Γράφει ο Μανώλης Χατζημανώλης
Σήμερα έχοντας την εκ των υστέρων γνώση των κατορθωμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε Βαλκανική και Ανατολή, θεωρούμε λίγο-πολύ δεδομένη την διαδοχή του Φιλίππου Β’ από τον χαρισματικό γιο του. Όντως μέχρι και δύο μήνες μετά την μάχη στην Χαιρώνεια κανείς δεν αμφέβαλλε πως ο Αλέξανδρος εν ευθέτω χρόνω θα διαδεχόταν τον βασιλιά.
Παρόλα αυτά, σύντομα ο Φίλιππος θα αποκήρυσσε την Ολυμπιάδα ως μοιχό, θα αμφέβαλλε ανοικτά για την γνησιότητα του Αλέξανδρου ως νόμιμου τέκνου του, και θα νυμφευόταν ως πέμπτη σύζυγό του μια γαλαζοαίματη αριστοκράτισσα της Μακεδονίας, με ξεκάθαρο στόχο τη γέννηση νέου άρρενα διαδόχου. Τι συνέβη εκείνο το φθινόπωρο και προκάλεσε μια τόσο ξαφνική και βίαιη αλλαγή στις από μακρόν ώριμες προθέσεις του Φιλίππου για το θέμα της διαδοχής;
Την περίοδο εκείνη λάμβαναν χώρα οι διαπραγματεύσεις για την δημιουργία του πλαισίου ειρήνευσης στην Ελλάδα και την σύμπηξη συμμαχίας μεταξύ των Ελλήνων με σκοπό την διεξαγωγή εκστρατείας εναντίον της Περσικής Αυτοκρατορίας. Γίνεται κατανοητό λοιπόν πως η σταδιοδρομία του Φιλίππου βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή και πως έπρεπε να αποφευχθεί με κάθε κόστος η όποια αναταραχή στο εσωτερικό της Μακεδονίας ή της βασιλικής οικογένειας. Κι όμως τότε ακριβώς, και μάλλον εντελώς συνειδητά, ο Φίλιππος ξεκίνησε μια σειρά ενεργειών που δίχασαν τον βασιλικό Οίκο σε δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα και οδήγησαν τον ευνοούμενο διάδοχο στην εξορία, σε μια περίοδο που οι ιδιαίτερες ικανότητές του ήταν αναγκαίες περισσότερο από ποτέ.
Τα γνωστά από τις πηγές δεδομένα έχουν ως εξής:
Ο Φίλιππος ανακοίνωσε την πρόθεσή του να παντρευτεί την Κλεοπάτρα, κόρη αριστοκρατικής οικογένειας από την πεδινή Κάτω Μακεδονία. Ο θείος της κοπέλας, ο Άτταλος, ένας ικανός και δημοφιλής στρατηγός, είχε και ο ίδιος παντρευτεί πρόσφατα μια από τις κόρες του γέρου στρατηγού Παρμενίωνα. Έτσι, δύο ισχυρές πεδινές οικογένειες είχαν συνδεθεί με συγγενικούς δεσμούς και ήταν σε θέση να προωθούν από ισχυρότερη θέση τα συμφέροντά τους στην Αυλή, προκαλώντας ανησυχία στους ευγενείς Οίκους στα ορεινά της χώρας.
Την ίδια εποχή η βασίλισσα Ολυμπιάδα αποκηρύχθηκε ως μοιχός, ενώ άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες πως και ο ίδιος Αλέξανδρος ίσως να ήταν νόθος.
