Εργασία της Παναγιώτας Δαυιδούλας Ν. Περήφανου*

Πρόλογος

Αγγελής Νικολάου Γωβιός ή «Γωβγίνας», ο Γενικός Αρχηγός του ευβοϊκού επαναστατικού αγώνα αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο της παρούσας εργασίας. Μέσα από τη ζωή και την ηρωική του δράση αναδεικνύεται και ο αγώνας της Εύβοιας ενάντια στον τουρκικό ζυγό. Ο τραγικός θάνατος του Καπετάν Αγγελή δεν ζημίωσε μόνο την ευβοϊκή Επανάσταση, αλλά είχε επίπτωση σε ολόκληρη την έκβαση και την έκταση των μετέπειτα απελευθερωτικών μαχών. Ωστόσο, ο Αγγελής Γωβιός παραμένει ακόμη άγνωστος στο πανελλήνιο.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω από τα βάθη της καρδιάς μου, τον καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Θανάση Χρήστου για την πάντα ζεστή και πολύτιμη υποστήριξη. Ευχαριστίες οφείλω, επίσης και στον ιστοριοδίφη, τέως επιμ. του Ιστορικού & Λαογραφικού Μουσείου της Λίμνης Ευβοίας, Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιο», ο οποίος συνεισέφερε τα μέγιστα σε επίπεδο ερευνητικό. Η εργασία αυτή αφιερώνεται στον Λιμνιώτη καπετάν Αγγελή Γωβιό, στον αδικημένο αυτόν ήρωα της ιστορίας μας, ως φόρος τιμής για τη συμβολή του στην επανάσταση του Γένους.

Εισαγωγή

Ο Ευβοέας οπλαρχηγός Αγγελής Γωβιός (1780-1822) ήταν μια λαμπρή μορφή των δύο πρώτων χρόνων της επανάστασης του ’21. Ξεχώρισε για τις διοικητικές, στρατηγικές και πολεμικές του ικανότητες. Άξιος εκπρόσωπος της ναυτικής Λιμνιώτικης παράδοσης με ανυπότακτο χαρακτήρα, συγκρούστηκε ζωηρά με τους τουρκο-κοτζαμπάσηδες της πατρίδας του. Εξορίστηκε απ’ αυτούς ως «αγύρτης, ταραχοποιός και επικίνδυνος επαναστάτης»^[1], όμως με αντιδραστική συμπεριφορά κατάφερε να διακριθεί στην αυλή του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Εκεί, αναγορεύθηκε σε αρματολό και ήρθε σε επαφή με τους πρωτοκλασάτους, μετέπειτα αγωνιστές της επανάστασης. Ανέπτυξε ιδιαίτερη σχέση με το «λιοντάρι της Ρούμελης» τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, στον οποίο στάθηκε ικανός Υπαρχηγός και πιστός του σταυραδελφός. Ο Κων/νος Οικονόμου – ο εξ’ Οικονόμων, φέρεται ως ο μυήσας τον Αγγελή Γωβγίνα στα μυστικά της Φιλικής Εταιρείας^[2], ενώ σύμφωνα με άλλες πηγές, ο Αγγελής μυήθηκε στη Φιλική από τον διαπρεπή νομικό και ένθερμο φιλικό Νικόλαο Φλογαΐτη που τότε διέπρεπε στη Ρωσία^[3].

Στην ονομαστή μάχη του Χανίου της Γραβιάς (8 Μαΐου 1821) ξεχώρισε για την ανδρεία του και διακρίθηκε πρώιμα. Στη συνέχεια ανέλαβε τη Γενική Αρχηγία του ευβοϊκού αγώνα με τις υπογραφές όλων των Ευβοέων οπλαρχηγών και Προεστών, καθώς και των εκπροσώπων της επαναστατικής Διοίκησης εκ των οποίων οι υπογραφές του Δημήτρη Υψηλάντη και 20 Ελλήνων βουλευτών. Ο Αγγελής Γωβιός πέρασε στον πάνθεον των αθανάτων, πέφτοντας ηρωικά στη θέση των Δύο Βουνών.

Το κυρίως θέμα της παρούσας εργασίας χωρίζεται σε δύο κεφάλαια. Ειδικότερα, στο Α΄ Κεφάλαιο σκιαγραφείται η ζωή και η αγωνιστική πορεία του Αγγελή Γωβιού μέχρι και το τραγικό του τέλος. Αντίστοιχα, στο Β΄ Κεφάλαιο παρουσιάζεται η συμμετοχή της Εύβοιας στον επαναστατικό αγώνα, εστιάζοντας και στη Λιμνιώτικη παρουσία^[4].

Α΄ Κεφάλαιο – «Γωβγίνας» (Αγγελής Νικολάου) – «Ο Αετός της Εύβοιας»

Ο Αγγελής Γωβιός ή Γωβγίνας, «Ο Αετός της Εύβοιας», γεννήθηκε στη Λίμνη της Εύβοιας το 1780, από πατέρα ναυτικό^[5]. Νέος ακολούθησε και ο ίδιος το ναυτικό επάγγελμα, ωστόσο αργότερα, μετά από σύγκρουση με τους τοπικούς δημογέροντες, κατατάχτηκε στη «στρατιωτική σχολή» του Αλή των Ιωαννίνων, διορισθείς απ’ αυτόν αρματολός της Βόρειας Εύβοιας. Ακολούθησε ως πρωτοπαλίκαρο τον Οδυσσέα Ανδρούτσο στην επαναστατημένη Ρούμελη, δρέποντας δάφνες στην ονομαστή μάχη του Χανίου της Γραβιάς (8 Μαΐου 1821) και στη συνέχεια ανακηρύχθηκε ομόφωνα Γενικός Αρχηγός των επαναστατημένων Ευβοέων. «Άνδρας γενναίος, εμπειροπόλεμος και φιλόπατρις» κατά τους εγκυρότερους ιστορικούς, οργάνωσε άριστα το ευβοϊκό στράτευμα, κερδίζοντας επανειλημμένα τους Τούρκους σε διάφορες συγκρούσεις^[6].

