“Αν ο στρατηγός Τορίγιος πρέπει να συγκριθεί με τα πρότυπα του ζωικού βασιλείου, τότε πρέπει να χαρακτηριστεί ως διασταύρωση τίγρη με μουλάρι. Απ’το πρώτο δανείζεται το υπεφυσικό ένστικτο και την πανουργία. Απ’το μουλάρι δανείζεται τη χωρίς όρια επιμονή του.”
Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκεζ
“Torrijos: Cruce de Mula y Tigre”
El Periódico: October 11, 2021
(1η δημοσίευση: 1977)
γράφει ο Χρίστος Δαγρές,
Ο Ομάρ Τορίγιος (Omar Efraín Torrijos Herrera) ήταν από τους πολιτικούς ηγέτες που όχι μόνο άφησαν ανεξίτηλη σφραγίδα στην πορεία της χώρας του και στη μοίρα του λαού της αλλά αποτελούν και ένα διεθνές αίνιγμα, αφενός γιατί πέτυχαν τόσα πολλά με τόσα λίγα, αφετέρου γιατί αντιστάθηκαν στους ιστορικούς και τους πολιτικούς που βολεύονται με ιδεολογικά “καθαρές” κατηγοριοποιήσεις. “Ούτε δεξιά, ούτε αριστερά” έλεγε ο ίδιος όταν τον ρωτούσαν για το προς τα που έκλινε το κίνημα του “τοριχισμού” (torrijismo), που σάρωσε την παναμέζικη κοινωνία μετά το 1968.
Ο Τορίγιος ήταν παιδί δασκάλων και μεγάλωσε στη μεσαία αστική τάξη της χώρας. Γεννήθηκε το 1929 στο Σαντιάγο της επαρχίας Βεράγουας του Παναμά. Σε ηλικία 18 ετών κέρδισε υποτροφία στη στρατιωτική ακαδημία του Σαν Σαλβαδόρ. Το 1952, με την αποφοίτηση του, εντάχθηκε στην Εθνική Φρουρά του Παναμά φτάνοντας στο βαθμό του αντισυνταγματάρχη το 1966. Το 1968 ανέτρεψε με στρατιωτικό πραξικόπημα τον εκλεγμένο πρόεδρο Αρνούλφο Αρίας -μόλις 11 ημέρες μετά την ορκωμοσία για την τρίτη του θητεία- εγκαθιστώντας χούντα, μοιράζοντας την εξουσία με το φίλο του, ταγματάρχη στην Εθν. Φρουρά, Μπόρις Μαρτίνεζ.
O Tορίγιος ήταν, αναμφίβολα, ο ισχυρός άντρας του Παναμά, ωστόσο, ποτέ δεν ανακηρύχθηκε “πρόεδρος”, αξίωμα που είχε αφήσει σε έμπιστούς του: αρχικά τον Χοσέ-Μαρία Πινίλα, κατόπιν τον Δημήτριο Λάκα (1969 – 1978) και στο τέλος τον Αριστείδη Ρόγιο (1978 – 1982). Ο Λάκας (γνωστός και ως “Τζίμυ ο Έλληνας”) ήταν γιός του Έλληνα μετανάστη από το Κρανίδι Ερμιονίδος, Βασίλειου Λάκκα. Σπούδασε μηχανικός στο Τέξας και επέστρεψε στον Παναμά όπου υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις μέχρι το διορισμό του σε πρόεδρο από τον Τορίγιος. Στη φωτό διακρίνεται καθισμένος στο αριστερό άκρο, δίπλα στον αμερικάνο πρόεδρο Τζίμυ Κάρτερ, να παρακολουθεί την υπογραφή της Συμφωνίας για τη Διώρυγα του Παναμά (πηγή: Picryl.com/ Public domain photograph).
Εσωτερική πολιτική
O Toρίγιος ήταν αναμφίβολα ένας οραματιστής που λάμβανε αποφάσεις με γνώμονα τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα και όχι την ιδεολογική καθαρότητα και τις “καλές” (και “σωστές”) προθέσεις. Δε δίσταζε να υιοθετήσει οποιοδήποτε μέτρο θα βοηθούσε μεσοπρόθεσμα στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των παναμέζων. Στόχος του ήταν ο μετριασμός της υπέρμετρης εξουσίας (και πλούτου) που είχε συγκεντρώσει η φιλοαμερικάνικη ελίτ (γνωστή ως rabiblancos) και η άρση από τη φτώχια της μεγάλης μάζας των συμπατριωτών του. Κεντρική θέση στις στοχεύσεις αυτές είχε το ζήτημα της Αμερικάνικης Ζώνης πέριξ της Διώρυγας του Παναμά (γνωστή ως η “Ζώνη”), κομβικό ζήτημα στη σφυρηλάτηση εθνικής ενότητας μέχρι την υπογραφή της Συμφωνίας αλλά και πηγή προβληματισμού για το τι θα συμβεί όταν λυθεί με τρόπο ευνοϊκό για τον Παναμά.