Στο συμπόσιο του γάμου επικράτησε ένταση. Όταν έφτασε ο Αλέξανδρος και κάθισε στην τιμητική θέση δεξιά και απέναντι από τον πατέρα του, τού είπε: «Όταν η μητέρα μου ξαναπαντρευτεί θα σε καλέσω στον δικό της γάμο». Στην διάρκεια της βραδιάς καταναλώθηκε μεγάλη ποσότητα κρασιού. Κάποια στιγμή ο Άτταλος σηκώθηκε και έκανε πρόποση, στην οποία «κάλεσε όλους τους Μακεδόνες να ζητήσουν από τους θεούς να γεννηθεί από τον Φίλιππο και την Κλεοπάτρα νόμιμος διάδοχος του βασιλείου», μια άμεση προσβολή προς τον Αλέξανδρο που, όπως ήταν φυσικό, δεν μπορούσε να την αγνοήσει. Έξαλλος, ο διάδοχος τινάχτηκε όρθιος. «Και γω, ω άθλιε, σού φαίνομαι νόθος;» φώναξε και πέταξε το κύπελλό του στο πρόσωπο του Αττάλου. Ο Άτταλος αντέδρασε με τον ίδιο τρόπο και ο Φίλιππος, πιο μεθυσμένος κι από τους δύο, τράβηξε το σπαθί του και τινάχτηκε μπροστά, με σκοπό να χτυπήσει, όχι τον Άτταλο (ο οποίος σε τελική ανάλυση, είχε προσβάλει τον γιο και διάδοχό του), αλλά τον ίδιο τον Αλέξανδρο! Ωστόσο η μέθη, σε συνδυασμό με το κουτσό του πόδι, τον έκαναν να σκοντάψει σε ένα σκαμνί και να σωριαστεί με τα μούτρα στο πάτωμα. «Αυτός», είπε ο Αλέξανδρος με ψυχρή περιφρόνηση, «είναι ο άνδρας που ετοιμάζεται να περάσει από την Ευρώπη στην Ασία και δεν μπορεί ούτε καν να πηδήξει από το ένα κάθισμα στο άλλο!». Έπειτα ο Αλέξανδρος χάθηκε μέσα στην νύχτα και το επόμενο πρωί, μαζί με την Ολυμπιάδα, είχαν περάσει τα σύνορα. Αφού συνόδευσε την μητέρα του πίσω στους συγγενείς της στην Ήπειρο, ο ίδιος συνέχισε βόρεια, όπου μάλλον έμεινε με τον φίλο του Λάγγαρο, τον βασιλιά των Αγριάνων, και προσπαθούσε να ξεσηκώσει σε επανάσταση τις παραμεθόριες φυλές.
Οι συμπεριφορές αυτές φαινομενικά είναι δύσκολο να εξηγηθούν με όρους λογικής. Οι αρχαίες πηγές εικάζουν ότι ο Φίλιππος είχε ερωτευτεί τόσο τρελά την Κλεοπάτρα ώστε λίγο-πολύ να χάσει τα λογικά του. Ακόμα κι έτσι όμως δεν γίνεται κατανοητός ο λόγος να αποκηρύξει την Ολυμπιάδα, καθώς δεν το είχε κάνει όταν παντρεύτηκε την τέταρτη σύζυγό του. Αντιστρόφως και η Ολυμπιάδα από την πλευρά της δεν είχε λόγο να διαζευχθεί με δική της πρωτοβουλία τον Φίλιππο, όσο δεν απειλείτο η θέση του γιου της στην διαδοχή, καθώς και η ίδια δεν ήταν ούτε η πρώτη, ούτε η τελευταία σύζυγος που έλαβε ο Φίλιππος.
Σύγχρονοι ερευνητές πιθανολογούν πως οι ενέργειες του Φιλίππου κατευθύνονταν από τους πεδινούς ευγενείς του, οι οποίοι αντιπαθούσαν τον αλαζόνα πρίγκιπα και την ξένη αυταρχική μητέρα του. Η θέση αυτή είναι αδύναμη για δύο λόγους. Πρώτον ο δυναμικός χαρακτήρας του Φιλίππου δεν δείχνει άνθρωπο που θα επηρεαζόταν από τους υποτελείς του για τέτοιας ευαίσθητης φύσης θέματα. Δεύτερον, κανείς ως τώρα δεν είχε φέρει αντιρρήσεις για τον διάδοχο, του οποίου οι ικανότητες, ειδικά μετά την Χαιρώνεια, ήταν αναμφισβήτητες. Γιατί να το κάνουν τώρα;
Άλλοι υποστηρίζουν πως ο Φίλιππος ήθελε να εξασφαλίσει δεύτερο διάδοχο πριν την έναρξη της εκστρατείας. Γιατί να το κάνει όμως ξεκινώντας με την απόρριψη του πρώτου πριν καν κυοφορηθεί ο δεύτερος;
Ο Πίτερ Γκριν από την άλλη θεωρεί πως η συμπεριφορά του Φιλίππου εξηγείται αν υποτεθεί πως ο Αλέξανδρος και η Ολυμπιάδα είχαν εμπλακεί σε προδοτική συνωμοσία για να προκαλέσουν την ανατροπή του. Όσο φιλόδοξος όμως κι αν ήταν ο Αλέξανδρος και όσο κι αν φρόντιζε η Ολυμπιάδα από την μεριά της να υποθάλπτει αυτήν την φιλοδοξία, ο νεαρός διάδοχος δεν είχε λόγους να βιάζεται. Ήταν μόλις 18 χρονών, θα προηγείτο τουλάχιστον κατά 18 χρόνια ηλικιακά από τον όποιο νέο απόγονο του Φιλίππου, ενώ οι πιθανότητες να σκοτωθεί ο ίδιος Φίλιππος κατά την διάρκεια εκστρατείας ήταν μεγάλες, καθώς είχε ήδη τραυματιστεί σοβαρά σε μάχες ουκ ολίγες φορές.