Αποκορύφωμα του ευβοϊκού αγώνα αποτελεί το «μεγαλούργημα» της μάχης των Βρυσακίων, όπου στις 15 Ιουλίου 1821, σε μια σπουδαία – ως εκ παρατάξεως ολοήμερη μάχη – κατατρόπωσε το στράτευμα του ισχυρού Τούρκου Πασά Ομέρ Βρυώνη και εδραίωσε την επανάσταση στην Εύβοια και τη Ρούμελη. Ευθύς αμέσως, ο Καπετάν Αγγελής συνέλαβε και ξεκίνησε την εκτέλεση του μεγαλόπνοου στρατηγικού σχεδίου της άλωσης της Χαλκίδας και της Καρύστου, αλλά σε μοιραία γι’ αυτόν και για την επανάσταση «ύποπτη» ενέδρα, έπεσε ηρωικά μαχόμενος μετά «του άνθους» του στρατεύματός του, στις 28 Μαρτίου 1822, Μεγάλη Τρίτη, λίγο πριν την Ανάσταση του Χριστού, λίγο πριν την Ανάσταση του Γένους. Μαζί του εξέπνευσε ουσιαστικά και η Επανάσταση όλης της Εύβοιας, με μετέπειτα επίπτωση στην έκβαση και έκταση του γενικότερου εθνικού μας αγώνα^[7].

Ο Αγγελής Γωβιός ή αλλιώς ο «Βρακοκαπετάνιος»^[8] παρέμεινε στο ναυτικό επάγγελμα και στη Λίμνη ως το 1817-1818, δημιουργώντας προβλήματα με τον εριστικό χαρακτήρα του σε κοτζαμπάσηδες και σε Τούρκους, με αποτέλεσμα «κατόπιν ζωηράς διενέξεως» με αυτούς να εξορισθεί απ’ τον τόπο του, ως «ανεπιθύμητος κακοποιός, ταραχοποιός και στασιαστής»^[9].

Καταφεύγοντας στον Αλή Πασά των Ιωαννίνων θα διορισθεί αρματολός στη Βόρεια Εύβοια (ένα είδος στρατιωτικού αστυνόμου)^[10]. Πρόκειται για έναν σημαντικό τίτλο για αυτόν, καθώς ήταν γνωστό πως ο Τούρκος πασάς επέλεγε αξιόλογα άτομα για τέτοιου είδους αξιώματα. Ωστόσο, ο Γωβγίνας πριν φτάσει στην αυλή του Αλή είχε διανύσει μια σημαντική διαδρομή. Ήταν Ρεΐζης^[11], είχε ήρθε σε αντιπαράθεση με Νικοτσάρα και με Σταθά, οι οποίοι ήταν μισητοί εχθροί του Αλή, ενώ παράλληλα είχε εκπατριστεί από τη Δημογεροντία της Λίμνης. Επιπλέον, είναι σκόπιμο να τονιστεί ότι, ενώ όλοι οι αρματολοί των επαναστατικών χρόνων είχαν αναλάβει αντίστοιχες θέσεις λόγω κληρονομικού δικαιώματος, όπως οι Νικοτσάρας, Σταθάς, Βλαχάβας, Ανδρούτσος, Κολοκοτρώνης, Μαυρομιχαλαίοι και πολλοί άλλοι, ο Γωβγίνας «παιδί της λαϊκής ναυτουριάς» απέκτησε το αξίωμα εξαιτίας της προσωπικής του παρουσίας και δράσης^[12].

Από αρχεία της εποχής και από μεταγενέστερα στοιχεία γνωρίζουμε ότι ο πατέρας του Αγγελή Γωβιού, ψαράς ή ναυτικός στο επάγγελμα λεγόταν Νικόλαος. Τα παιδιά του Αναγνώστης και Αγγελής χρησιμοποιούσαν ως επίθετο το όνομα του πατέρα τους, Νικολάου. Το «Γωβιός» ήταν μάλλον παρωνυμικό (παρατσούκλι – συνήθεια χαρακτηριστική των Λιμνιωτών), προερχόμενο και αυτό από τον ψαρά πατέρα τους. Σε δεύτερη παραλλαγή θα αποκαλείται και «Γωβγίνας», «κληρονομία» από τη μητέρα του, την οποία αποκαλούσαν «Γωβγίνα» και «Γουβηϊνα », σύζυγος του πάτερα του Αγγελή. Και ως προς τη σωστή ορθογραφική απόδοση της νέας επωνυμίας-παρωνυμίας «Γωβιός» (ή « Γοβιός ») χρησιμοποιούμε την αρχαιότερη του κωβιού (με ωμέγα), όπως και οι λογιότεροι του παρελθόντος καταγραφείς το έχουν αποδώσει: Ο ιερωμένος ιστοριτής Ναθαναήλ Ιωάννου, ο ναύαρχος Αλέξανδρος Κριεζής, ο ελλόγιμος-ανώνυμος επιγραμματοποιός του επιτύμβιου στο μνήμα των Αγγελή-Κώτσου και Αναγνώστη, ο ιστορικός Κων/νος Γουναρόπουλος, ο ιστορικός-νομικός Κων/νος Μπελλάρας, ο ιστοριογράφος-φιλόλογος Γεώργιος Καδίτης, ο εκ Λειψίας βαθυνούστατος Ελύμνιος καθηγητής Ιωάννης Βοϊατζής κ.α.^[13]

Ο Αγγελής εκτός από τον αδελφό του τον Αναγνώστη, είχε και μια αδελφή παντρεμένη με τον εξ΄ Αφρατίου (πλησίον των Φύλλων) Κωστάραγκο (Κώστα Ράγκο – φίλο του Ανδρέα Μιαούλη). Επιπροσθέτως, φαίνεται ότι υπήρχε και δεύτερη αδερφή, η οποία σύμφωνα με τη λιμνιώτικη παράδοση είχε μαρτυρικό τέλος στη Λίμνη από πολέμιους, ίσως και αντιμαχόμενους του Αγγελή μετά την τραγική κατάληξη των Δυό Βουνών και τις επιδρομές ατάκτων κατά της οικογένειας του Στρατηγού^[14].