Μετά την εξουδετέρωση ενός αντι-πραξικοπήματος του 1969, ο Τορίγιος πήρε κάποιες σημαντικές αποφάσεις σοσιαλδημοκρατικού τύπου όπως την αγροτική αναμόρφωση και ένα νέο εργατικό κώδικα αλλά, από την άλλη, δεν δίσταζε να πάρει αποφάσεις φιλικές προς τις επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα (“κανένας δεν μπορεί να αναδιανείμει εικονικό πλούτο – πρέπει να τον δημιουργήσεις πρώτα” έλεγε). Στην κυβέρνησή του είχε εντάξει πρόσωπα από όλο το ιδεολογικό φάσμα: από συμπαθούντες τον κομμουνισμό μέχρι οικονομολόγους της Σχολής του Σικάγο. Ενδεικτική ήταν η σχέση του με τον αριστεριστή γιατρό Ούγκο Σπανταφόρα (Hugo Spandafora), γιό ενός ευκατάστατου Ιταλού μετανάστη στον Παναμά, ο οποίος μετά τις σπουδές του στη Μπολώνια είχε περάσει ένα χρόνο στη ζούγκλα της Γουϊνέα-Μπισάου πολεμώντας εναντίον των Πορτογάλων αποικιοκρατών. Ο Σπανταφόρα είχε συλληφθεί μετά το πραξικόπημα και μετά από 2 εβδομάδες στη φυλακή τον μετέφεραν στο γραφείο του Τορίγιος για μία εις βάθος συζήτηση περί των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων και της επανάστασης. Στο τέλος του προτάθηκε, αντί για φυλακή, να του επιτραπεί ν’ανοίξει κέντρο υγείας στη ζούγκλα της περιοχής του Darien, την οποία ο Σπανταφόρα δέχτηκε. Αργότερα ο Τορίγιος τον αναβάθμισε πρώτα σε διευθυντή ιατρικών υπηρεσιών στην φτωχότερη επαρχία του Παναμά, την Κολόν, και τελικά, σε αναπληρωτή υπουργό υγείας.
Αναμφίβολα ο Τορίγιος δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως υπόδειγμα δημοκρατικότητας, παρά τις όποιες καλές του προθέσεις για εθνική ανεξαρτησία και κοινωνική μεταρρύθμιση. Μετά την υπογραφή των Συμφωνιών για τη Ζώνη δέχτηκε ισχυρή κριτική για τη σκιώδη εξουσία που απολάμβανε χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση και είχε δεσμευτεί για δημοκρατικές αλλαγές, θέτοντας ως όριο το 1984. To 1979, ίδρυσε το Δημοκρατικό Επαναστατικό Κόμμα (Partido Revolucionario Democrático / PRD) έχοντας ως στόχο να κατέβει υποψήφιος πρόεδρος το 1984 εναντίον του ανατραπέντα προέδρου Αρίας, ο οποίος είχε επιστρέψει στη χώρα το 1978 μετά τις δεσμεύσεις για εκδημοκρατισμό.
