Ένας άγνωστος Έλληνας περιηγητής του 16ου αιώνα, ο Ιάκωβος Μιλοΐτης από την Πάτμο, μάς άφησε ένα πολύ ενδιαφέρον σύντομο Οδοιπορικόν (1588), σε απλή γλώσσα (η ορθογραφία παρακάτω είναι του κειμένου) και πλούσιο σε πληροφορίες για την ανθρωπογεωγραφία της εποχής του.
Γράφει ο Chrysoloras (@Alyunan00) – X
Μερικά αποσπάσματα με πληροφορίες για τον συρρικνούμενο ελληνισμό της κεντρικής και νότιας Μικρασίας, την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης το 1572, τα “τρελά νερά” της Χαλκίδας, ως και την ελληνοφωνία μέχρι την Αυλώνα:
Σ.Κ. Παπαγεωργίου, “Ὁδοιπορικὸν Ἰακώβου Μηλοΐτη,” Παρνασσός 6 (1882): 634-642.
“Ἐγώ, Ἰάκωβος Μιλοΐτης, γέννημα νήσου Πάτμου, ἐκ τῆς ἐμοῦ ἡλικίας ἐξενητεύθηκα ἐκ τὴν ἐμοῦ πατρίδα πρῶτον μὲν εἰς τὴν Μπούλια ἐπορεύθηκα νέος, ἔως 20 ἐτῶν· καὶ ἐπῆγα εἰς χῶρα τῆς Πούλιας ὀνόματι Ὅτροντω. Μετέπειτα εἰς ἕτερη χῶρα ὀνόματι Λέτζη, χώρα μεγάλη. Μετέπειτα εἰς χῶρα ὀνόματι Τάρανδο, καὶ αὐτὴ ἡ χῶρα μεγάλη καὶ πλούσια κατὰ πολλά. Μετέπειτα ἐπῆγα εἰς χῶρα ὀνομαζομένη Βρονδήση, μετέπειτα εἰς χῶρα ὀνομαζομένη Πάρη· καὶ ἐκεῖ εἰς τὴν Πάρη ἔστι τὸ λείψανο τοῦ ἁγίου Νικολάου σῶα καὶ ἀκέραιο. Μετέπειτα ὑπέστρεψα ἐκ τῆς Πούλιας εἰς τὴν πατρίδα μου, καὶ ἐπορεύθηκα εἰς τὴν Ἀλεξάνδρεια”
“Καί είς τήν χώρα τήν Άτάλια έστι πολλοί χριστιανοί Έλληνες, άλλά ού γινώσκουσι γλώσσα έλληνικήν μόνον τούρκικη γλώσσα, καί ύπάρχουσι καλοί χριστιανοί καί γραμματισμένοι, γράμματα έλληνικά, τυπογραφία έκ τής Βενετήας. Καί έκ τής Άτάλμας έσω τής στερεάς δύο καί ήμισυ ήμέρας είς χώρα όνομάζεται Σπαρτά, καί είς τά Σπαρτά πολλοί χριστιανοί Έλληνες ού γινώσκουσι γλώσσα έλληνική.”
“Η νήσος Ρόδος έχει κώμας 60. Έκ τής νήσου Ρόδος έως τήν νήσο Κός μίλια ίτάλικα 100. Πορευόμενος άπό τήν Ρόδο την όδόν διά τήν Κώ εύρίσκομε μία νήσος όνόματι Σήμι και έχει ένα κάστρο καί κατοικούσι πάντες Έλληνες καί ή τέχνη αύτών ύπάρχουσι πάντες βουτούσι είς τά βάθη τής θαλάσσης έως είκοσι καί πέντε όργιαις, καί έβγάνουσι τά σφογγάρια, καί από έκείνης έρχονται τά σφογγάρια στήν Βενετίαν.“
“Άπό τήν Μεσέβρηα είσερχομάστα καί βρίσκομε ένα λιμιόνα όνόματι Πενταράκληα Έκεϊ ορεύονται τά πλοΐα διά τόν λιμιόνα, διότι ή Μαύρη θάλασσα έστι κενή καί ούκ έχει λιμιόνες. Καί είς τήν Πεταράκληα τόν παλαιόν καιρό ήτονε χώρα μεγάλη καί κάστρο δυνατό: άλανέν ούκ έστι πόλις, μόνον όλίγοι χριστιανοί Έλληνες, άπό έξωθεν τού κάστρου. Άπό τήν Πενταράκληα είς 200 μίλια εύρίσκομε χώρα όνόματι Πρωήλαγο, καί αύτή ή πόλις έστι έσω του ποταμού Τούναβη έγγύς τής Μπογδανίας. Καί άπό τήν Προήλαγο είς τόν Καφά καί άπό τόν Καφά είς Τραπεζώντα.”