     Ο Αγγελής και η σύζυγος του Γιαννούλα απέκτησαν πολλά παιδιά εκ των οποίων την πρωτότοκη κόρη τους Μαριώ, γεννηθείσα περίπου το 1811. Ο ναύαρχος Αλέξανδρος Κριεζής αναφέρει και δύο δίδυμα αγόρια, γεννηθέντα το 1817. Σε έγγραφο εκείνων των ζοφερών ημερών (τέλος Μαρτίου 1822) επισημαίνεται πως τα ανήλικα και ορφανά παιδιά του καπετάν Αγγελή «συμποσούνται (εις) ψυχάς δέκα»^[15]. Όσον αφορά τους τεκμηριωμένους απόγονους του Γωβιού, αυτοί προέρχονται από τον γάμο της κόρης του Μαρίας (Μαριώς) με τον Λιμνιώτη Βασίλειο Τζουτζά, το 1826. Τα παιδιά τους κατά σειρά γεννήσεως Δημήτριος Τζουτζάς, Αγγελής Τζουτζάς, Νικόλαος Τζουτζάς, Ελένη Τζουτζά και Κωνσταντίνος Τζουτζάς συνθέτουν τους εγγονούς του Αγγελή Γωβιού^[16].

Β΄ Κεφάλαιο – Ο Ευβοϊκός αγώνας

2.1.   Η επανάσταση στη Βόρεια Εύβοια

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, το νησί της Εύβοιας εξαιτίας της γεωγραφικής του θέσης υπήρξε στρατηγικής σημασίας για τους Οθωμανούς, οι οποίοι οχυρωμένοι στη Χαλκίδα (τοποθεσία Καράμπαμπα), έλεγχαν την Ανατολική Στερεά. Οι Τούρκοι επέβαλαν την κυριαρχία τους με σκληρά μέσα διατηρώντας εχθρική στάση απέναντι σε κάθε χριστιανικό στοιχείο. Το 1821 διοικητής της Εύβοιας ήταν ο Αχμέτ Μπέης. Στις 11 Απριλίου της ίδιας χρονιάς (Δευτέρα του Πάσχα), έγινε έκτακτη σύσκεψη των αγάδων με τη συμμετοχή και του Ομέρ Μπέη (Διοικητή της Καρύστου). Αποφασίστηκε η σύλληψη των προκρίτων, οι οποίοι αργότερα βρήκαν μαρτυρικό θάνατο^[17].

Πρωτεργάτες της ευβοϊκής επανάστασης στάθηκαν οι κάτοικοι της Λίμνης, οι οποίοι σε συνεργασία με τους Τρικεριώτες αρμάτωσαν τέσσερα ιστιοφόρα και σε σύντομο χρονικό διάστημα συγκρότησαν έναν μικρό στόλο. Το πρώτο επαναστατικό στρατόπεδο είχε έδρα στην περιοχή Άγιος, έξι ώρες μακριά από τη Χαλκίδα, ενώ η τροφοδοσία του σε τρόφιμα και πυρομαχικά ανατέθηκε στους Λιμνιώτες. Ορόσημο για την έκβαση του αγώνα αποτέλεσε η ενέδρα στο χωριό Κοντοδεσπότι, όπου τσοπάνηδες σκότωσαν τους Τούρκους συνοδούς του πρωτοσύγκελου Μακάριου Βαρλαάμ Σκυριανού, ο οποίος είχε σταλεί από τους Τούρκους προκειμένου να καταπνίξει την επανάσταση^[18].

Ο Βαρλαάμ συνεργάστηκε στον Άγιο με τους επαναστάτες του οπλαρχηγού Τομαρά, οι οποίοι όμως ήταν πολεμικά άπειροι και απείθαρχοι, γεγονός που τους οδήγησε να αναθέσουν την αρχηγία του ευβοϊκού αγώνα στον πρώτο εξάδελφο του Οδυσσέα Ανδρούτσου, Βερούση Μουτσανά. Με τη βοήθεια του ναυάρχου Αλέξανδρου Κριεζή, ο Μουτσανάς αποβιβάστηκε στην Εύβοια. Τελικά όμως αποδείχθηκε ακατάλληλος για αρχηγός. Οι ευβοιώτες επαναστάτες ηττήθηκαν στις μάχες που έδωσαν στον Τροχό (νοτιοανατολικά της Χαλκίδας) και στις Βρωμούσες (περιοχή Δοκού Χαλκίδας). Αυτές οι αποτυχίες οδήγησαν τον Λιμνιώτη Αγγελή Γωβιό στη θέση του Γενικού Αρχηγού της ευβοϊκής επανάστασης^[19].

2.1.1. Η μάχη των Βρυσακίων, στην ορθή της αξιολόγηση

Μια από τις πρώτες ενέργειες του Γωβιού ήταν να οργανώσει στρατόπεδο στα Βρυσάκια. Ο Ομέρ Βρυώνης έφτασε στη Χαλκίδα από τη Θήβα με 2.000 στρατιώτες τον Ιούλιο του 1821, έχοντας πληροφορίες πως οι επαναστάτες αποτελούσαν μη υπολογίσιμη δύναμη. Ο ευφυής και ικανός Στρατηγός Γωβγίνας κατάλαβε το ύπουλο σχέδιο των Τούρκων και προκειμένου να τους αιφνιδιάσει συντόνισε το στράτευμά του οχυρώνοντας αρχικά τα Βρυσάκια με δυναμικό 300 εκλεκτών και ετοιμοπόλεμων ανδρών. Οι υπόλοιποι περίπου 1.000 άνδρες μοιράστηκαν ανατολικά με αρχηγούς τους Κώτσο Δημητρίου και Αγγελή Νικολάου και νότια με αρχηγό τον Θανάση Μπαλαλά. Επίσης και από θαλάσσης τα πλοία του Κριεζή και της Λίμνης βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή υποστήριξης, ενώ τέσσερα κανόνια μεταφέρθηκαν στην ξηρά από τον Θεόδωρο Μπούφη^[20].

