«Πόσο υποφέρουν τα μάτια, περνώντας με το αμυδρό φως την κλωνά στο βελόνι. Έτσι όμως αρχινάν όλα τα σωστά και δίκαια παραμύθια» Ν.Γ.Πεντζίκης
Είχα μόλις αρωματίσει τον ουρανίσκο με δύο λουκουμάκια με γεύση τριαντάφυλλο, είχα ξεπλύνει το στόμα με δύο γερές τζούρες τσίπουρο με γλυκάνισο και, καθώς αυτό έρεε καυτηριάζοντας τον οισοφάγο μέχρι το στομάχι, παρατηρούσα τις κρεμασμένες εικόνες στον τοίχο.
Ιωάννης Σαΐνης – 06/07/2025 – ΑΡΔΗΝ
Και τότε την είδα.
Κρεμασμένη στον τοίχο αριστερά από το μεγαλειώδες τζάκι που, σε άλλες εποχές, άναβε, όχι μόνο για να ζεστάνει το χώρο, αλλά και για την προετοιμασία του φαγητού των προσκυνητών που φιλοξενούνταν στο αρχονταρίκι.
Και τη θαύμασα.
Τη θαύμασα όπως δηλώνει πως «θαυμάζειν» ο Αριστοφάνης στο Πλατωνικό Συμπόσιο. Ίσως και λόγω του λόξυγκος που, εξαιτίας της βουλιμικής κατανάλωσης λουκουμιών ή του αιφνιδίου ψεκασμού του αδειανού στομάχου με τσίπουρο αρωματισμένο με γλυκάνισο, είχε αρχίσει να αναταράσσει ρυθμικά το πεπτικό, να ενέσκηψε και η σύγκριση με τα Αριστοφανικά λεγόμενα περί θαυμασμού στο Πλατωνικό Συμπόσιο. Εκεί όπου ο Αριστοφάνης, έχοντας λόξυγκα, ακολουθεί τις παραινέσεις του γιατρού Ερυξίμαχου ο οποίος του συστήνει τρεις διαφορετικές θεραπείες: Να κρατήσει την αναπνοή του επί μακρόν και αν δεν θεραπευτεί να κάνει γαργάρες με νερό και, στην έσχατη περίπτωση, να προκαλέσει φτάρνισμα γαργαλώντας τη μύτη του με ένα φτερό πτηνού. Στον Αριστοφάνη ο λόξυγκας θεραπεύτηκε δοκιμάζοντας στη σειρά όλες τις τεχνικές ώστε στο τέλος να αναφωνήσει «Ο λόξυγκας σταμάτησε, αλλά όχι πριν δοκιμάσω το φτέρνισμα, πράγμα που με κάνει ώστε μεν θαυμάζειν αν η εύτακτη κατάσταση του σώματος επιζητεί τέτοιους θορύβους και γαργαλητά όπως είναι ο πταρμός».
Είναι ξεκάθαρο πως το «θαυμάζειν» του Αριστοφάνη έχει την έννοια της απορίας μάλλον, παρά την σύγχρονη έννοια του θαυμασμού.
Στην περίπτωσή μου, μου κόπηκε ο λόξυγκας (ο λυγξ επαύσατω) με την εφαρμογή της πρώτης συμβουλής του ιατρού, κρατώντας μόνο την αναπνοή μου, αλλά ακόμη και αυτό συνέβη ακουσίως, μόνο και μόνο αντικρίζοντας την εικόνα. Επρόκειτο προφανώς περί θαύματος. Ο δικός μου ιατρός ήταν η ίδια η Εικόνα.
Μα αν η απορία ταυτίζεται με τον θαυμασμό, τότε και το θαύμα δεν είναι παρά το εμπειρικό απόσταγμα της απορίας.
Ο θαυμασμός μου, ως απορία, οδήγησε στη θεραπεία μου καθώς η θέα της Εικόνος μου έκοψε την ανάσα. Δεν είχα ξαναδεί κάτι αντίστοιχο. Συνεπώς, η θέα, διαμέσου της όρασης φυσικά, μιας μοναδικής (unicum) απεικόνισης, μιας μοναδικής θαυματουργικής πορείας, μιας μοναδικής αρχετυπικής Εικόνας της Παναγίας ήταν από μόνη της ικανή να προκαλέσει το θαύμα.
Ο τόπος εφ ω έστηκα ήταν τόπος Ιερός. Πολλαπλές χρονοσειρές γεγονότων με έφερναν εδώ, ξανά και ξανά. Δε θα μιλήσω γι αυτό. Θα μιλήσω μόνο για την Εικόνα Ίνα διαλύηται το σκότος της νυκτός και παραμυθούνται οι οφθαλμοί των ορώντων.