“H Έγενα έστι έγγύς τής Κωρήνθου Κεχρίες. Είς τό Άρτζηπέλαγος εύρίσκεται μία νήσος όνόματι Σαντορίνη: έχει τρία κάστρα, πάντες Έλληνες. Τώ καιρώ όπού έμάλονε ό Τούρκος μέ τόν Βενετσιάνον είς τάς 1572 έν έκείνη τή νήσω Σαντορίνη ύπήρχε καί έτερη νήσος μικρό έγγύς- καί άνάμεσα τήν μεγάλη νήσο καί τήν μικρή άπό μέσα τής θαλάσσης έξύβγαινε φωτιά καί καπνός καί πέτρες άπό μέσα άπό τήν θάλασσα καί έψηλώνασι άνοθε καί βρόμος πολύς έκ τόν καπνόν καί θερμός μέγας άπό τήν φωτία ότι πάντες ή άμπελες και ή σπορές τής νήσος έχαλάσανε άπό τόν πολύ θερμό- καί έφύγασι οί άνθρωποι τής νήσου και έπορευθήκασι είς Άξιάν καί είς άλλαις νήσαις. Καί ή πέτρες έπλέγασι άνω τής θαλάσσης καί ήφερέ τες ή θάλασα έως την Σαλονίκη καί Κωνσταντινούπολη καί είς άλλους τόπους, καί ύστερα άπεύτης έχάθηκε ή φωτία καί ό καπνός. Έγένηκε άπό ταις πέτραις καί έκτίστη ένα νησί μικρό έγγύς τού άλλου νησίου τού μικρού φαίνεται έως τήν σήμερον- καί είς αύ τό δένουσι τά καράβια τά σχοινιά του ς είς τό νέο νησί.”
“Μορέ, ήγουν Πελοπόνησος. Ή Πελοπόνησος τό κύκλος μίλια 600. Εχει πόλες έγγύς τής θαλάσσης: ή Παλαμά Πάτρα, ή Μεθάνι, ή Κορόνι, ή Μονοβασία, Τανάπλι, ή Κόρινθος. Εγγύς τής Μονοβασίας έστι νήσος όνόματι Κιθηρήα Τζηρίγο καί έστι τού Βενετσιάνου έως νύν. Έκ ταύτης τής νήσος έγεννήθη ή Έλενα του Μενελάου καί έκλεψε όυίδς τού Πριάμου καί έφερε είς τήν Τροάδα. καί διά κείνη τήν αίτίαν τής Έλένης τού Μενελάου έγίνη ό πόλεμος τής Τροάδος καί άπολέστη ή Τροάδα λέγουσι ότι ή Τροάδα έγύριζε τό κύκλος μίλια 300.”