H Διώρυγα, ο Παναμάς και οι ΗΠΑ
H Διώρυγα στην Κεντρ. Αμερική, η οποία θα συντόμευε κατά 8 χιλ. μίλια περίπου το πέρασμα από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό Ωκεανό, ήταν διακαής πόθος όλων των Αμερικάνων προέδρων από τον Γκραντ (Ulysses S. Grant) και έπειτα. Ελάχιστα γνωστό είναι ωστόσο ότι η πρώτη επιλογή ήταν η Νικαράγουα και όχι ο Παναμάς (στον οποίο ένα γαλλικό κονσόρτσιουμ κατείχε ήδη μεγάλες εκτάσεις γης και είχε αποπειραθεί να ξεκινήσει την κατασκευή της, χωρίς επιτυχία). Η αλλαγή στρατηγικής ήταν αποτέλεσμα της συνεργασίας του κονσόρτσιουμ με τον επιτυχημένο αλλά εκκεντρικό νεοϋορκέζο δικηγόρο Ουίλιαμ Κρόμγουελ (William Nelson Cromwell) το 1896. Ο Κρόμγουελ εκμεταλλευόμενος την ξαφνική άνοδο στο θώκο του Θεόδωρου Ρούσβελτ (Theodore Roosevelt), ο οποίος έθεσε την κατασκευή της Διώρυγας ως πρώτη προτεραιότητα των ΗΠΑ, ξεκίνησε μια επιθετική καμπάνια μεταστροφής των μελών του Κογκρέσου (σε συνδυασμό με κάποιες παχυλές “δωρεές”). Ωστόσο, ακόμη κι έτσι, η υπόθεση του Παναμά έδειχνε χαμένη μέχρι τη στιγμή που η Νικαράγουα αποφάσισε να εκδόσει ένα γραμματόσημο με το εμβληματικό ηφαίστειο Μομοτόμπο … να καπνίζει. Ο Κρόμγουελ συνέδεσε το Μομοτόμπο με μία πρόσφατη, καταστρεπτική έκρηξη ηφαιστείου στο νησί της Μαρτινίκας (1902) και εκμεταλλευόμενος την άγνοια των μελών του Κογκρέσου για τη γεωγραφία της περιοχής σε συνδυασμό με κάποιες εξωπραγματικά διογκωμένες εκτιμήσεις κινδύνου (και -όπου χρειάστηκε- “ζεστό” χρήμα) έπεισε αρκετούς ότι η επιλογή της Νικαράγουας κινδυνεύει ως δήθεν ηφαιστιογενής και σεισμογενής περιοχή. Έτσι τον Ιούνιο του 1902 η Γερουσία ψήφισε υπέρ του Παναμά με ψήφους 42-34, για να ακολουθήσει κατόπιν και η Βουλή των Αντιπροσώπων [1].
Βέβαια η κατασκευή της Διώρυγας ήταν ακόμη μακριά καθώς έπρεπε να ξεπεραστούν οι δισταγμοί της Κολομβίας για το καθεστώς της ζώνης της Διώρυγας. Εκείνη την εποχή ο Παναμάς ήταν απλώς μία επαρχία της Κολομβίας [2], η οποία αρνούνταν να παραχωρήσει την κυριαρχία της Ζώνης στους Αμερικάνους. Ο Ρούσβελτ για να ξεπεράσει το εμπόδιο αυτό ενεργοποίησε ένα παλαιότερο, επιτυχημένο σχέδιο για “καθοδηγούμενη” επανάσταση από μικρή ομάδα φιλοαμερικανών, με βάση το οποίο είχε επιτευχθεί η ανατροπή της νόμιμης βασιλικής κυβέρνησης στη Χαβάη για να οδηγηθεί το νησιώτικο σύμπλεγμα στην αμερικάνικη “προστασία”. Στην περίπτωση αυτή, οι “επαναστάτες” ζητούσαν “ανεξαρτησία” από την Κολομβία, αίτημα στο οποίο ανταποκρίθηκαν αμέσως οι ΗΠΑ, ενεργοποιώντας την “πολιτική των κανονιοφόρων”, στέλνοντας το Νοέμβριο του 1903 τα πολεμικά πλοία Νάσβιλ και Ντίξι στο Κολόν για να εμποδίσουν τα κολομβιανά στρατεύματα και να επιτρέψουν στους “επαναστάτες” να καταλάβουν την Πόλη του Παναμά. Η κατά βάση πειρατική αυτή ενέργεια των ΗΠΑ δεν ήταν τίποτε παραπάνω από ωμή επέμβαση στα εσωτερικά ξένης, κυρίαρχης χώρας. Ένα χρόνο αργότερα, ο Θ. Ρούσβελτ πλειοδότησε στο περίφημο “δόγμα Μονρόε”, ότι δηλαδή οι ΗΠΑ δεν θα ανεχτούν ευρωπαϊκές παρεμβάσεις στις εξελίξεις στην αμερικάνικη ήπειρο, δηλώνοντας στο Κογκρέσο ότι οι ΗΠΑ έχουν το αποκλειστικό δικαίωμα να παρεμβαίνουν σε όποια χώρα του “Δυτικού Ημισφαιρίου” (δηλαδή, την Καραϊβική ή την ηπειρωτική Αμερική) χρειάζεται την παρέμβαση κάποιας “πολιτισμένης δύναμης”.