Μία σπάνια εικόνα-χάρτη που χρονολογείται στα μέσα του 18ου αιώνα και θησαυρίζεται στη Μονή Ιβήρων.
Όπως εξηγείται στην επιγραφή, στην κορυφή της εικόνας, η εικόνα ιστορεί το θαυματουργικό ταξίδι μιας άλλης Εικόνας, της «Παναγίας της Πορταΐτισσας», καθώς και τα ευρύτερα γεωγραφικά περιβάλλοντα στα οποία έλαβε χώρα: «Θαύμα της εικόνος της Πορταΐτισσας και ό τήπος στε/ραιας τε και θαλάσης εν ει περιπεσουσα κατήντησην του Άγιον ‘Όρος του Αθων».
Το θαύμα της Εικόνας της Πορταϊτισσας μας είναι γνωστό από τα «Πάτρια», μια συλλογή παραδόσεων του Αγίου Όρους. Δε θα μπορούσα καλύτερα να διηγηθώ την Ιστορία από τον αείμνηστο Τ.Κ. Παπατσώνη:
«Τότες στον Εικονοκλάστη, στην καταραμένη βασιλεία του, μια λυπητερή κυρία, χήρα λένε στη Νίκαια, πήρε την εικόνα, τη θαυματουργή της Παναγίας κρυφά και με κίντυνο, να μην το μάθουν οι παλατιανοί του Θεόφιλου, και την επήγε ως τη θάλασσα και με ευλάβεια την έριξε στους μαύρους τους βυθούς καλύτερα, παρά για να την κάψουν οι στρατιώτες.
Εκείνη η πανάχραντη, ταξιδιάρα γίνηκε, δεν εβούτηξε, κύμα κύμα τα πηδούσε, όρθια έπλεχε, στήλη φωτεινή έβγαινε κολόννα ως με τον ουρανό. Ταξίδευε, ταξίδευε, ταξίδευε. Τι δεν θα πέρασε, νύχτες με τ’ άστρα, σελήνες, φουρτούνες, κάβους, νησιά. Τίποτε από αυτά. Το περιβόλι της εγύρευε να φτιάξει, τον Άθωνα να βρεί.
Ασκήτευε ένας ερημίτης Γαβριήλ, με τ’ όνομα του Αρχάγγελου του Ευαγγελισμού, σ΄ ένα ραχόνι, απάνω από του Κλήμη την Ιερή Μονή, που αργότερα την ονομάσανε των Ιβήρωνε, γιατί ήρθαν οι Γεωργιανοί οι στρατηγοί να κοινοβιάσουν. Άγιος θε νάταν ο ερημίτης Γαβριήλ. Γιατί ενυπνιάσθηκε τον ερχομό της Ταξιδιώτισσας, κι είδε την κολόννα του πυρός, που του ανήγγειλε τον ερχομό. Καλέ ήρθε η Παναγία!! κατεβαίνει και λέει στο κοινόβιο. Βγαίνουνε με τα λάβαρα στο γυαλό, στον αρσανά.
Γονατίζει και σούρνεται στα κύματα ο Πανόσιος και, ξένον θαύμα, δεν βουλιάζει, και προσκυνάει την εικόνα την ορθή, που τούτο δα εδιάλεξε το λιμανάκι, για να μείνει. Τη φέρνουν με πομπή, την πάνε στο Καθολικό με λιτανεία. Βλέπει δεύτερο ενύπνιο ο ασκητής. «Δεν ήρθα εγώ να με φυλάξετε, μα να σας φυλάξω. Βγάλτε με από τα Καθολικά. Πορτάρισσά σας θα γενώ, πλάι στον πυλώνα». Καλνούν τους χτίστες, υψώσαν το παρακλήσι πλάι στην Πόρτα. Εκεί τη λατρεύουν. Ειν’ η Πορταϊτισσα».
Ή όπως το διηγείται ο άλλος Δάσκαλος, Ν.Γ.Πεντζίκης: Φως ανέσπερο έλαμπε στο πέλαγος, όπου ριγμένη η Αγία Εικών προχωρούσε ολόρθια. Το διέκρινε ο Μοναχός Γαβριήλ από το κελί του και έδραμε, βαδίζοντας επί των κυμάτων της θάλασσας χωρίς να βραχεί. Μόνο μετά, επιστρέφοντας με το θαυματουργό φορτίο, σαν να ξυπνούσε σαστισμένος, λίγο πριν αποβιβαστεί στη στεριά,επάτησαν στα ρηχά της αμμουδιάς τα πέλματά του και εθαλασσώθη μέχρι των αστραγάλων.