Ο Αγγελής εμψύχωνε συνεχώς με λόγια θάρρους τους συντρόφους του, οι οποίοι του έδειχναν σεβασμό και μεγάλη εμπιστοσύνη. Στις 15 Ιουλίου του 1821, ο Ομέρ Βρυώνης έκανε την εμφάνιση του με όλο του το στράτευμα, τόσο το ιππικό, όσο και το πυροβολικό. Ο Γωβγίνας ήταν ενήμερος από την πρώτη στιγμή για την παρουσία του Ομέρ Βρυώνη, γεγονός που απέκρυψε από τους άνδρες του εκτός από τους Κώτσο και τον Μπαλαλά. Το πρώτο χτύπημα το έδωσαν τα κανόνια του Ομέρ Βρυώνη με στόχο το στρατόπεδο των Ελλήνων, οι οποίοι απάντησαν μόνο όταν οι Τούρκοι βρίσκονταν σε απόσταση βολής. Η μάχη μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων ήταν σφοδρή. Ιερείς επικαλούμενοι τη βοήθεια του Θεού παρακινούσαν ευλαβικά και εμψύχωναν τους αγωνιστές^[21].

Αντίστοιχα ο Ομέρ Βρυώνης παρακολουθούσε τη μάχη από τη θέση Τρύπιο Λιθάρι πιστεύοντας στην εύκολη νίκη. Βλέποντας τα όσα εκτυλίσσονταν μπροστά του, αναφώνησε χαρακτηριστικά: «μωρ’ αυτά δεν είναι ρεντίφικα τουφέκια, όπως μου είπαν, παρά είναι κλέφτικα και σουλιώτικα»^[22]. Οι Έλληνες απέκρουσαν τα σφοδρά τουρκικά «γιουρούσια» μετά από επτά δύσκολες ώρες άγριων πολεμικών συγκρούσεων. Τρείς φορές οι Τούρκοι απωθήθηκαν από το ανελέητο σφυροκόπημα των Ελλήνων δια ξηράς και θαλάσσης. Ο Βρυώνης αναγκάστηκε να οπισθοχωρήσει και επέστρεψε ντροπιασμένος στη Χαλκίδα. Κατά τη διάρκεια της φυγής των Τούρκων, πολλοί από αυτούς βούλιαξαν στον βάλτο του Κωλοβρέχτη. Μάλιστα, πάνω στον πανικό τους άφησαν πίσω τους και δύο κανόνια. Στον απόηχο της μάχης ο απολογισμός των Τούρκων ήταν 70 νεκροί και 150 τραυματίες, ενώ οι Έλληνες δεν είχαν καμία απώλεια. Επιπροσθέτως, στη μάχη των Βρυσακίων διακρίθηκε για πρώτη φορά ο Νικόλαος Κριεζώτης, μετέπειτα οπλαρχηγός στην Εύβοια, κερδίζοντας τον θαυμασμό και τις καλύτερες εντυπώσεις του Γωβιού και του Κώτσου^[23].

2.1.2. Η μοιραία παγίδα των Δυό Βουνών. Προδοσία και προβληματισμοί

Το επόμενο σχέδιο του Αγγελή Γωβιού ήταν ο ταυτόχρονος αποκλεισμός της Καρύστου και της Χαλκίδας. Ο Άρειος Πάγος της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδας (προσωρινό καθεστώς στη Στερεά Ελλάδα στην επανάσταση του 1821, αποτελούμενο από 12 μέλη εκ των οποίων: Άνθιμος Γαζής, Ιωάννης Φίλωνος, Θεόδωρος Νέγρης, Κωνσταντίνος Ιωάννου, Γεώργιος Αινίαν, Επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος κ.α.), έδωσε την εντολή να αναλάβει ο Γωβγίνας την Κάρυστο^[24]. Ο Γωβιός ζήτησε ενισχύσεις από τη Σκόπελο και τη Σκιάθο με σκοπό την οργάνωση νέου στρατοπέδου κοντά στη Χαλκίδα, την αρχηγία του οποίου θα άφηνε στον Κώτσο και στον αδελφό του Αναγνώστη Γωβιό. Ο ίδιος μαζί με τον αδελφό του Κώτσου Γιαννάκη θα πήγαινε στην Καρυστία όπου τον περίμενε ήδη ο Νικόλαος Κριεζώτης^[25].

Στις 28 Μαρτίου 1822, ξημέρωμα Μεγάλης Τρίτης αιφνιδίασε ο Ικνάν Αγάς τους σκοπούς του Γωβιού με 1.200 πεζούς και ιππείς στη θέση Δύο Βουνά. Ο Κώτσος αντιλήφθηκε την εχθρική επίθεση, ειδοποίησε τον Γωβιό, ο οποίος δεν υπολόγισε την αντιμαχόμενη δύναμη και όρμησε εναντίον της, παρά τις λογικές προσπάθειες του Κώτσου να τον αποτρέψει. Φθάνοντας στα Δύο Βουνά έπεσαν στην παγίδα των Τούρκων, οι οποίοι τους επιτέθηκαν σφοδρά εκατέρωθεν, σκοτώνοντας 15 Έλληνες στρατιώτες. Ο υπόλοιπος στρατός πρόλαβε να γυρίσει πίσω. Ο Γωβιός μαζί με τους Κώτσο, Αναγνώστη και 15 επιπλέον στρατιώτες περικυκλώθηκαν από τον εχθρό^[26].

