραστές και καταναλωτές.

Μια άνιση και αναγκαστική σχέση έχει διαμορφωθεί σε σχέση με την τεχνική, η οποία αναγκάζει κάποιον να χρησιμοποιήσει μια ενιαία γλώσσα με διαδικασίες που τον εξαιρούν από τον προσωπικό συλλογισμό και τον πειραματισμό. Για να μας κάνουν να αποδεχθούμε τον κοινωνικό έλεγχο, μας ναρκώνουν με μια αφηρημένη ελευθερία. Η Εξουσία κατάλαβε μια διαίσθηση του Friedrich Schiller, ότι «οι άνθρωποι απαιτούν την ελευθερία του λόγου για να αντισταθμίσουν την ελευθερία της σκέψης, την οποία ωστόσο, αποφεύγουν». Δεν είναι χωρίς λόγο, όπως υπογραμμίζει ο διανοούμενος, ότι ο ψυχοτεχνικός μηχανισμός – «που εμπλέκεται σε έναν γιγαντιαίο γνωστικό πόλεμο με στόχο τη δημιουργία μιας υπερανθρωπότητας υβριδοποιημένης με τη μηχανή» – ωθεί τον επιταχυντή πάνω από όλα σε τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής: ένα πολύ ισχυρό σύμβολο, η δημιουργία ζωής απελευθερωμένη από τους περιορισμούς και τα όρια της φύσης, ο θανάσιμος εχθρός του homo technicus.

«Η τεχνική είναι αρχικά ένα ανθρωπολογικό χαρακτηριστικό αλλά από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, έχει καθιερωθεί ως σύστημα. Οι βελτιώσεις που προέρχονται από την τεχνική δραστηριότητα είναι αδιαχώριστες από τις συμβολικές και η σύγχρονη λατρεία της τεχνολογίας είναι παράγωγο του προγονικού αισθήματος λατρείας που ένιωσε ο πρωτόγονος άνθρωπος μπροστά στον μυστηριώδη και θαυμαστό χαρακτήρα του έργου των χεριών του» για να μιλήσουμε σύμφωνα με τον Jacques Ellul, έναν ακόμη απαισιόδοξο προφήτη ενάντια στη σύγχρονη τεχνολογία και για να μείνουμε στο πνεύμα του Junger. Τα χέρια του χθεσινού homo faber αντικαθίστανται από τη μυστηριώδη δύναμη του τεχνικού μηχανήματος, που γεννήθηκε, κατασκευάστηκε, φτιάχτηκε να λειτουργεί αφού έχει κατανοήσει τα μυστικά της φύσης. Η τεχνική εξαντλεί τον δεσμό που δημιουργούν οι άνθρωποι μεταξύ τους και με την πραγματικότητα, δίνοντας ζωή σε ένα είδος παγκόσμιας γλώσσας, που αντισταθμίζει όλες τις ανεπάρκειες και όλους τους διαχωρισμούς μέσω της ακραίας εξειδίκευσης σε όλους τους τομείς. Ο Ellul επεσήμανε επίσης τον αυξανόμενο αποπροσανατολισμό, την απουσία σκέψης και σχέσης, που προκαλείται από την αδυσώπητη πρόοδο των «συστημάτων» που ανάγουν τον άνθρωπο σε ένα «γρανάζι» χωρίς ιστορία και μνήμη.

Η κρίση του για την εισβολή του προσωπικού υπολογιστή στη ζωή μας είναι πολύ σημαντική. «Υπήρξε μια περίοδος στη χρήση των υπολογιστών που ήμασταν απόλυτα ενθουσιώδεις: ο υπολογιστής θα μας επέτρεπε να εκλογικεύσουμε τις αποφάσεις. Εάν ο λήπτης των αποφάσεων γνωρίζει τα πάντα για την κατάσταση, μπορεί να λάβει μια ακριβή απόφαση και ο υπολογιστής μας επιτρέπει να γνωρίζουμε τα πάντα. Οι μελέτες αποφάσεων δείχνουν ότι τα βοηθήματα λήψης αποφάσεων είναι εντελώς αναξιόπιστα. Δεν είναι η συσσώρευση πληροφοριών που μας επιτρέπει να πάρουμε μια σωστή απόφαση. Προφανώς είναι καλύτερο να έχουμε ακριβή γνώση των δεδομένων, αλλά η περίσσεια πληροφοριών μπλοκάρει την απόφαση». Δηλαδή, εμπιστεύεται ο καθένας μας κάθε επιλογή του στο τεχνητό μηχάνημα. Ο άνθρωπος, συνηθισμένος να έχει τον υπολογιστή ως συνομιλητή, γίνεται ανίκανος να σχετιστεί με τους ανθρώπους. Βλέπουμε τις μοναξιές δίπλα δίπλα, καθεμία συνδεδεμένη στον υπολογιστή. Ειδικότερα, η παιδαγωγική μέσω του υπολογιστή (ο υπολογιστής που αντικαθιστά τον δάσκαλο) έχει τρομακτικά ψυχολογικά αποτελέσματα.