Στην περίπτωση του Παναμά η ερμηνεία αυτή του δόγματος Μονρόε σήμαινε μία ταχύτατη αναγνώριση της “ανεξαρτησίας” του και παράλληλα την αφαίρεση της κυριαρχίας του επί της Διώρυγας σε μία ευρεία ζώνη βάθους 8 χλμ εκατέρωθεν αυτής, τα οποία αποδόθηκαν “επ’ αόριστον” στις ΗΠΑ ως “μη-ενσωματωμένη περιοχή”. Πλέον η περίφημη Ζώνη ήταν υπό τον έλεγχο των ΗΠΑ, όπως υποδηλώνονταν απ’το γεγονός ότι μόνη η αστερόεσσα κυμάτιζε στη Ζώνη, φτάνοντας να αριθμεί πληθυσμό περίπου 36 χιλιάδων αμερικανών πολιτών. Όπως γράφει ο Γκρ. Γκρην στο βιβλίο του “η Ζώνη είναι ένας ολόκληρος κόσμος μακρυά από τον Παναμά” με τις βίλες της, το καλοκουρεμένο γκαζόν και τα γήπεδα γκολφ [3]. Το 1958 σκοτώθηκαν 9 άτομα σε αντιαμερικανικές διαδηλώσεις γύρω από το καθεστώς της Ζώνης και το 1959 σημειώθηκε προσπάθεια ειρηνικής εισβολής για να υψώσουν οι διαδηλωτές και την παναμέζικη σημαία, δίπλα στην αμερικάνικη. Στις 9 Ιανουαρίου 1964 (ημέρα μνήμης ως η “Ημέρα των Μαρτύρων” στον Παναμά) σημειώθηκαν νέα επεισόδια με αφορμή το σκίσιμο μιας παναμέζικης σημαίας από αμερικανούς, με απολογισμό 20 νεκρούς, εκατοντάδες τραυματίες και περίπου 2 εκατ. δολάρια ζημιές.
Παρά την προσωρινή διακοπή διπλωματικών σχέσεων εξαιτίας των επεισοδίων οι διαπραγματεύσεις συνεχίστηκαν και το 1967 οι δύο πλευρές κατέληξαν σε 3 σχέδια Συμφωνιών, όμως ο πρόεδρος Μάρκο Ρόμπλες (Marco Robles) έχασε στις εκλογές. O διάδοχος του Α. Αρίας, άνθρωπος των rabiblancos, θεωρήθηκε ύποπτος μειοδοσίας, γεγονός που προκάλεσε το πραξικόπημα Τορίγιος, με αποτέλεσμα οποιαδήποτε συμφωνία να ανασταλεί. Η δεκαετία του ‘70 ανέδειξε το ζήτημα της Ζώνης και της Διώρυγας, ως υψηλής σημαντικότητας για την εικόνα των ΗΠΑ στον κόσμο, γενικά, αλλά και στη Λ. Αμερική πολύ περισσότερο. Ο διαβόητος Υπ. Εξωτερικών Χ. Κίσιντζερ (Henry Kissinger) είχε αναφέρει στον τότε πρόεδρο Φορντ ότι “αν οι διαπραγματεύσεις αποτύχουν, θα τρώμε ξύλο μέχρι θανάτου σε κάθε διεθνή συνάντηση και θα έχουμε διαδηλώσεις σε ολόκληρη τη Λατ. Αμερική”. Ο ειδικός απεσταλμένος του πρ. Νίξον Ελσγουόρθ Μπάνκερ (Ellsworth Bunker) κατόπιν, δούλεψε εντατικά για να καταλήξει με τους ομόλογους του στον Παναμά σε κάποια προσχέδια συμφωνιών αλλά το πολιτικό κλίμα στην Ουάσινγκτον ήταν τεταμένο εξαιτίας της παραίτησης Νίξον. Έπρεπε να έρθει στην προεδρία ο Τζ. Κάρτερ [4] για να ολοκληρωθούν οι διαπραγματεύσεις.