Καμιά φορά η αλήθεια είναι τόσο προφανής που αρνούμαστε να την πιστέψουμε. Ίσως όντως η αιτία της έκρηξης να ήταν η αποκάλυψη κάποιας “αταξίας” της Ολυμπιάδας, για την οποία αναφέρεται πως είχε δημιουργήσει τον δικό της κύκλο νεαρών ευνοούμενων στην Αυλή, για πολλούς από τους οποίους φρόντιζε μέχρι και την εξαίρεσή τους από την στρατολόγηση.
Το να θεωρηθεί βέβαια πως ο Αλέξανδρος ήταν νόθος είναι μάλλον ακραίο. Αν ο Φίλιππος είχε τέτοιες υποψίες, γιατί να μην είχε αντιδράσει νωρίτερα; Απλά φαίνεται πως ο νεαρός διάδοχος έλαβε σαφή θέση υπέρ της μητέρας του, πράγμα που προφανώς τον έθεσε αυτόματα υπό την δυσμένεια του βασιλιά πατέρα του. Ως τότε ο Φίλιππος είχε προωθήσει τον Αλέξανδρο σε υψηλά κρατικά αξιώματα στα πλαίσια ηθελημένης πολιτικής και το αγόρι επιτελούσε τα καθήκοντά του με κάτι παραπάνω από φερεγγυότητα. Η αφοσίωση και η αδυναμία όμως που επιδείκνυε ο Αλέξανδρος προς την μητέρα του, σε συνδυασμό ίσως με κάποιον λανθάνοντα ανταγωνισμό που αναπτύχθηκε μεταξύ πατέρα και γιου μετά την μάχη της Χαρώνειας και τους ψιθύρους που ακούγονταν πλέον στην Αυλή (από κύκλους που προφανώς είχαν συμφέρον να το κάνουν) για την γνησιότητα του Αλέξανδρου ως τέκνου του, ίσως να έπεισαν τον Φίλιππο πως αυτή η επικίνδυνη εστία αναταραχής μέσα στον ίδιο του τον Οίκο, και ενώ μάλιστα η ασιατική εκστρατεία ήταν επικείμενη, έπρεπε να απομακρυνθεί άμεσα. Είχε άλλωστε ίδια πείρα ως προς το πού μπορούσε να οδηγήσει η συζυγική απιστία μιας βασίλισσας, καθώς και η δική του μητέρα είχε συνάψει εξωσυζυγική σχέση με Μακεδόνα ευγενή και συνωμότησε μαζί με τον εραστή της για την πραξικοπηματική κατάληψη της εξουσίας (βλέπε μέρος πρώτο).
Για τον Αλέξανδρο από την άλλη, ο παραγκωνισμός αυτός αποτελούσε πολύ σοβαρότερο κίνδυνο από την διάψευση των φιλοδοξιών του. Με την κυρίαρχη πολιτικά πλέον φράξια των Αττάλου και Παρμενίωνα να θέλει να αποκλείσει κάθε πιθανή απειλή κατά του κυοφορούμενου από την Κλεοπάτρα διεκδικητή της διαδοχής, το ενδεχόμενο ακόμα και φυσικής εξόντωσης των πιθανών ανταγωνιστών ήταν όχι απλά υπαρκτό, αλλά και εξαιρετικά βέβαιο.
Το αμοιβαίο ξέσπασμα οργής πατέρα και γιου κατά την διάρκεια του γαμήλιου συμποσίου αποτελεί ένδειξη για τις βαθύτερες σκέψεις και των δύο.