Επιχειρώντας να προσεγγίσουν μαχόμενοι τα Βρυσάκια, ο Αγγελής δέχθηκε θανατηφόρο χτύπημα στην πλάτη και άφησε την τελευταία του πνοή. Την ίδια τύχη είχαν ο Κώτσος και ο Αναγνώστης Γωβιός, ενώ οι υπόλοιποι άνδρες κατάφεραν να φτάσουν στα Βρυσάκια^[27]. Για οχτώ ημέρες οι Τούρκοι της Χαλκίδας βαστώντας ως λάφυρα τα κεφάλια των τριών Ελλήνων αγωνιστών, πανηγύριζαν θριαμβευτικά με ομοβροντίες των κανονιών του Καράμπαμπα τη νίκη τους. Στις 29 Μαρτίου 1822, τα ακέφαλα σώματα των τριών ηρώων θάφτηκαν στην παραλία των Βρυσακίων^[28].

Το νυχτερινό συμβάν της παγίδας των Δυό Βουνών υπήρξε το τραγικότερο γεγονός της ευβοϊκής επανάστασης που έφερε το απροσδόκητο άδοξο τέλος του Αγγελή Γωβιού. Ωστόσο, εκτός από τα μέχρι τώρα αναπάντητα ερωτήματα που αφορούν την εικαζόμενη προδοσία από τους αντιμαχόμενους του Αγγελή, Μπαλαλαίους^[29], στη σύγχυση που επικράτησε στις φρουρές (καραούλια), προστίθεται και μια ακόμη ισχυρή μαρτυρία. Η πληροφορία αυτή φαίνεται να συνηγορεί σε μια ευρύτερη, ίσως, συνωμοσία ερήμην του Αγγελή και παραμένει μέχρι σήμερα στο ημίφως από τους μονογράφους του αδικοχαμένου ήρωα. Προέρχεται από έγγραφο του Αρείου Πάγου στις 29 Μαρτίου 1822 προς τον Υδραίο Αρχηγό του ευβοϊκού αγώνα Ναύαρχο Αλέξανδρο Κριεζή. Μεταξύ των άλλων εντολών προς αυτόν, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Το δε Σκοπελίτικο καράβι να το στείλεις εδώ, διότι δεν έκαμε το χρέος του και τοιούτους ανάξιους καπετάνιους δεν χρειάζεται η Εύριπος. Αλλά μήτε ζωοτροφίας να μην τους δώσητε {…}»^[30]. Παραβατικά το Σκοπελίτικο καράβι που εύλογα επισκοπούσε την ακτογραμή από Πολιτικά (Ορδί Βρυσακίων) έως και τη Χαλκίδα δεν αντιλήφθηκε τα ποδοβολητά πεζών και ιππέων της νυχτερινής οργανωμένης εξόδου του Ικνάν Αγά.

Έπειτα από προσωπική παρατήρηση από το λοφίσκο του Ορδιού, δημιουργηθήκαν νέα εύλογα ερωτήματα σχετικά με τη μοιραία ενέδρα. Κατά τη διάρκεια της νυχτερινής επιδρομής του εχθρού, ο υπαρχηγός Κώτσος άκουσε τους τουρκικούς πυροβολισμούς εναντίον των δικών μας καραουλίων, αλλά και τη στημένη επέλαση, από πλευράς Τούρκων, μιας μόνο δράκας αρπάγων γιδοπροβάτων. Φαίνεται αδιανόητο στην κατοπινή μάχη, όντως «ομηρική» των Ελλήνων πολεμιστών κατά του εχθρού, ολάκερο το στρατόπεδο να μην αντιληφθεί και να μη σπεύσει να διασώσει τουλάχιστον τους επικεφαλής αρχηγούς του. Με βάση τη δική μας ιστορική υπόθεση είναι πιθανό η κατά μέρος μικρότερη προδοσία κάποιων δήθεν αντιφρονούντων του Αγγελή να είχε λάβει γι΄ απροσδιόριστους λόγους πολύ ευρύτερες διαστάσεις^[31].

2.1.3. Ηλίας Μαυρομιχάλης (1795-1822): Μια σημαντική παρουσία στα ευβοϊκά γεγονότα

Στην Κάρυστο διοικητής ήταν ο Ομέρ Μπέης, ο οποίος κατάφερνε να συντρίβει κάθε κίνηση στη Νότια Εύβοια. Οι Τούρκοι είχαν εμφανή υπεροχή, για αυτό και οι Έλληνες χρειάστηκαν τη βοήθεια του Νικόλαου Κριεζώτη και των Μανιατών Ηλία και Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, οι οποίοι αποβιβάστηκαν στο Αλιβέρι. Στα Κριεζά συνάντησαν τον Κριεζώτη και όλοι μαζί το 1822 κατευθύνθηκαν στα Μεσοχώρια για να χτυπήσουν τους Τούρκους που κατείχαν τα Στύρα^[32].

Ο Ομέρ Μπέης θορυβήθηκε από την παρουσία των 600 Μανιατών (κατ’ άλλους ήταν 400 Μανιάτες και 50 από τα Κούντουρα, ερειπωμένη σήμερα κωμόπολη της Μεγαρίδας) και σκέφτηκε να επιτεθεί εναντίον τους στο Αλιβέρι, πριν κατευθυνθούν προς την Κάρυστο. Για κάθε ενδεχόμενο ενίσχυσε τα Στύρα με 150 άνδρες υπό τον Γιουσούφ Αγά, απ’ όπου θα περνούσαν υποχρεωτικά οι ελληνικές δυνάμεις^[33].

Ο Ηλίας Μαυρομιχάλης με τους οπλαρχηγούς Κριεζώτη, Κόττα και Βάσο Μαυροβουνιώτη και ακόμη 1.000 άνδρες, έφτασαν στα περίχωρα των Στύρων. Ο Βάσος χωρίς να συνεννοηθεί με τον Ηλία Μαυρομιχάλη επιτέθηκε το πρωί της επόμενης μέρας εναντίον των Τούρκων, που βγήκαν από τα Στύρα για να χτυπήσουν το ελληνικό στρατόπεδο, όμως αναγκάστηκε σύντομα να υποχωρήσει. Έσπευσε τότε σε βοήθειά του ο Ηλίας Μαυρομιχάλης με όλο τον στρατό του^[34].

