Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 διέκοψε βίαια τη συνέχεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ωστόσο, η ιδέα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν έσβησε. Στη Νίκαια της Βιθυνίας εγκαθίσταται η αυλή των Λασκαριδών και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, δημιουργώντας το κράτος που έμελλε να αποτελέσει τον κύριο φορέα της πολιτικής και πνευματικής συνέχειας.
του Πέτρου Πλακογιάννη,
Στην Αυτοκρατορία της Νικαίας εμφανίζεται μια γλωσσική και ιδεολογική εναλλαγή των όρων Ῥωμαῖος και Ἕλλην, η οποία φανερώνει τόσο την επιβίωση της ρωμαϊκής πολιτικής ταυτότητας όσο και την αναβίωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης.
1. Ο Πατριάρχης Μιχαὴλ Αυτωρειανός (1208–1214)
Ο Μιχαὴλ Αυτωρειανός, πρώτος Πατριάρχης της Νικαίας, καλώντας το στράτευμα σε αγώνα κατά των Λατίνων, διακηρύσσει:
«Ἄνδρες Ῥωμαῖοι· τοῦτο γὰρ ἀρκεῖ.» (PG 140, 1089)
«ὡς ὑμεῖς, οἱἀρχαιότεροι ἐν Ἕλλησιν.» (PG 140, 1090)
Μετάφραση:
«Άνδρες Ρωμαίοι· αυτό αρκεί.»
«καθώς εσείς, οι αρχαιότεροι ανάμεσα στους Έλληνες.»
Η προσφώνηση δείχνει τη διπλή συνείδηση: οι πολεμιστές είναι ταυτόχρονα Ρωμαίοι (πολιτειακή ταυτότητα) και Έλληνες (εθνοπολιτιστική ταυτότητα). Η σύζευξη γίνεται εργαλείο εμψύχωσης, παρουσιάζοντας τον πόλεμο κατά των Λατίνων ως συνέχεια της αρχαίας ελληνικής ανδρείας και της ρωμαϊκής κληρονομιάς.
2. Ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης (1222–1254)
Ο Ιωάννης Γ΄, διάδοχος του Θεοδώρου Α΄ Λασκάρεως, υπήρξε ισχυρός μονάρχης και υπερασπιστής της νομιμότητας έναντι της Δύσης. Στην περίφημη επιστολή του προς τον πάπα Γρηγόριο Θ΄ (1237), τονίζει:
«Ἵνα μὴ λέγω τοὺς Δούκας καὶ τοὺς Κομνηνούς, ἐξ Ἑλλήνων ὄντας, καὶ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐπὶ πολλοὺς χρόνους κρατήσαντας…» (παράθ. στο Ostrogorsky, History of the Byzantine State, 419).
Μετάφραση:
«Για να μη μιλήσω για τους Δούκες και τους Κομνηνούς, που κατάγονταν από Έλληνες και για πολλούς αιώνες κυριάρχησαν στην Κωνσταντινούπολη…»
Σε άλλο σημείο αναφέρει:
«ἔπλουτε τὸ γένος τῶν Ῥωμαίων.»
Δηλαδή: «Επλούτισε το γένος των Ρωμαίων.»
Η ρητορική του Βατάτζη ενώνει τη νομιμότητα του αυτοκρατορικού τίτλου («βασιλεὺς Ῥωμαίων») με την ελληνική καταγωγή των δυναστειών. Για τον ίδιο, το «γένος τῶν Ρωμαίων» είναι ακριβώς το γένος των Ελλήνων.
3. Ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις (1249–1258)
Ο γιος του Βατάτζη, Θεόδωρος Β΄, μορφωμένος λόγιος, εκφράζει με ακόμα μεγαλύτερη σαφήνεια την ταύτιση:
«Ὁ γὰρ τῶν Ῥωμαίων λαὸς οὐκ ἄλλο τι ἢ τὸ τῶν Ἑλλήνων γένος.» (Darrouzès, Documentsinéditsd’histoirebyzantine, 1960)
Μετάφραση: «Ο λαός των Ρωμαίων δεν είναι τίποτε άλλο παρά το γένος των Ελλήνων.»
Αλλού γράφει:
«ἡμεῖς δὲ, ὡς ἐκ τοῦ γένους τῶν Ἑλλήνων, ἔχομεν ἄρχειν τῶν Ῥωμαίων.»
Μετάφραση: «Κι εμείς, ως προερχόμενοι από το γένος των Ελλήνων, έχουμε το δικαίωμα να άρχουμε τους Ρωμαίους.»
Η ταύτιση εδώ είναι απόλυτη: το γένος των Ρωμαίων = το γένος των Ελλήνων. Η αυτοκρατορική εξουσία νομιμοποιείται όχι μόνο από τη θεία πρόνοια αλλά και από την εθνοπολιτιστική συνέχεια.
Συμπεράσματα
Η Αυτοκρατορία της Νικαίας υπήρξε εργαστήριο ιδεολογικής ανανέωσης. Στο έργο του Πατριάρχη Αυτωρειανού, του Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη και του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως βλέπουμε ξεκάθαρα ότι οι όροι Ῥωμαῖος και Ἕλλην λειτουργούν σχεδόν ταυτόσημα:
- «Ῥωμαῖος» δηλώνει την πολιτική–κρατική συνέχεια.
- «Ἕλλην» δηλώνει την εθνοτική–πολιτιστική καταγωγή.
Η εναλλαγή αυτή δεν ήταν τυχαία: αποτελούσε συνειδητή στρατηγική νομιμοποίησης και ενίσχυσης της ταυτότητας απέναντι στους Λατίνους και τους Τούρκους. Στη Νίκαια ωρίμασε έτσι η ιδέα που θα επιβιώσει στους Παλαιολόγους και τελικά θα περάσει στον νεότερο ελληνισμό: ότι Ρωμαῖος = Ἕλλην.
Βιβλιογραφία
- Patrologia Graeca, τόμ. 140 (Μιχαὴλ Αυτωρειανός).
- Angold, M., Byzantium in Exile (1204–1261), Cambridge University Press, 1975.
- Darrouzès, J., Documents inédits d’histoire byzantine, Παρίσι 1960.
- Kaldellis, A., Hellenism in Byzantium: The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition, Cambridge, 2007.
- Ostrogorsky, G., History of the Byzantine State, Rutgers Univ. Press, 1969.
- Βακαλόπουλος, Απ., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1961.