Ενώ ο Αλέξανδρος και η μητέρα του συνωμοτούσαν εξοργισμένοι στην εξορία, οι εχθροί τους στην πατρίδα εδραίωναν ακόμη περισσότερο την θέση τους. Οι προετοιμασίες της εισβολής συνεχίζονταν και σύντομα έγινε γνωστό πως η Κλεοπάτρα ήταν έγκυος. Τα γεγονότα όμως θα έπαιρναν σύντομα πάλι απροσδόκητη τροπή.
Γύρω στα μέσα του καλοκαιριού του 337 γεννήθηκε το παιδί της Κλεοπάτρας το οποίο, σε αντίθεση με τις προσδοκίες του Φιλίππου για άρρενα διάδοχο, ήταν κορίτσι. Την ίδια εποχή, o Μακεδόνας βασιλιάς δέχτηκε την επίσκεψη του Δημάρατου από την Κόρινθο (ο ίδιος που θα έδινε αργότερα τη λόγχη του στον Αλέξανδρο κατά την μάχη του Γρανικού), ο οποίος ήταν επίσης στενός φίλος και του Αλέξανδρου. Μετά την ανταλλαγή των αρχικών φιλοφρονήσεων ο Φίλιππος ρώτησε:
«Πώς τα πάνε οι ελληνικές πόλεις μεταξύ τους;»
«Δεν έχεις δικαίωμα να μιλάς για την αρμονία των Ελλήνων», απάντησε ο Δημάρατος, «όταν τα πιο αγαπημένα πρόσωπα στον οίκο σου έχουν τέτοια αισθήματα απέναντί σου!»
Ο Φίλιππος, αντί να θυμώσει, κατάλαβε πως είχε μπροστά του διαμεσολαβητή…
Ο Δημάρατος έφερε σε πέρας την αποστολή του επιτυχώς και ο Αλέξανδρος επέστρεψε στην Πέλλα μαζί του, προφανώς κατόπιν διαβεβαίωσης πως θα παρέμενε ο εκλεκτός διάδοχος του πατέρα του. Από την άλλη η Ολυμπιάδα αφέθηκε να συνομωτεί στην Ήπειρο, καθώς ο Φίλιππος θεωρούσε πως η ζημιά που θα μπορούσε να προξενήσει ευρισκόμενη στην Αυλή θα ήταν πολύ μεγαλύτερη.
Στην πραγματικότητα η καχυποψία ανάμεσα σε πατέρα και γιο δεν σταμάτησε έκτοτε, παρά την συμφιλίωση. Ο ίδιος ο Φίλιππος δε, χωρίς καθυστέρηση, φρόντισε να ξαναφήσει έγκυο την Κλεοπάτρα.
Στις αρχές της άνοιξης του 336, μια εμπροσθοφυλακή 10.000 ανδρών, διαπεραιώθηκε στην Μικρά Ασία. Η αποστολή της ήταν να διασφαλίσει τον Ελλήσποντο, να συγκεντρώσει εφόδια και να απελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις. Επικεφαλής της δύναμης αυτής ήταν ο Παρμενίωνας, ο γαμπρός του ο Άτταλος και ο Αμύντας, ο γιος του Αρραβαίου. Η εκστρατεία αρχικά προχώρησε με επιτυχία. Η Χίος και οι Ερυθρές προσχώρησαν στο πλευρό του Παρμενίωνα, ενώ όταν προσεγγίστηκε η Έφεσος, οι κάτοικοί της εξεγερθηκαν και εκδίωξαν τον φιλοπέρση τύραννό τους. Πολλές πόλεις στην Τρωάδα και γύρω από τον κόλπο του Ανδραμυτίου επίσης φαίνεται πως κατακτήθηκαν, ενώ πολλοί τοπικοί δυνάστες της Μικράς Ασίας θα έπρεπε σύντομα να διαλέξουν πλευρά.
