Του Μιχάλη Τσιαουσίδη,
Σε κάθε πόλεμο, η πιο μικρή αψιμαχία μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο επίπεδο των συμβολισμών. Η κάθε μάχη και ο κάθε νεκρός μπορούν ν’ αποτελέσουν τον σπόρο επί τη βάσει του οποίου θα προκύψει το συλλογικό αφήγημα.
Πολλώ δε μάλλον, οι νικητές του εκάστοτε πολέμου έχουν την διακριτική ευχέρεια της επανεγγραφής της ιστορίας κατά το δοκούν επιχειρώντας να παραποιήσουν την πραγματικότητα ούτως ώστε να εξυπηρετήσουν τους δικούς τους αντικειμενικούς σκοπούς.
Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο είναι η πολιορκία του Alcázar του Toledo, από τις δυνάμεις των Ρεπουμπλικάνων, σε ένα από τα πρώιμα συμβάντα του τριετούς εμφυλίου πολέμου ο οποίος ταλάνισε την χώρα της Ιβηρικής αφήνοντας σημάδια τα οποία έως και σήμερα δεν έχουν σβήσει πλήρως.
Οι λιγοστοί Εθνικιστές οι οποίοι υπερασπίζονταν το κάστρο, το οποίο χρησίμευε ως στρατιωτική ακαδημία εκείνη την περίοδο, ανήχθησαν σε ήρωες για το εθνικιστικό στρατόπεδο ενώ η επιλογή του διοικητή τους να προτιμήσει να εκτελεστεί ο γιος του από τους αντιπάλους παρά να παραδοθεί το οχυρό το οποίο υπερασπιζόταν έλαβε μυθικές διαστάσεις τόσο κατά την περίοδο του εμφυλίου όσο και κατά την περίοδο του φρανκικού καθεστώτος.
Αντίστοιχα, η επιλογή του στρατηγού Francisco Franco να καθυστερήσει μία προέλαση προς την πρωτεύουσα Μαδρίτη για ν’ ανακουφίσει τους πολιορκημένους ήταν μία αμφιλεγόμενη απόφαση, απολύτως λανθασμένη από στρατιωτική άποψη αλλά πλήρως επωφελής για τον ίδιο προσωπικά. Ταυτόχρονα, η πολιορκία του Alcázar προσέφερε τα μέγιστα στο επίπεδο των συμβολισμών για την εθνικιστική πλευρά, προωθώντας την ιδέα της “χριστιανικής σταυροφορίας εναντίον των αθέων”.
Το πραξικόπημα
Το πραξικόπημα του Ιουλίου του 1936, το οποίο χώρισε την Ισπανία στα δύο ανάμεσα στους Ρεπουμπλικάνους (τους πιστούς στην εκλεγμένη κυβέρνηση) και τους Εθνικιστές (τους υποστηρικτές του πραξικοπήματος) ξεκίνησε στις 17 Ιουλίου από το ισπανικό προτεκτοράτο του Μαρόκου και την επόμενη, στις 18, επεκτάθηκε στην ισπανική ενδοχώρα. Διοργανώθηκε από αξιωματικούς του ισπανικού στρατού, φίλα προσκείμενους στην Δεξιά, με σκοπό ν’ ανατρέψουν την δημοκρατικά εκλεγμένη αριστερή κυβέρνηση της χώρας.
Στην απόφασή τους συνέτειναν διάφοροι παράγοντες, όπως φόβοι για την εφαρμογή του ριζοσπαστικού προγράμματος του Λαϊκού Μετώπου (δηλαδή του εκλογικού συνασπισμού της Αριστεράς ο οποίος είχε οριακά νικήσει στις εκλογές του ίδιου έτους τα διάφορα συνασπισμένα κόμματα και κομματίδια της Δεξιάς), η προσπάθεια διατήρησης των “παραδοσιακών αξιών” κ.ο.κ.
Σε όλα αυτά πρέπει να προσθέσουμε την αδυναμία της αριστερής Κυβέρνησης να επιβάλλει τον νόμο αλλά και την συστηματική βία η οποία ασκούνταν από ομάδες της Αριστεράς κατά του Τύπου, των κληρικών και των εκκλησιών και εν γένει κατά των υποστηρικτών της Δεξιάς.