Στη μάχη που ακολούθησε και έγινε στον Άγιο Βασίλειο οι Έλληνες νίκησαν.

Ο Ομέρ Μπέης που είχε ενημερωθεί για τις εξελίξεις με 200 – 300 άνδρες κατευθύνθηκε προς τα Στύρα. Ο Ηλίας Μαυρομιχάλης έστειλε τον θείο του Κυριακούλη και τους Βάσο Μαυροβουνιώτη και Κόττα να εμποδίσουν την άφιξη των Τούρκων στα Στύρα. Όμως, οι Τούρκοι είχαν περάσει λοξοδρομώντας το Διακόφτι. Επρόκειτο για τη μόνη θέση όπου θα μπορούσαν να τους σταματήσουν οι Έλληνες. Πριν την επιχείρηση ο Νικόλαος Κριεζώτης είχε εισηγηθεί στον Ηλία Μαυρομιχάλη να την καταλάβουν. Όμως, ο νεαρός Μανιάτης δεν τον άκουσε και επήλθε το ηρωικό τέλος του, στις 12 του Γενάρη το 1822. Ο νεαρός Μανιάτης έδεσε μ’ ένα άσπρο μαντίλι τα μακριά ξανθά μαλλιά του που έπεφταν στους ώμους του, διέταξε να ανοίξουν τις πολεμίστρες στους τοίχους του μύλου και με τους άντρες του άρχισαν να πολεμούν με αυτοθυσία. Η μάχη κράτησε δύο ώρες. Όταν τους τελείωσαν τα πυρομαχικά άρχισαν να πετάνε πέτρες στους Τούρκους για να εξοντώσουν όσους μπορούσαν^[35].

Η Εύβοια απελευθερώθηκε με τη Συνθήκη του Λονδίνου στις 3 Φεβρουαρίου του 1830, μετά από την προσάρτησή της στο ελληνικό κράτος. Στις 7 Απριλίου του 1833, ο Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός (υπουργός παιδείας του βασιλιά Όθωνα) παραλαμβάνει από τον εκπρόσωπο του Ομέρ Πασά της Καρύστου τα κλειδιά του κάστρου της Χαλκίδας^[36].

Επίλογος

«Της Λίμνης το καύχημα,

της Ευβοίας το σέμνωμα,

άγγελος της ελευθερίας,

ανεδείχθης Αγγελή»

Χρήστος Χειμώνας

.

Ωστόσο, ο Αγγελής Γωβγίνας παραμένει ακόμη και σήμερα άγνωστος στο πανελλήνιο, σύμφωνα και με τον βιογράφο του Γιώργο Παπαστάμο. Ακόμη, ο Λιμνιώτης αφανής ήρωας ψάχνει τον δικό του Βαλαωρίτη. Η λαϊκή μούσα όμως, διατηρεί άσβεστο το όνομά του στην ιστορία και στο αδυσώπητο πέρασμα των χρόνων. Ίσως, το τόσο πρώιμο τραγικό τέλος του δεν βοήθησε να αναδειχθεί το αγωνιστικό του ανάστημα. Το 1907 ο Ανδρέας Καρκαβίτσας τον συμπεριέλαβε σε δημοσίευμα του για τους λησμονημένους ήρωες, ενώ ο εικαστικός Σωτήρης Χρηστίδης φιλοτέχνησε το πορτραίτο του το 1900. Η γενέτειρα πόλη του, η Λίμνη, τον τίμησε το 1911 με μαρμάρινη προτομή του γλύπτη Γεώργιου Μπονάνου.

Γνωρίζοντας πως σαν νομοτέλεια οι πλέον επιφανείς θα κρύβονται πάντα μέσα στους αφανείς, χρέος όλων εμάς τον Ελυμνίων ας είναι, με συνολική προσπάθεια να γνωστοποιήσουμε και να καταξιώσουμε τον «Στρατηγό» Αγγελή Νικολάου Γωβιό, στο πάνθεον των Ελλήνων ηρώων της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας.

Πηγές και Βιβλιογραφία

Α. Πηγές

Ανυπόγραφο αφιέρωμα, «Αγωνιστές του ΄21 – Γωβγίνας ή Γωβιός Αγγελής – Η Μάχη στα Βρυσάκια», 6.9.2011, ellinoistorin.gr, 26 Μαΐου 2024.

Αποστόλου Δ., «Ελύμνιος», «Λίμνη 24 Ιουλίου 1944. Το χρονικό της θυσίας και της ληστείας», στη: Λιμνιώτικη Φωνή, αρ.φ. 187, 4/5/6 2016, σσ. 5-8.

Αποστόλου Δ., «Ελύμνιος», «Χθες, σήμερα, αύριο. Η Λίμνη του δάσους και της θάλασσας», στο: Πρακτορείο, τχ. 42 (2016), σ. 4.

Αποστόλου Δ. – Γκόρτσος Γ., «Αγγελής Γωβγίνας ο Ευβοιώτης πολέμαρχος», 15.5.2021, Ντοκιμαντέρ, 28 Μαΐου 2024.

Αρχείο Βιβλ. Βουλής, «1822: απόσπασμα από επιστολή του Γενικού Αρχηγού του Βουλευτικού της αγωνιζόμενης επικράτειας Δημήτρη Υψηλάντη», χ. τ. 1976.

Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ) – Τοπικό Αρχείο Λίμνης (Τ.Α.Λ.), φακ. Δημοτολόγια – Μητρώα (1848 -1965) & Ληξιαρχικά, φακ. 18 (1837 – 1969).

Ιδιωτικό Αρχείο Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιου»: Αγγελής Γωβιός (1780-1822) – Δημοσιεύσεις.

Ιωαννίδης Ε., «Ο τελευταίος Οθωμανός εγκαταλείπει τη Χαλκίδα», στο: Πανευβοικό Βήμα Αρχείο, χ. φ., χ. χ., χ. σ. (αρχείο).