Η διευθέτηση του ζητήματος της Ζώνης είχε και μία σημαντική οικονομική διάσταση. Όπως σημειώνει ο Μάρκεζ ο Παναμάς λάμβανε 2,3 εκατ. δολάρια κάθε χρόνο μετά τη συμφωνία του 1903 αλλά με τον Τορίγιος διεκδικούσε 150 εκατ. δολάρια ετησίως και ένα συνολικό ποσό ύψους δισεκατομμυρίων δολαρίων ως αποζημίωση (indemnity) για την παρελθούσα χρήση. Σε παρατήρηση συμβούλου του ότι τα χρήματα ήταν ένα δευτερεύον ζήτημα μπροστά στη Συμφωνία για την κυριαρχία στη Ζώνη, ο Τορίγιος είχε υπογραμμίσει σκωπτικά ότι “τα χρήματα είναι δευτερεύοντα μόνο για όσους τα έχουν”. Τελικά, μετά την αλλαγή Προέδρου στις ΗΠΑ και τη βούληση του Κάρτερ να ανοίξει μια νέα σελίδα στις σχέσεις της χώρας του με τη Λατ. Αμερική, η επίλυση του ζητήματος της Ζώνης αναβαθμίστηκε σε σύμβολο της νέας πολιτικής “καλής θέλησης” και για πρώτη φορά οι ΗΠΑ έδειχναν να επείγονται για να ολοκληρωθεί η Συμφωνία. Ο Τορίγιος είχε ευφυώς εμπλέξει πέντε αρχηγούς άλλων χωρών της Λατ. Αμερικής στις συνομιλίες, ζητώντας την άποψη τους για τις εξελίξεις, αναδεικνύοντας έτσι το ζήτημα σε πρόβλημα ολόκληρης της ηπείρου. Τελικά, το 1977 υπογράφηκαν 2 ιστορικές συμφωνίες (γνωστές ως Συμφωνίες Κάρτερ-Τορίγιος), εκ των οποίων η πρώτη όριζε την επιστροφή της κυριαρχίας στον Παναμά μετά το 1999 (μαζί με όλες τις λεπτομέρειες χρήσης της Διώρυγας) και η δεύτερη εγγυόνταν την απόλυτη Ουδετερότητα της Διώρυγας. Οι Συμφωνίες επικυρώθηκαν από τους πολίτες του Παναμά με δημοψήφισμα στις 23 Οκτ. 1977 και από την Αμερικάνικη Γερουσία το Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1978.
Η υπόλοιπη εξωτερική πολιτική του
Το 1976 ο Παναμάς έγινε μέλος στο κίνημα των Αδεσμεύτων (Non-Aligned Movement / ΝΑΜ) των Τίτο – Νεχρού – Νάσερ – Αρχιεπ. Μακαρίου. Ο Τορίγιος θαύμαζε τον Τίτο τον οποίο συγκατέλεγε μεταξύ των κυριότερων επιρροών του μαζί με τον σοσιαλιστικής ροπής στρατηγό Χ. Βελάσκο (Juan Velasco Alvarado) της Επαναστατικής χούντας του Περού. Η χώρα του ήταν ένα ασφαλές καταφύγιο για όλους τους πολιτικούς φυγάδες της Λατινικής Αμερικής, από Χιλιανούς και Αργεντίνους πολιτικούς πρόσφυγες μέχρι Σαντινίστας της Νικαράγουα και αντάρτες του Ελ Σαλβαδόρ.
Μέσα στη δεκαετία του ‘70 ο Σπανταφόρα, κουρασμένος από τη γραφειοκρατία του Υπ. Υγείας, ζήτησε από τον Τορίγιος να του επιτρέψει να αγωνιστεί στο αντάρτικο εναντίον του Σομόζα-Ντεμπάιλε (Anastasio Somoza Debayle) και απέσπασε την υποστήριξη του Τορίγιος για να σχηματίσει δική του ταξιαρχία. Ο Τορίγιος μάλιστα επέτρεψε και στον 15χρονο τότε γιό του Μάρτιν να ακολουθήσει τον Σπανταφόρα στη Νικαράγουα ως μέλος -αν και όχι πολεμικά ενεργό- της ταξιαρχίας του. Χάρις και στην ενεργό βοήθεια του Τορίγιος η χούντα του Σομόζα ανατράπηκε το 1979 (ο Σομόζα δολοφονήθηκε ένα χρόνο αργότερα στην Παραγουάη). Η δεδηλωμένη συμπάθεια του προς τους Σαντινίστας δεν τον εμπόδισε να τους ασκήσει αυστηρή κριτική για να τα λάθη τους και να τους συμβουλεύσει να αποφεύγουν τις αναίτιες προκλήσεις προς την Ουάσινγκτον, ακολουθώντας τη βασική του αρχή να χαράζει πραγματιστική πολιτική για επιτεύξιμους στόχους και να μην μάχεται με ιδεολογικούς ανεμόμυλους. Ο Τορίγιος φοβόταν -και εν πολλοίς είδε τους φόβους του να υλοποιούνται από τους Σαντινίστας- ότι τα ένοπλα αριστερά κινήματα χωρίς καθοδήγηση και αυτοσυγκράτηση θα οδηγούσαν σε μια κατακλυσμιαία έκρηξη βίας που θα προκαλούσε ακόμη ενεργότερη παρέμβαση των ΗΠΑ.