Η απαγωγή και εκτέλεση του ηγέτη της βασιλόφρονος Δεξιάς, José Calvo Sotelo, το ξημέρωμα της 13ης Ιουλίου, από στελέχη της Αστυνομίας και οπαδούς της Αριστεράς αποτέλεσε τον καταλύτη καθώς η πλήρης κρατική αδράνεια για την εύρεση του ενόχου απονομιμοποίησε την Κυβέρνηση για μεγάλη μερίδα των δεξιών πολιτών, οι οποίοι θεώρησαν ότι η πρώτη αφενός δεν ήταν ουδέτερη αφετέρου προστάτευε τους θύτες, συντείνοντας καθοριστικά στο να ενισχυθεί το κίνημα.
Η 18η Ιουλίου, λοιπόν, βρήκε την Ισπανία σε αναβρασμό καθώς αρκετές φρουρές εξεγέρθησαν κατά της Κυβέρνησης δηλώνοντας την στήριξή τους στην “επανάσταση” με τους Εθνικιστές να επιτυγχάνουν να πάρουν υπό τον έλεγχό τους αρκετές σημαντικές πόλεις, όπως η Σεβίλλη και η Zaragoza.
Εν αντιθέσει με τις ως άνω πόλεις, το Toledo, το οποίο αποτελούσε για αιώνες μία από τις πιο σημαντικές πόλεις της Ισπανικής Αυτοκρατορίας σε θρησκευτικό, στρατιωτικό, διοικητικό αλλά και καλλιτεχνικό επίπεδο, ενσαρκώνοντας πλήρως την ιδέα της Hispanidad, την ιδέα της ισπανικής εθνικής ενότητας, ευρισκόμενο περίπου 70 χλμ. νότια της Μαδρίτης, ήταν τόσο αχρείαστο στρατιωτικά, που ουδείς εκ των συνωμοτών του κινήματος ενδιαφέρθηκε να μυήσει τους στρατιωτικούς του.
Το Toledo, όπως όλες οι πόλεις με ένδοξο παρελθόν, είχε το alcázar του, το κάστρο του, το οχυρό του, αναγκαίο για να προστατεύει την πόλη από τις επιδρομές ενώ την ίδια στιγμή χρησιμοποιούσε και ως παλάτι για τον εκάστοτε βασιλιά.
Το Alcázar χτίστηκε κατά την ρωμαϊκή περίοδο και με το πέρασμα των αιώνων καταστράφηκε και επιδιορθώθηκε πλείστες όσες φορές. Με τον καιρό ερήμωσε και τον 19ο αιώνα αποφασίστηκε η εγκατάσταση σε αυτό της Στρατιωτικής Ακαδημίας όπου θα εκπαιδεύονταν οι μελλοντικοί αξιωματικοί του ισπανικού στρατού.
Η πολιορκία του Alcázar του Τολέδο
Το ξέσπασμα του πραξικοπήματος συνέπιπτε με την περίοδο των θερινών διακοπών, επομένως οι περισσότεροι αξιωματικοί και δόκιμοι ήταν εκτός Toledo. Επιπλέον, ήταν τόσο μικρή η στρατιωτική αξία της πόλης, που κανένας από τους ηγέτες της εξέγερσης δεν είχε μπει στον κόπο να συμπεριλάβει την πόλη στα πλάνα.
Ανώτερος ανάμεσα στους παριστάμενους ήταν ο Συνταγματάρχης José Moscardó, ο οποίος, παρότι ενήμερος εκ των προτέρων για το κίνημα, δεν είχε προβεί σε κάποια κίνηση υποστήριξης.
Εντούτοις, με το ξέσπασμα του πραξικοπήματος, το Υπουργείο Πολέμου απευθύνθηκε επανειλημμένα στον Moscardó, ως ανώτερο εντός του κτιρίου, να παραδώσει τα όπλα και τα πυρομαχικά τα οποία βρίσκονταν στο εργοστάσιο όπλων της πόλης. Σε κάθε αίτημά του πρώτου, συναντούσε την επίμονη άρνηση του Συνταγματάρχη, ο οποίος επίσημα το πρωί της 21ης Ιουλίου εκδήλωσε την στήριξή του για την επανάσταση κηρύσσοντας το οχυρό σε κατάσταση πολέμου με την Κυβέρνηση της Μαδρίτης, έχοντας πρώτα μεταφέρει τα όπλα και τα πολεμοφόδια εντός του οχυρού.