Barnard, B., Skiathos at the time of the Turks 1538-1834, Σκιάθος 1999-2000, σ. σ. 1-5.

Β. Βιβλιογραφία

Καλέμης Α. – Αποστόλου Δ., Ο Αγγελής Γωβιός και η Επανάσταση στην Εύβοια,   Λίμνη 2003.

Βοϊατζής Ι., Κ., Περί Ελυμνίου, Χαλκίδα 1899.

Βρανόπουλος Ε. Α., Ιστορία της Εύβοιας, Αθήνα 1995.

Εγκυκλοπαίδεια, Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Αθήνα 1975, τ. ΙΒ

Ιωαννίδης Ε., Η Χαλκίδα και οι δρόμοι της, Χαλκίδα (Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών) 1970.

Καδίτης Γ., Ο Αγγελής Γωβιός και η Επανάσταση του 21΄ στην Εύβοια, τοπ. τμ. Χαλκίδας 1979.

Κουλόπουλος Γ., Από την ελληνικήν εποποιΐαν του 1821. Οι Ευβοείς ήρωες, χ. τ. 1930.

Κριεζή Α., Γκιορνάλε δια την ανεξαρτησίαν του Έθνους.

  Λουκάτος Σ., Η Εύβοια και οι Ευβοείς στα χρόνια του 21΄, τ. ΚΓ΄, Χαλκίδα 1980.

Μπελλάρας Ν., Το Ελύμνιον (Λίμνη Ευβοίας), Γ΄ έκδ, Αθήνα 2000.

Παπαστάμος Γ., Αγγελής Γοβιός ή Γοβγίνας και η Ευβοϊκή Επανάσταση, τ. ΙΓ΄, Αθήνα 1966.

Παπαστάμος Γ., Αγγελής Γοβιός ή Γοβγίνας, Αθήνα 1990.

Παπαστάμος Γ., Το Χρονικό μιας μικρής πολιτείας κι’ ενός μεγάλου Ήρωα, Αθήνα 1999.  

Σάθας Κ., Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, Αθήνα 1869.

Σέττας Γ. Δ., Οι φιλοευβοείς νομικοί Νικόλαος & Θεόδωρος Φλογαΐτης, Εύβοια 1966, τ. ΙΓ΄,.  

Σφυρόερας Β., Αβραμέα, Α., Χάρτες & χαρτογράφοι του Αιγαίου πελάγους, Αθήνα 1985.

Τρικούπης Σ., Ιστορία Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήνα 1978, τ. Α΄,.

Φαφούτης Γ., & Αποστόλου, Δ., Λίμνη & Θάλασσα, Λίμνη 1999 & 2005.

Φιλιππίδης Δ., Η Επανάσταση και καταστροφή της Ναούσης, Αθήνα 1973.

.

  Μάγερ Κ., Το Ημερολόγιο της Επαναστάσεως του 1821. Αγώνες – Θυσίες – Ηρωισμοί, Αθήνα 1961.

Υποσημειώσεις

Αγγελής Γωβιός: Ασπρόμαυρη λιθογραφία του Σωτήρη Χρηστίδη.

Ιστορικό & Λαογραφικό Μουσείο Λίμνης Ευβοίας.

1. Γ. Παπαστάμος, Το Χρονικό μιας μικρής πολιτείας κι’ ενός μεγάλου Ήρωα, Αθήνα 1999, σ. 111.

   ↑

2. Ν. Μπελλάρα, Το Ελύμνιον (Λίμνη Ευβοίας), Αθήνα 2000, σ. 152. ↑

3. Γ. Δ. Σέττας, Οι φιλοευβοείς νομικοί Νικόλαος & Θεόδωρος Φλογαΐτης, Εύβοια 1966, τ. ΙΓ΄, σ. 48. Βλ. ακόμη και Γ. Παπαστάμος, Αγγελής Γοβιός ή Γοβγίνας, Αθήνα 1990, σ. 279, στο εξής βλ. Γ. Παπαστάμος,  Αγγελής Γοβιός.    ↑

4. Ας επισημανθεί εδώ πως η Λίμνη αποκαλείται: « […] το Γαλαξίδι της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας». Ειδικότερα, βλ. για πιο συγκεκριμένες πληροφορίες Γ. Παπαστάμος, ό. π., Αθήνα 1999, σ. 9. ↑

5. Σημείωση: «Ένδοξον της Εύβοιας Αετόν». Ειδικότερα, βλ. Ν. Μπελλάρας, ό. π., σ. 15. ↑

6. Σ. Τρικούπης, Ιστορία Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήνα 1978, τ. Α΄ σ. 187. ↑

7. Γ. Καδίτης, Ο Αγγελής Γωβιός και η Επανάσταση του 21΄ στην Εύβοια, Χαλκίδα 1979, σ. 100. ↑

8. Ας επισημανθεί εδώ πως τον αποκαλούσε, έτσι ο Γεώργιος. Καραϊσκάκης. Επιπλέον, βλ. για περισσότερες πληροφορίες Γ. Παπαστάμος, ό. π., σ. 152. ↑