Ένας άλλος κριτικός της τεχνολογίας ήταν ο Martin Heidegger, του οποίου η διάλεξη του το 1953, “Το ζήτημα της τεχνικής” είναι ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα κείμενα της σύγχρονης σκέψης. Το μεγάλο λάθος – που προωθεί η εξουσία – είναι ο «οργανικός και ανθρωπολογικός ορισμός της τεχνικής», ή αλλιώς η ιδέα σύμφωνα με την οποία, αυτή είναι μέσο και δραστηριότητα του ανθρώπου. Στην πραγματικότητα η ουσία της τεχνικής, δεν είναι καθόλου κάτι το τεχνικό. Με άλλα λόγια δεν είναι ένα μέσο, αλλά ένα «σύστημα», ένα όραμα του κόσμου. Τονίζει ο ίδιος στο έργο του ότι «Η τεχνική μας τοποθετεί μπροστά σε έναν συνεχή κύκλο στον οποίο ο φυσικός κόσμος εμφανίζεται ως φόντο. Τα προϊόντα της σύγχρονης τεχνολογίας απαιτούν και σκιαγραφούν έναν ορίζοντα που τα καθιστά αξιοποιήσιμα, έναν ορίζοντα που επηρεάζει τελικά ολόκληρο τον κόσμο. Η ουσία της σύγχρονης τεχνικής βρίσκεται στην κατηγορία της επιβολής, πλαίσιο (Gestell). Ο άνθρωπος δεν είναι πλέον εκούσιος παράγοντας στη χειραγώγηση της φύσης, αλλά επίσης καλείται να χρησιμοποιήσει τη φύση, τον κόσμο ως ταμείο ενεργειών για εργασία, μεταμόρφωση και αποθήκευση. Αν η τεχνική είναι επιβλητική, ο τεχνικός άνθρωπος καταδικάζεται να επιδιώκει και καλλιεργεί μόνο ότι αποκαλύπτεται στη χρήση, παίρνοντας όλα τα μέτρα από αυτό». Αυτό βέβαια οδηγεί σε μια σχέση εκμετάλλευσης που εκθέτει την ανθρωπότητα στον «ύψιστο κίνδυνο.

Η απειλή προέρχεται από την ίδια την ουσία της τεχνικής. Είναι διάσημο το απόσπασμα ενός στίχου του μεγάλου Γερμανού ποιητή Hoelderlin: «όπου υπάρχει κίνδυνος, μεγαλώνει και αυτό που μας σώζει». Η παντοδύναμη απειλή μπορεί να μας επιτρέψει να κατανοήσουμε τον κολασμένο μηχανισμό στον οποίο μας έχουν υποβάλλει. Ο υπέρτατος κίνδυνος συνυπάρχει με τη σωτηρία και τη λύτρωση: όποιος είναι σε θέση να αντιμετωπίσει και να αναλογιστεί πλήρως το νόημα της τεχνολογίας κατανοεί τον τομέα χρήσης και γίνεται ο συνειδητός φύλακας της «ουσίας της αλήθειας». Σύμφωνα με τον Heidegger, προϋπόθεση για την επίτευξη αυτής της σωτηρίας είναι η ικανότητα να αντιλαμβάνεται κάποιος «στην τεχνολογία αυτό που αποτελεί την ύπαρξή της, αντί απλώς να γοητεύεται από τεχνικά πράγματα». Δυστυχώς αυτός είναι ο λαβύρινθος στον οποίο έχουμε βυθιστεί. Η πεποίθηση ότι η τεχνική «λύνει» και έχει λύση για όλα. Το κακό, η αρρώστια, ο θάνατος γίνονται τεχνικά προβλήματα. Η τεχνική προάγει μια διάθεση του νου που γίνεται ιδεολογία, κάτι σαν ένα πολυεργαλείο που κάνει για όλα. Η πιο σαγηνευτική πλευρά της είναι να προσφέρει λύσεις για οποιαδήποτε πτυχή της ζωής, μέχρι να γίνει το αφεντικό της. «Για να λύσετε τα πάντα, κάντε κλικ εδώ» μας λέει πάντα αυτό το αόρατο κυρίαρχο «κάτι» που υπάρχει γύρω μας. Αυτό το τεχνολογικό πολυεργαλείο θέτει ένα θεμελιώδες ρητορικό ερώτημα: Γιατί πρέπει να βασιζόμαστε τελικά σε νόμους, πολιτείες, ηθικές αρχές, όταν έχουμε αυτό το μαγικό κουμπί στο χέρι μας.