Η εικόνα-χάρτης που εικονικώς διηγείται την παραπάνω Ιστορία, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα μικρό παράθυρο που ανοίγεται σε έναν εν κινήσει κόσμο.
Τα κυματιστά νερά του Αιγαίου διασχίζονται από ρεύματα και από ένα πλήθος σκαφών.
Στην ηπειρωτική χώρα, αυτοκρατορικοί στρατιώτες με επικεφαλής τον ίδιο τον Αυτοκράτορα βγαίνουν με τα άλογά τους από την Κωνσταντινούπολη (στο κάτω μέρος της εικόνας) ενώ της συνοδείας προπορεύεται ένα σκυλάκι. Να πρόκειται για τον ίδιο τον εικονομάχο Αυτοκράτορα Θεόφιλο; Η έξοδος της συνοδείας από την Πόλη υπονοεί εκστρατεία-έφοδο για την ανακάλυψη κρυμμένων Εικόνων; Αν κάτι τέτοιο υπονοείται, τότε το σκυλάκι που προπορεύεται δεν βρίσκεται εκεί χάρις σε μία προσπάθεια νατουραλιστικής απεικόνισης μιας συνηθισμένης σκηνής, αλλά αποτελεί και αυτό έναν υπαινιγμό καθώς στα σχετικά κείμενα οι στρατιώτες που προσπαθούσαν να ανακαλύψουν εικόνες χαρακτηρίζονται ως «θηρατικοί κύνες».
Πιο ψηλά στη σύνθεση, στρατιώτες βαδίζουν στην παραλιακή Νικομήδεια, ενώ η ευσεβής χήρα και ο γιος της ορμούν να ρίξουν την εικόνα στη θάλασσα.
Στην απέναντι ακτή του Αιγαίου, ο Γαβριήλ δέχεται τη θαυματουργή Εικόνα στο Άγιο Όρος, όπου τελειώνει το μακρύ ταξίδι της.
Ο «χάρτης» είναι ασυνήθιστα προσανατολισμένος με το νότο στην κορυφή, με τέτοιο τρόπο ώστε να αναπαράγει τη θέα του καλλιτέχνη από το Άγιο Όρος.
Η Κωνσταντινούπολη, η Νικομήδεια και ο Άθως απεικονίζονται σε μεγαλύτερη κλίμακα, λόγω της εξέχουσας θέσης τους στην ιστορία και στη γεωγραφική φαντασία του συγγραφέα.
Άλλες παράκτιες τοποθεσίες κατονομάζονται επίσης, έτσι ώστε να αναπαραχθεί η εμπειρία της παράκτιας ναυσιπλοΐας, του συνηθέστερου τρόπου θαλάσσιου ταξιδιού στη Μεσόγειο μέχρι την εφεύρεση του ατμού.
Είμαστε έτσι αναγκασμένοι να ακολουθήσουμε το θαυματουργικό ταξίδι της Πορταΐτισσας, όπως το μάτι μας αιχμαλωτίζεται σε κυκλικό αριστερόστροφο περίπλου από την Κωνσταντινούπολη προς τον Άθω, από τους δρόμους της Νικομήδειας στο νότιο Αιγαίο (που καταλαμβάνεται από μια μεγάλη εικόνα στο εσωτερικό της εικόνας-χάρτη).
Οι διαφορετικές κλίμακες και οι διαφορετικές προοπτικές διεγείρουν τη ματιά μας. Χαρτογραφική άποψη της περιοχής με την πληθώρα των νησιών του. Πανοραμική θέα των κύριων πόλεων. Θέα από το επίπεδο της θάλασσας που υποδηλώνεται από τον καμπύλο θαλάσσιο ορίζοντα που χρησιμεύει ως το όριο
για το πάνω μέρος της σύνθεσης – και για το εικαστικό μας ταξίδι.
Το ταξίδι της Πορταϊτισσας δεν τελείωσε όμως εδώ.
Η φήμη της διαδόθηκε σε όλα τα Βαλκάνια και σε όλον τον Ορθόδοξο Κόσμο. Τα αντίγραφά της πολλαπλασιάστηκαν και σκορπίστηκαν παντού, με το πιο απομακρυσμένο από την αρχική της κοιτίδα αντίγραφο να βρίσκεται σήμερα στη Χαβάη.