Την επόμενη ημέρα, έφτασαν στο Toledo δυνάμεις της Κυβέρνησης, υπό τον στρατηγό José Riquelme, οι οποίες είχαν σταλεί από την Μαδρίτη για να πάρουν τον έλεγχο της πόλης όπως και για να αποκτήσουν τον πολυπόθητο οπλισμό. Μετά από κάποιες μάχες εντός της πόλης, οι λίγο παραπάνω από 1000 εθνικιστές (ένα μείγμα από εκατοντάδες αστυνομικούς, ελάχιστους δόκιμους, στρατιωτικούς, φαλαγγίτες, αλλά και διάφορους εθελοντές) υποχώρησαν προς το Alcázar συνοδευόμενοι από περίπου 600 γυναικόπαιδα και γύρω στους 50 Αριστερούς οι οποίοι πάρθηκαν ως αιχμάλωτοι. Ανάμεσα στους υποχωρήσαντες εντός του κάστρου δεν ήταν η οικογένεια του Moscardó, η οποία παρέμεινε στην πόλη του Toledo.
Την ίδια μέρα, άρχισε η πολιορκία του Alcázar. Το μέλλον για τους έγκλειστους προοιωνιζόταν δύσκολο. Εξίσου αβέβαιο ήταν και για τους υποστηρικτές των επαναστατών εκτός των τειχών. Στο διάστημα μεταξύ 20ης και 31ης Ιουλίου υπολογίζεται ότι 400 άτομα εκτελέστηκαν στο Toledo με την υποψία ότι υποστήριζαν το πραξικόπημα.
Ο θρύλος του Alcázar
Το πρωί της 23ης Ιουλίου το τηλέφωνο το οποίο βρισκόταν στο γραφείο του συνταγματάρχη χτύπησε. Ένας ντόπιος δικηγόρος, ο οποίος είχε συνταχθεί με τους Ρεπουμπλικάνους, ζήτησε να μιλήσει με τον Moscardó στον οποίο και επέρριψε τις ευθύνες για την κατάσταση στο Toledo.
Επιπλέον, προσέθεσε ότι ο ένας από τους γιους του συνταγματάρχη, ο Luis, κρατούνταν αιχμάλωτος και θα εκτελούνταν εφόσον δεν παραδινόταν το οχυρό.
Η ακόλουθη συνομιλία μεταξύ πατέρα και υιού ήταν αυτή που έμεινε στην ιστορία και δόμησε τον θρύλο του Alcázar:
Luis Moscardó: Μπαμπά.
Συνταγματάρχης Moscardó: Τι συμβαίνει, παιδί μου;
Luis Moscardó: Τίποτα. Λένε ότι θα με πυροβολήσουν αν δεν παραδώσεις το Alcázar. Συνταγματάρχης Moscardó: Τότε, παράδωσε την ψυχή σου στον Θεό, φώναξε “ζήτω η Ισπανία” και πέθανε όπως ένας πατριώτης.
Luis Moscardó: Ένα πολύ μεγάλο φιλί, μπαμπά. Συνταγματάρχης Moscardó: Ένα πολύ μεγάλο φιλί, γιε.
Στην συνέχεια, ο συνταγματάρχης απευθύνθηκε στον δικηγόρο λέγοντάς του ότι μπορεί να ξεχάσει την περίοδο χάριτος (τα 10 λεπτά που του δόθηκαν). Προσέθεσε ότι “το Alcázar δεν θα παραδοθεί ποτέ.”
Σύμφωνα με την εθνικιστική αφήγηση, αμέσως μετά ο Luis εκτελέστηκε.