Η τεχνική γοητεύει τον άνθρωπο για το μυστήριο που την περιβάλλει, για το κλικ που λύνει ένα πρόβλημα ή δίνει μια απάντηση, για την αίσθηση της παντοδυναμίας που δημιουργεί. Ο απώτερος στόχος του μετανθρωπισμού – μιας ιδεολογίας που δεν θα είχε νόημα χωρίς την τεχνολογία – είναι ακόμη και να νικήσει τον θάνατο. «Η θέληση που οργανώνεται με την τεχνική προς κάθε κατεύθυνση δημιουργεί βία στη γη και την παρασύρει στην εξάντληση, στην τοκογλυφία και στις μεταμορφώσεις του τεχνητού. Ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται ανθρώπινο υλικό. Παύουμε να είμαστε πρόσωπο, μεταμορφωνόμαστε σε ένα πράγμα, ένα τεχνούργημα, ένα πλαστικό προϊόν που πρέπει να χειραγωγηθεί, να μεταμορφωθεί και να χρησιμοποιηθεί σύμφωνα με προκαθορισμένα σχέδια. Μια Σκέψη που δεν σκέφτεται»… είναι ο ορισμός του ίδιου του Heidegger, ο οποίο συνεχίζει: «Παραμένουμε πάντα αιχμάλωτοι της τεχνικής και αλυσοδεμένοι σε αυτήν, είτε την αποδεχόμαστε με ενθουσιασμό είτε την αρνούμαστε κατηγορηματικά. Αλλά είμαστε ακόμη πιο σοβαρά κάτω από την εξουσία της όταν την θεωρούμε ουδέτερη. Στην πραγματικότητα αυτή η αναπαράσταση που τείνουμε να δεχόμαστε με ιδιαίτερη εύνοια μας κάνει εντελώς τυφλούς στην ουσία της τεχνικής». Δυστυχώς αληθινός ο Γερμανός στοχαστής. Ο κίνδυνος είναι να μην γίνουν κατανοητές οι τεχνικές, να μην αποκαλυφθούν, να κατανοηθούν με το καταστροφικό τους νόημα της εισβολής και ερημοποίησης των ελευθεριών, της προοδευτικής κατάργησης της ιδιωτικής ζωής, της οικειότητας, της συντριβής, της αναδιαμόρφωσης ατομικών προσωπικοτήτων και συλλογικών αντιλήψεων.

Η Tεχνούπολη είναι ταυτόχρονα προγνωστική, τυποποιητική και προληπτική. Μια τέτοια πόλη υπάρχει πλέον παντού. Αυτό θέλησαν να δημιουργήσουν και το κατάφεραν και κυρίως με την απλή δικαιολογία της ασφάλειας και της ειρήνης. Μας προετοίμαζαν από παλιά με τα έργα του κινηματογράφου. Στην ταινία “Minority Report” του Στίβεν Σπίλμπεργκ, τρεις χαρακτήρες αποτρέπουν το έγκλημα μέσω μυστηριωδών εξωαισθητηριακών ικανοτήτων. Φτάσανε μέχρι και εκεί: ισχύς και «τεχνικός» έλεγχος. Η σημερινή σχέση ανθρώπου και τεχνολογίας μοιάζει με τον αγώνα που φαντάζεται ο Ernst Junger, στο βιβλίο του “Στους μαρμάρινους βράχους”, ανάμεσα στον κόσμο του Ναυτικού και στους κόσμους των βάλτων και των δάσων, όπου κυριαρχεί η σκοτεινή φιγούρα του Δασονόμου, αντιπροσωπευτικού ενός κόσμου που αποτελείται από θέληση για εξουσία, βία και περιφρόνηση για όλες τις ανθρώπινες αξίες. Κατακτημένα τα “μαρμάρινα βράχια”, η ζωή μας κυριαρχείται από την τεχνική, απρόσωπη, απαθής, ανεξέλεγκτη…«αν τα πράγματα πάρουν το δρόμο τους, εδώ είναι η καταστροφή».