Δολοφονία ή ατύχημα; Ο ρόλος του Νοριέγα
Το νήμα της ζωής του Τορίγιος κόπηκε απότομα στις 30 Ιουλίου 1981, σε ηλικία μόλις 52 ετών, με τη συντριβή του αεροπλάνου στο οποίο επέβαινε. Δεν έχει επιβεβαιωθεί ως σήμερα αλλά πολλοί πιστεύουν ότι η φήμη πως δολοφονήθηκε από τον μετέπειτα νέο ισχυρό άντρα του Παναμά, Μανουέλ Νοριέγα (Manuel Antonio Noriega), ήταν αληθινή. Η κατασκευάστρια εταιρεία του αεροσκάφους πάντως είχε υιοθετήσει επίσημα την εκδοχή του ατυχήματος εξαιτίας λάθους του πιλότου. Ο Νοριέγα (γνωστός με το προσβλητικό παρανώμι “cara de pifla”, δηλαδή “κεφάλι ανανά”, εξαιτίας του βαθειά σημαδεμένου προσώπου του) ήταν αμοραλιστής, ακόρεστα φιλόδοξος, παραδόπιστος και με ροπή προς τη βαναυσότητα, ο οποίος είχε αναρριχηθεί μέχρι την ηγεσία της κρίσιμης στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών. Είναι γνωστό σήμερα ότι συνεργαζόταν κρυφά με τη CIA, η οποία του έδινε σημαντική αντιμισθία για το έργο του ενώ, παράλληλα, έκανε τα στραβά μάτια στο λαθρεμπόριο ναρκωτικών που διεξήγε ο Νοριέγα με τη βοήθεια κολομβιανών καρτέλ. [5]
Ο Τορίγιος γνωρίζοντας τους περιορισμούς και τους κινδύνους των πολιτικών συνθηκών στον Παναμά, αναγκαστικά στηριζόταν και σε ανθρώπους όπως ο Νοριέγα για να προωθεί το μεταρρυθμστικό του πρόγραμμα. Ο Σπανταφόρα, λίγους μήνες πριν το θάνατο του Τορίγιος, τον είχε προειδοποιήσει ότι κινδύνευε από τον Νοριέγα, αντιμετωπίζοντας τον κατά πρόσωπο με αποδείξεις για τις παρανομίες του, χωρίς ωστόσο αποτέλεσμα. Αυτό το θάρρος και η αμεσότητα όμως τον στοχοποίησε από έναν επικίνδυνο άνθρωπο όπως ο Νοριέγα, που εκδικείται μόλις του δοθεί ευκαιρία. Το φθινόπωρο του 1985 το ακέφαλο, ακρωτηριασμένο και οικτρά κακοποιημένο σώμα του Σπανταφόρα βρέθηκε μέσα σε ένα σάκο αμερικάνικου ταχυδρομίου στην ύπαιθρο του Παναμά, ένα αδιάψευστο μήνυμα του Νοριέγα σε όσους τον αμφισβητούν. Μετά το θάνατο του Τορίγιος, ο Νορίεγα, αφού έβαλε στο περιθώριο τον κύριο αντίπαλο του Συν/χη Χερέρα (Roberto Diaz Herrera) υπαρχηγό του στρατού του Παναμά, ανέλαβε μόνος του την εξουσία, από την οποία ανατράπηκε με την αμερικάνικη επιχείρηση “Δίκαιος Σκοπός” (Just Cause) τον Δεκέμβριο του 1898. Ο Νοριέγα συνελήφθη από την Αμερικάνικη Δίωξη Ναρκωτικών, δικάστηκε στις ΗΠΑ και φυλακίστηκε μέχρι το 2007, κατόπιν εκδόθηκε και φυλακίστηκε στη Γαλλία μέχρι το 2011, για να εκδοθεί τέλος στον Παναμά, όπου φυλακίστηκε μέχρι το 2017. Τον Ιανουάριο βγήκε από τη φυλακή για να χειρουργηθεί για καρκίνο και να πεθάνει τελικά στα τέλη Μαϊου του ίδιου έτους, μετά από εγκεφαλική αιμορραγία.