Το ημερολόγιο το οποίο όφειλε να γράφει καθημερινά ο συνταγματάρχης κατά την διάρκεια της πολιορκίας προσφέρει μία ελαφρώς διαφορετική εκδοχή της ιστορίας:
“Στις δέκα η ώρα, ο αρχηγός της πολιτοφυλακής κάλεσε τον στρατιωτικό διοικητή, ειδοποιώντας τον ότι είχε υπό την εξουσία του έναν από τους γιους του και ότι θα τον πυροβολούσε αν δεν παραδοθούμε μέσα σε δέκα λεπτά, και για να μπορέσει να δει ότι αυτό ήταν αληθές, ο γιος πήρε το τηλέφωνο λέγοντας με μεγάλη ηρεμία στον πατέρα του ότι δεν συνέβαινε τίποτα, ανταλλάσσοντας
μεταξύ πατέρα και γιου αποχαιρετιστήριες φράσεις μεγάλου πατριωτισμού και θρησκευτικής ζέσης. Όταν ο Στρατιωτικός Διοικητής μίλησε με τον αρχηγό της πολιτοφυλακής, του είπε ότι μπορούσε να σώσει τη δεκάλεπτη προθεσμία που του είχε δώσει για την εκτέλεση του γιου του, αφού δεν υπήρχε περίπτωση να παραδοθεί ο Αλκαζάρ.”
Είτε, όντως, ο γιος του Συνταγματάρχη εκτελέστηκε στις 23 Ιουλίου ως άμεση συνέπεια της άρνησης του πατέρα του να παραδοθεί είτε μετά έναν μήνα μαζί με άλλους 80 φυλακισμένους Δεξιούς ως αντίποινα για αεροπορικές επιδρομές (το πλέον πιθανό), η αυταπάρνηση του διοικητή τους χαλύβδωσε το ηθικό των αμυνόμενων, οι οποίοι δεν μπορούσαν να σκεφτούν την παράδοση μετά από ένα τέτοιο συμβάν.
Ο Moscardó ταυτίστηκε με τον Guzmán el Bueno, έναν μεσαιωνικό ιππότη κατά την περίοδο της Reconquista ο οποίος προτίμησε να αφήσει τον γιο του να σφαγιαστεί από τους Μαυριτανούς πολιορκητές στους οποίους ήταν αιχμάλωτος παρά να παραδώσει το οχυρό του.
Σε όλα αυτά, προστίθεται η εκπληκτική σύμπτωση (;) πως η γυναίκα του Moscardó είχε το επίθετο Guzmán και με βάση την ισπανική εθιμοτυπία το πλήρες ονοματεπώνυμο του παιδιού ήταν Luis Moscardó Guzmán.
Η αναλογία ανάμεσα σε Moscardó και Guzmán ήταν πολύ σημαντική ιδίως αφ’ ης στιγμής το πραξικόπημα προωθούνταν ως μία “χριστιανική σταυροφορία” κατά των “άθεων κομμουνιστών”, παρά την αντίφαση ότι στο κίνημα υπηρετούσαν χιλιάδες μουσουλμάνοι στρατιώτες (regulares) από το προτεκτοράτο του Μαρόκου.
Η συνέχεια της πολιορκίας
Σε θέματα καθημερινότητας, παρότι το νερό ήταν εξασφαλισμένο εντός του κάστρου, οι πολιορκημένοι αντιμετώπισαν τεράστιες δυσκολίες στο επισιτιστικό κομμάτι. Καθώς ήταν καλοκαίρι, τα αποθέματα τροφίμων ήταν ελάχιστα και έτσι κατέφευγαν στην κατανάλωση των αλόγων και των μουλαριών που υπήρχαν στους στάβλους της Ακαδημίας
Έμφαση δόθηκε από τους πολιορκημένους και στο θρησκευτικό σκέλος μετατρέποντας ένα από τα υπόγεια του οχυρού σε παρεκκλήσι αφιερωμένο στην προστάτιδα της Ισπανίας, την Παναγία της Πιλάρ (Nuestra Señora del Pilar), με το άγαλμά της να βρίσκεται εντός του πρόχειρου παρεκκλησίου και σε αυτό να προσεύχονται οι απελπισμένοι υπερασπιστές, καθιστάμενο ούτως σύμβολο των ιδεωδών για τα οποία πολεμούσαν οι Εθνικιστές αλλά κυρίως ένα σύμβολο της προστασίας και της παρέμβασης της Παναγίας.