“Η χώρα τής Έγρήπου διέπεται είς τήν άκραν τού νησίου, είς τήν μερέα τής Ρούμελης, καί ένε ή χώρα έν τή θαλάσση, καί ένε πολλά δυνατή άπό τόν καιρόν όπού ήτον τών Βενετιών- καί γυρίζει τό νησί ίτάλικα μίλια 300 καί έχει κώμας 600. Ή χώρα ώσπερ είπαμε τής Έγρήπου έχει γιοφύρι άπό τήν χώρα καί άπερνάγει είς τήν άλλη μερέα τής Στερεάς- καί ή Στερεά όνομάζεται Ρούμελη: καί κάτωθι τής γιόφυρας ένε ή θάλασσα, καί χωρίζει ή νήσος άπό τήν Στερεά, Είπαμε ότι άπό κάτωθε τής Γιοφύρας ένε θάλασσα καί έκεϊ ένε μύλος κάτωθι τής γεφύρας, καί άλέθει μέ τήν θάλασσα- διότι έκείνα τά ύδατα τής θαλάσσης έμπαίνουν καί έβγαίνουν το πρωί έως τήν μεσημβρίαν έμπαίνουσι τά νερά τής θάλασσας μέσα καί ό μύλος άλέθει δεξιά- καί άπό τό μεσημέρη έως τό βασίλευμα του ήλίου έπιστρέφονται τά νερά έξοθε, καί ό μύλος άλέθει άρεστερά.”
“Ένε καί άλλη χώρα έσω τήν στερεά τής Πελοπόνησος όνομάζεται Μηζηθράς, χώρα μεγάλη- καί άλλαις χώραις μικραΐς ένε τά Καλάβρητα, όπερ έδεσποτεύανε οί δυό άδελφοί οί Δεσπότες, ό κύρ Δημήτριος καί ό κύρ Θωμάς: τώ καιρώ έκείνω όπού έδεσποτεύανε έκεΐνοι οί δυό άδελφοί έλαβε ό τύραννος ό τουρκος τόν Μορέαν, ήγουν τήν Πελοπόννησο. Άπό τήν Παλαιά Πάτρα μήλια 12 έν τή θαλάσση καί είς τήν μέση τής όδού ύπάρχουσι δύο κάστρα, όπού φυλάγουσι τήν χώρα τής Έπάχτου, τό ένα κάστρο ένε τής είς τήν μερέα τής Ρούμελης, καί τό άλλο είς τήν μερέα τού Μορέως, τό έν άνατολικόν καί τό άλλο δυτικόν τά όποία κάστρα είναι χτισμένα ύπό τών Βενετήων άπόντης έδεσπότευαν οί Βενετζηάνοι τόν Μερέαν. Καί ή Έπαχτος εύρίσκεται κτισμένη είς τήν μερέα τής Ρούμελης’ χώρα πολλά έμορφη: καί έκεϊ άπό τόν Έπαχτο, έγγύς τής Κεφαλονήας νήσος, έπολέμησαν ή δύο άρμάδες, τών τούρκων τά κάτεργα καί τού βενετζηάνου τά κάτεργα, καί ένίκησε ή χριστιανική άρμάδα τήν τούρκικη μέ τήν βοήθειαν του Σωτήρος Χριστού.”
“Άπό τόν Έπαχτο έως τήν Άγία Μαύρα έσω τής στερεάς πρός τήν μερέα τής Κερκύρας ήγουν πρός τάς Κορυφάς εύρίσκομε μίαν χώρα μεγάλη, όνομάζεται Γιάνινα πάντες χριστιανοί έλληνες, πραυματευτάδες σφόδρα έν τή Βενετία, καί διδασκάλον πολλά καί καλοί άνθρώποι. Άπό τά Γιάνηνα ύπάρ- χει ή νήσος τών Κοριφών δυό ήμέραι τής στερεάς, καί άπό τήν άλλη μερέα τής στερεάς, πορευόμενος τήν μερέαν τού κόλφου τής Βενετίας εύρίσκομε χώρα όνόματι Άβλόνας. Στέκει ή πόλις έσω είς ποταμόν- καί άπό τόν Αύλόνα εύρίσκομε τόν Δουράτζηο. Είς τήν χώρα τοϋ Ντουράτζηου ούκ έστι έλληνες: μόνον τούρκοι καί άλβανίτες καί πίστι ρωμάνοι- άλλά είς τόν Αύλόνα είσίν πολλοί έλληνες καί άλβανίτες, πάντες πίστι έλληνική.”