Σε μια αξιοσημείωτη έκφραση ιστορικής δικαιοσύνης, ο Μάρτιν Τορίγιος (Martín Erasto Torrijos Espino) θα εκλεγεί πρόεδρος του Παναμά για την πενταετία 2004-09, χωρίς όμως δικαίωμα άμεσης επανεκλογής καθώς το παναμέζικο Σύνταγμα δεν επιτρέπει δύο διαδοχικές θητείες στην Προεδρία, κλείνοντας ετεροχρονισμένα και με συμβολικό τρόπο έναν κύκλο που είχε διακοπεί βίαια το 1981. [6]
Ο Τορίγιος ήταν πολιτική προσωπικότητα ενός βεληνεκούς που ξεπέρασε τα όρια ενός μικρού (και, επί της ουσίας, κατασκευασμένου) έθνους όπως ο Παναμάς. Οι συμφωνίες Κάρτερ-Τορίγιος συνέβησαν στο τέλος μιας μακράς περιόδου γεωπολιτικής αστάθειας και αποαποικιοποίησης και είχαν παγκόσμιο αντίκτυπο. Σε μεγάλο βαθμό ήταν αποτέλεσμα της προσεκτικής αλλά και θαρραλέας στρατηγικής του Τορίγιος, ο οποίος ελισσόταν με ικανότητα, επιμονή και αποφασιστικότητα μεταξύ των παγκόσμιων ηγετών. Ήταν φίλος του Γκ. Γκ. Μάρκεζ, ο οποίος έγραψε γι’αυτόν, ενώ το 1984 ο διάσημος Άγγλος συγγραφέας Γκράχαμ Γκρήν δημοσίευσε το ημερολόγιο των ταξιδιών του στον Παναμά τα έτη 1976-1983 [7]. Ο Γκρην, ο οποίος επίσης ανέπτυξε φιλική σχέση με τον Τορίγιος, ταξίδεψε στον Παναμά μετά από πρόσκληση του Τορίγιος για να φιλοξενηθεί και να γνωρίσει τη χώρα, το 1976. Επίσης, τόσο ο Γκρην όσο και ο Μάρκεζ συμμετείχαν στην επίσημη παναμέζικη αποστολή κατά τη τελετή υπογραφής της Συμφωνίας του 1977, με παναμέζικα διαβατήρια. [8]
Μπορούσε να συνομιλήσει με εγκαρδιότητα με ένα τεράστιο φάσμα ηγετών, από τον Μ. Καντάφι της Λιβύης, τον Χ. Περόν της Αργεντινής και τον Φ. Κάστρο της Κούβας (ο οποίος τον θεωρούσε “φίλο”) μέχρι τον Νέλσον Ροκφέλερ και το διάσημο Αμερικάνο ηθοποιό Τζον Γουέιν,σε μία εποχή όπου η αμφιβολία που είχε σπείρει ο Ψυχρός Πόλεμος καθιστούσε αυτομάτως “εχθρό” όποιον δεν ήταν σύμμαχος. Βέβαια, δεν ήταν λίγες οι φορές όταν η αντισυμβατική και απροσχημάτιστη συμπεριφορά του σχολιαζόταν με αρνητικό -ή ακόμα και εχθρικό- τρόπο, ειδικά από διπλωμάτες, συνηθισμένους στο επαγγελματικό κομ-ιλ-φω του κύκλου τους. Αναμφίβολα ήταν ένας άνθρωπος με αντισυμβατική και απροσδόκητη αίσθηση του χιούμορ. Στον Γκρην είχε προτείνει να συμμετέχει στην παναμέζικη αποστολή του 1976 ντυμένος συνταγματάρχης του παναμέζικου στρατού, πρόταση την οποία φυσικά αρνήθηκε ο Γκρην.
Με τα πολιτικά δεδομένα της εποχής -και τις ιδεολογικές αγκυλώσεις του Ψυχρού Πολέμου- συχνά αναφέρονταν ως “σοσιαλιστής” ή “σοσιαλδημοκράτης” – σήμερα, ίσως να χαρακτηριζόταν ως “εθνολαϊκιστής”, αν αναλογιστεί κάποιος τη σημαντικότητα της Συμφωνίας για τη Διώρυγα στην οικονομία, τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των χαμηλότερων οικονομικά στρωμμάτων και τη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης στη χώρα του. Σύμφωνα με τον Γκρην πάλι ήταν απλώς ένας “άνθρωπος με σπάνια χαρίσματα”, ο οποίος “αρνούνταν να απελπιστεί ακόμη και μέσα σε απελπιστικούς καιρούς”.
Σημειώσεις
[1] Η εγκατάλειψη του σχεδίου για διώρυγα στη Νικαράγουα σηματοδότησε τη ριζική μεταστροφή της αμερικάνικης κυβέρνησης έναντι της νικαραγουανής κυβέρνησης Ζελάγια (Jose Santos Zelaya), που τελικά οδήγησε στην ανατροπή της με απροκάλυπτη παρέμβαση των ΗΠΑ το 1909. Περίπου έναν αιώνα αργότερα, το 2013, ανακοινώθηκε το έργο για τη Μεγάλη Διώρυγα της Νικαράγουα με χρηματοδότηση του επιχειρηματία από το Χονγκ Κονγκ Wang Jing, προϋπολογισμού 50 δις δολαρίων. Ωστόσο, μετά το κραχ του κινέζικου χρηματιστηρίου και την απώλεια μεγάλου μέρους της περιουσίας του, φαίνεται ότι το κατασκευαστικό έργο διακόπηκε μετά το 2018.