Παρά τις συνεχείς επιθέσεις των Ρεπουμπλικάνων, οι αμυνόμενοι απέκρουαν πεισματωδώς κάθε επίθεση με την πολιορκία να συνεχίζεται για 2 ακόμα μήνες δίχως επιτυχία, με το οχυρό να έχει γίνει σχεδόν ερείπια ως απόρροια των ασταμάτητων βομβαρδισμών, δυσκολεύοντας το έργο των τουλάχιστον 8.000 επιτιθέμενων. Την ίδια στιγμή, οι προσπάθειες των Ρεπουμπλικάνων να ανατινάξουν το κτίριο υπογείως απέτυχαν όπως και όλες οι προσπάθειες συνθηκολόγησης.
Στις 26 Σεπτεμβρίου, ο στρατός των Εθνικιστών ήταν στα πρόθυρα της πόλης του Toledo ενώ στις 27 είχε εισέλθει εντός της πόλης συναντώντας μικρή αντίσταση από την τοπική πολιτοφυλακή η οποία προτίμησε να υποχωρήσει. Μέχρι το βράδυ, είχαν φτάσει στο κάστρο το οποίο και απελευθέρωσαν.
Με την πόλη στο έλεος των regulares, ακολούθησαν εκτεταμένες σφαγές αμάχων ενώ οι εκτελέσεις δεν σταμάτησαν ούτε τον επόμενο μήνα. Η ίδια μοίρα επιφυλάχτηκε και για τους τραυματίες ρεπουμπλικάνους στρατιώτες του τοπικού νοσοκομείου.Στις 28 Σεπτεμβρίου, ο Franco εισήλθε στο οχυρό, όπου ο Moscardó τον υποδέχτηκε με τα λόγια “sin novedad en el Alcázar”. Ουδέν νεώτερον στο Αλκάθαρ.
Η σημασία του Alcázar για την ανέλιξη του Franco στην εξουσία
Η λύση της πολιορκίας από τις δυνάμεις του στρατηγού Francisco Franco αποτέλεσε το μονοπάτι προς την εξουσία για τον γαλικιανό στρατηγό. Την 21η Σεπτεμβρίου, οι ηγετικές μορφές του κινήματος συνεδρίασαν στην Salamanca αποφασίζοντας να αντικαταστήσουν την junta, το συλλογικό όργανο αποφάσεων, με την ενός ανδρός αρχή.
Δεν ήταν παρά εκείνη την μέρα που ο Franco έδωσε αλλαγή κατεύθυνσης στον στρατό του, ο οποίος, αντί να κινηθεί προς Μαδρίτη, στράφηκε προς το Toledo.
Αν δούμε ψυχρά το γεγονός ότι ο στρατός των Εθνικιστών προτίμησε να σώσει τους πολιορκημένους του οχυρού αντί να επιτεθεί στην ανοχύρωτη Μαδρίτη και να σώσει τους πολλαπλάσιους αποκλεισμένους υποστηρικτές του πραξικοπήματος στην Μαδρίτη (εκ των οποίων μερικές χιλιάδες εκτελέστηκαν με μαζικές προγραφές στις σφαγές του Paracuellos δίχως την παραμικρή υποψία δίκαιης δίκης), μιλάμε για μία εγκληματική απόφαση, ένα στρατιωτικό λάθος άνευ προηγουμένου.
Αυτό δεν ενδιέφερε, όμως, τον μελλοντικό Caudillo, ο οποίος με σκοπό να ενισχύσει την θέση του ανάμεσα στους υπόλοιπους στρατηγούς του κινήματος κινήθηκε προς το Alcázar αντί της ανυπεράσπιστης Μαδρίτης.
Τις ημέρες που ακολούθησαν της απελευθέρωσης, ο Franco ονομάστηκε Generalísimo (=στρατάρχης) του ισπανικού στρατού ενώ λίγο αργότερα έλαβε τον τίτλο του “Αρχηγού της Ισπανικής Κυβέρνησης”, συγκεντρώνοντας όλη την εξουσία στα χέρια του.