9. Γ. Παπαστάμος, ό. π., σ. 111. ↑

10. Βλ. πάλι Γ. Παπαστάμος, ό. π., σ. 154. ↑

11. Ας αποθησαυριστεί σχετικά πως θα μπορούσε η ονομασία Ρεΐζης να είναι υπαρκτή στη Λίμνη, όμως σύμφωνα με τον κατάλογο των παλιών Λιμνιώτικων οικογενειών αυτό το επίθετο δεν φαίνεται να υπάρχει. Ωστόσο, ο Ρεΐζης, σχεδόν πάντα, ταυτίζεται με καπεταναίους και ορισμένες φορές συναντάται, είτε έτσι, ακριβώς ως Ρεΐζης, είτε σε παρεμφερή ονομασία ομόριζη, για παράδειγμα Ραζής. Στην τουρκική γλώσσα το «Ρεΐς» πέρα από την ερμηνεία «καπετάνιος» κρύβει τη σημασία και την έννοια κάποιου ανωτέρου, σπουδαίου, όπως «αρχικαπετάνιος» ή «ναύαρχος» ακόμη και «στρατηγός» και «πρόεδρος». Συνεπώς, ο Λιμνιώτης Ρεΐζης Αγγελής πέρα από ένας απλός καπετάνιος φαίνεται να είναι μια σημαντική προσωπικότητα, γεγονός που δικαιολογεί απόλυτα την περήφανη και πολλές φορές αλαζονική συμπεριφορά του. Για περισσότερες και ειδικότερες πληροφορίες βλ. το ανέκδοτο υλικό δακτυλογραφημένων λυτών σελίδων μετά χειρόγραφων σημειώσεων και σχολίων από Ιδιωτικό Αρχείο Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιου» και συγκεκριμένα, βλ. B. Barnard, Skiathos at the time of the Turks 1538-1834, Σκιάθος 1999-2000, σ. 1-5. Ακόμη, βλ. και Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) – Τοπικό Αρχείο Λίμνης (ΤΑΛ), Δημοτολόγια – Μητρώα (1848 -1965) φακ. 12 & Ληξιαρχικά, φακ. 18 (1837 – 1969), τέλος βλ. πάλι και Ν. Μπελλάρας, ό. π., σ.140-142,103-106 επ. ↑

12. Γ. Παπαστάμος, Αγγελής Γοβιός, ό. π., σ. 32.

    ↑

13. Ιδιωτικό Αρχείο Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιου»: Αγγελής Γωβιός (1780-1822) – Δημοσιεύσεις, χ. σ. ↑

14. Βλ. πάλι Ιδιωτικό Αρχείο Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιου», ό. π., χ. σ. ↑

15. Ιδιωτικό Αρχείο Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιου», ό. π., χ. σ. ↑

16. Βλ. πάλι Ιδιωτικό Αρχείο Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιου», ό. π., χ. σ. ↑

    .

17. Βλ. Γ. Καδίτης, ό. π., σ. 15. ↑

18. Βλ. πάλι Γ. Καδίτης, ό. π., σ. 16. ↑

19. Γ. Παπαστάμος, Αγγελής Γοβιός, ό. π., σ. 56. ↑

20. Βλ. πάλι Γ. Παπαστάμος, Αγγελής Γοβιός, ό. π., σ. 80 – 81 και 98 επ. ↑

21. Γ. Παπαστάμος, Αγγελής Γοβιός, ό. π., σ. 101. ↑

22. Βλ. ειδικότερα το Ανυπόγραφο αφιέρωμα, «Αγωνιστές του ΄21 – Γωβγίνας ή Γωβιός Αγγελής – Η Μάχη στα Βρυσάκια», 6.9.2011, ellinoistorin.gr, 26 Μαΐου 2024. ↑

23. Βλ. πάλι Γ. Παπαστάμος, Αγγελής Γοβιός, ό. π., σ. 112. ↑

24. Για περισσότερες και ειδικότερες πληροφορίες, βλ. Αρχείο Βιβλ. Βουλής, «1822: απόσπασμα από επιστολή του Γενικού Αρχηγού του Βουλευτικού της αγωνιζόμενης επικράτειας Δημήτρη Υψηλάντη», χ. τ. 1976, χ. σ. ↑

25. Βλ. Γ. Καδίτης, ό. π., σ. 65. ↑

    .

26. Βλ. Γ. Καδίτης, ό. π., σ. 62. ↑

27. Εγκυκλοπαίδεια, Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Αθήνα 1975, τ. ΙΒ, σ. 151-152. ↑

28. Βλ. πάλι Γ. Καδίτης, ό. π., σ. 63. ↑

29. Ας επισημανθεί πως πρόκειται για οικογένεια κλεφτών και αγωνιστών της Εύβοιας με τόπο καταγωγής το Αφράτι της Χαλκίδας. Για ειδικότερες πληροφορίες, βλ. Ε. Ιωαννίδης, Η Χαλκίδα και οι δρόμοι της, Χαλκίδα (Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών) 1970, σ. 58. Ακόμη, βλ. και Γ. Κουλόπουλος, Από την ελληνικήν εποποιΐαν του 1821. Οι Ευβοείς ήρωες, χ. τ. 1930, σ. 13 και 16 επ. Ισχυρότερη ωστόσο παράδοση θέλει τον τόπο καταγωγής τους από τα χωριά της Ιστιαίας. ↑

30. Α. Καλέμης – Δ. Αποστόλου, Ο Αγγελής Γωβιός και η Επανάσταση στην Εύβοια, Λίμνη 2003, σ. 144. Ειδικότερα, βλ. και απομνημονεύματα Α. Κριεζή, Γκιορνάλε δια την ανεξαρτησίαν του Έθνους, χ. τ. και χ. χ., χ. σ. ↑

31. Βλ. Δ. Αποστόλου – Γ. Γκόρτσος, «Αγγελής Γωβγίνας ο Ευβοιώτης πολέμαρχος», 15.5.2021, Ντοκιμαντέρ, 28 Μαΐου 2024. ↑

32. Κ. Μάγερ, Το Ημερολόγιο της Επαναστάσεως του 1821. Αγώνες – Θυσίες – Ηρωισμοί, Αθήνα 1961, σ. 45. ↑

33. Κ. Μάγερ, ό. π., σ. 48. ↑

34. Ε. Α. Βρανόπουλος, Ιστορία της Εύβοιας, Αθήνα 1995, σ. 64. ↑

35. Βλ. πάλι Ε. Α. Βρανόπουλος, ό. π., σ. 72. ↑

36. Βλ. πάλι Γ. Παπαστάμος, Αγγελής Γοβιός, σ. 21 ↑

*Η εργασία εκπονήθηκε για το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και τη Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας & Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών (Π.Μ.Σ.) «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία: Νέες θεωρήσεις και προοπτικές»