[2] H Κολομβία (με τον Παναμά) ήταν ότι είχε απομείνει από τη Μεγάλη Κολομβία που είχε απελευθερώσει ο Μπολιβάρ το 1820, προτού αποσχιστούν η Βενεζουέλα και ο Ισημερινός για να σχηματίσουν ανεξάρτητα κράτη, το 1830.
[3] Ο Γκρην αφιερώνει στη Ζώνη την παρακάτω σαρκαστική επιγραφή:
“Κι ο άνεμος θα λέει: εδώ βρίσκονταν αξιοπρεπείς, άθεοι άνθρωποι.
Το μόνο τους μνημείο ο ασφάλτινος δρόμος
και χίλια μπαλάκια του γκολφ”
(“And the wind shall say: here were decent godless people / Their only monument the asphalt road / And a thousand golf Balls”)
[4] Προεκλογικά, κατά τη διάρκεια της Δημόσιας Συζήτησης μεταξύ των υποψηφίων, ο Κάρτερ είχε εμφανιστεί καθέτως αντίθετος στην παραχώρηση της Ζώνης στον Παναμά, δηλώνοντας ότι δεν θα δώσει τον έλεγχο “της Ζώνης της Διώρυγας του Παναμά στο άμεσα ορατό μέλλον”. Μετά την εκλογή του προχώρησε σε θεαματική αλλαγή γραμμής πλεύσης 180 μοιρών.
[5] Ενίοτε, έδινε πληροφορίες στους Αμερικάνους για να πιαστεί κάποιο μεγάλο φορτίο ώστε να είναι όλοι ευχαριστημένοι.
[6] Το 2024 ο Μάρτιν Τορίγιος θα είναι προεδρικός υποψήφιος με το χριστιανοδημοκρατικό Λαϊκό Κόμμα (PP) βγαίνοντας τρίτος με ποσοστό 16%. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια των εκλογών αυτών ήταν ότι η ανεξάρτητη υποψήφια Zulay Rodríguez (πέμπτη με ποσοστό 6,61% και νυν πρώτη αντιπρόεδρος του Κοινοβουλίου), η οποία προερχόταν από το κόμμα PRD που είχε ιδρύσει ο πατέρας Τορίγιος, είχε ως υποψήφια αντιπρόεδρο την -πιθανόν- ελληνικής καταγωγής Αθηνά Αθανασιάδη (Athenas Athanasiadis), τέως βουλευτή για το διάστημα 2014-19.
[7] Μέρος των σημειώσεων του χρησιμοποιήθηκαν στο 2ο μέρος του τελευταίου και μάλλον πιο αδύναμου μυθιστορήματος του “The Captain and the Enemy” (“Ο καπετάνιος και ο εχθρός” εκδ. Ψυχογιός, μτφρ: Μαρία Χριστοφόρου, 1991).
[8] Και στους δύο οι αμερικάνικες αρχές είχαν αρνηθεί την είσοδο στη χώρα, στο παρελθόν.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Kinzer, Stephen. “Overthrow: America’s century of regime change from Hawaii to Iraq”. Times Books, 2006.
- Greene, Graham. “Getting to Know the General”. Random House, 2010.
- Márquez, Gabriel García. “Torrijos: Cruce de Mula y Tigre”. El Periódico, 11 Οκτ. 2021 (1η δημοσίευση: 1977).
- Marshall, Tim. “Για μια σημαία”. Εκδόσεις Διόπτρα (μτφρ: Σπυρίδων Κατσούλας), 2021.
- Marshall, Tim. “Prisoners of geography: ten maps that tell you everything you need to know about global politics”. Elliott and Thomson, 2019.
- Mansfield, Creina and Gessel, Donna A. “Making Sense of Greene’s Panama: A Fuliginous Process”. Graham Greene Studies 2021;2:271-281
- TREATY CONCERNING THE PERMANENT NEUTRALITY AND OPERATION OF THE PANAMA CANAL (1977)
- “The Panama Canal and the Torrijos-Carter Treaties”. Office of the Historian (κυβερνητική ιστοσελίδα των ΗΠΑ).
- Wikipedia: “Martín Torrijos”, “2024 Panamanian general election”, “Zulay Rodríguez”