Η πρωτεύουσα χρειάστηκε άλλα 3 χρόνια ούτως ώστε να παρθεί από τους Εθνικιστές καθυστερώντας κατά πολύ την διάρκεια του πολέμου, αλλά ο δρόμος του Franco προς την εξουσία ήταν ήδη στρωμένος.
Μεταπολεμική χρήση του Alcázar
Το Alcázar έμεινε εσκεμμένα για πολλά χρόνια δίχως επιδιόρθωση, ένα “ζωντανό” μνημείο το οποίο θα υπενθύμιζε τον μαρξιστικό ζυγό και ό,τι αυτός προκάλεσε. Ήδη από τα χρόνια της φρανκικής δικτατορίας, άρχισαν τα άθικτα μέρη του να χρησιμοποιούνται ως μουσείο ενώ η Στρατιωτική Ακαδημία μεταφέρθηκε σε νέο κτίριο, το οποίο κτίστηκε γι’ αυτόν τον σκοπό.
Την ίδια περίοδο, λάμβαναν χώρα ετήσιοι εορτασμοί της απελευθέρωσης του οχυρού με λιτανεία στην πόλη του αγάλματος της Παναγίας του Pilar.
Με την οικονομική άνθιση την οποία βίωσε η Ισπανία την δεκαετία του ’50, το οχυρό ανακατασκευάστηκε.
Σήμερα, χρησιμοποιείται ως στρατιωτικό μουσείο.
Συμπέρασμα
Καταληκτικά, η πολιορκία του Alcázar αποτελεί μία από τις πιο ενδιαφέρουσες σελίδες του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου.
Για τους εθνικιστές, διαμόρφωσε το πολυπόθητο ηθικό και ιδεολογικό πλεονέκτημα λειτουργώντας ως ένα εργαλείο προπαγάνδας: οι πολιορκημένοι που ζουν ως ερημίτες δίνοντας τον υπέρ πάντων αγώνα εντός ενός υπεράριθμου αντιπάλου, με μόνο σκοπό την διατήρηση των παραδοσιακών αξιών εντός μίας Ισπανίας η οποία διοικούμενη από τις “ορδές των κόκκινων” καταρρέει, ο ηρωικός συνταγματάρχης Moscardó ο οποίος θέτει το καθήκον και την πίστη στην ανώτατη αξία της Πατρίδας πάνω από τα πάντα ακόμα και από την οικογένειά του.
Παρά το γεγονός ότι το άρθρο εστιάζει στην προσέγγιση της πολιορκίας από την αντίληψη των εθνικιστών, η ίδια πολιορκία αποτυπώνει την εμμονή του ρεπουμπλικανικού στρατοπέδου σε κινήσεις άνευ ουσίας. Καθ’ όλη την διάρκεια του πολέμου, οι ρεπουμπλικάνοι αναλώθηκαν στην επιδίωξη νικών όχι σε ουσιαστικό αλλά σε συμβολικό επίπεδο.
Έτσι, πολύτιμες μονάδες, με σιγουριά τουλάχιστον 8.000 στρατιώτες, εστάλησαν στο μηδαμινής στρατιωτικής αξίας Τολέδο αντί να σταλούν στο μέτωπο της Extremadura, στην δυτική Ισπανία, όπου προχωρούσε η επέλαση του στρατού των εθνικιστών. Αν αυτές οι δυνάμεις είχαν σταλεί εκεί, θα ήταν πολύ πιο πιθανό να ηττηθεί ο στρατός των Εθνικιστών και ούτως δεν θα μπορούσε να ενωθεί η βόρεια εθνικιστική ζώνη με την αντίστοιχη νότια ούτε και ν’ απωλεσθούν τα σύνορα με την Πορτογαλία του Salazar, η οποία ενίσχυε απροκάλυπτα το εθνικιστικό στρατόπεδο.
Βιβλιογραφία:
⦁ Lynn Cartwright-Punnett: How Spain Sees its Past: the monumentalisation of the Spanish Civil War
⦁ Alberto Reig Tapia: El asedio del Alcázar: mito y símbolo político del franquismo
⦁ Cecil Eby: The siege of the Alcázar