Ένας από αυτούς, ο Πιξώδαρος της Καρίας, έστειλε πρεσβευτή του στην Πέλλα, προσφέροντας την μεγαλύτερη κόρη του σε γάμο με τον ετεροθαλή αδερφό του Αλέξανδρου, τον Αρριδαίο (βλέπε μέρος πρώτο). Είχε σφετεριστεί το θρόνο εξορίζοντας την αδερφή του Άδα από την Αλικαρνασσό, η οποία έκτοτε συνωμοτούσε για να ανακτήσει την κληρονομιά της. Αυτό που ήθελε στην πραγματικότητα ο Πιξώδαρος, ήταν μια στρατιωτική συμμαχία με την Μακεδονία που θα εξασφάλιζε την δική του θέση και την ανεξαρτησία της Καρίας. Είχε ήδη παντρέψει την άλλη του κόρη με τον Πέρση ευγενή Οροντοβάτη, ο οποίος και θα τον διαδεχόταν κατόπιν εντολής του Μεγάλου Βασιλιά. Κάτι τέτοιο όμως θα σήμαινε την μετάπτωση της ηγεμονίας του σε ακόμα μία περσική σατραπεία.
Σίγουρα ο Πιξώδαρος γνώριζε πως ο Αρριδαίος ήταν διανοητικά καθυστερημένος και έτσι σαφώς πιο ευεπηρέαστος από τον Πέρση ευγενή. Επίσης ήξερε πως ο βασιλιάς Φίλιππος θα έβρισκε εξαιρετικά χρήσιμο έναν σύμμαχο στην Καρία και πως δεν θα έχανε ευκαιρία να παντρέψει τον νοητικά ανάπηρο γιο του για δικό του πολιτικό όφελος. Βέβαια δεν υπερεκτίμησε την κατάλληλότητά του ως πιθανού συμμάχου. Για τον Φίλιππο δεν ήταν παρά ένας απλός επαρχιώτης ηγέτης και κατά συνέπεια ακατάλληλος για πεθερός είτε δικός του είτε του διαδόχου του.
Ο Αλέξανδρος ωστόσο, που μετά τα τελευταία γεγονότα πρέπει να ένιωθε εξαιρετικά ανασφαλής, είχε καταφέρει να πείσει τον εαυτό του ότι ο πραγματικός στόχος του Φιλίππου ήταν να παρακάμψει τον ίδιο και να εδραιώσει τον Αρριδαίο ως διάδοχό του. Έτσι ανέθεσε στον φίλο του Θεσσαλό τον ηθοποιό, μυστική αποστολή στην Αλικαρνασσό με μια εναλλακτική πρόταση. Πρότεινε στον Πιξώδαρο να απορρίψει τον μωρό Αρριδαίο και στην θέση του να κάνει γαμπρό του τον ίδιο.
Ο Πιξώδαρος πεπεισμένος πως είχε κρίνει εσφαλμένα την κατάσταση στην Πέλλα, αποδέχτηκε αυτή τη νέα προσφορά, εικάζοντας προφανώς πως έγινε με την έγκριση του Φιλίππου. Όμως ένας από τους φίλους του Αλέξανδρου που γνώριζε αυτές τις διαβουλεύσεις, ο Φιλώτας, τύχαινε να είναι και γιος του Παρμενίωνα και μίλησε στον πατέρα του για τα σχέδια του Αλέξανδρου. Ο Παρμενίωνας, του οποίου η προσωπική αφοσίωση στον Φίλιππο δεν αμφισβητήθηκε ποτέ, φρόντισε να τον ενημερώσει σχετικά. Ο βασιλιάς βράζοντας από θυμό, πήρε μαζί του τον Φιλώτα ως μάρτυρα και είχε μια θυελλώδη συζήτηση με τον Αλέξανδρο. Επέπληξε τον γιο του βαρύτατα, αποκαλώντας τον ανέντιμο και ανάξιο της υψηλής καταγωγής του, διότι επιθυμούσε να γίνει γαμπρός ενός βάρβαρου βασιλιά. Ο Αλέξανδρος συνετά δεν είπε τίποτα και ο Φίλιππος φαίνεται να μην ανέλαβε απευθείας προσωπική δράση εναντίον του επί του παρόντος.
Τους φίλους και συνεργάτες του Αλέξανδρου όμως τους τακτοποίησε με συνοπτικές διαδικασίες, με τρόπο που δείχνει ότι υποψιαζόταν συνωμοσία. Για τον Θεσσαλό που είχε καταφύγει στην Κόρινθο, ο Φίλιππος απαίτησε την άμεση έκδοσή του και ο άτυχος ηθοποιός έφτασε στην Μακεδονία σιδηροδέσμιος. Οι φίλοι του Αλέξανδρου Άρπαλος του Μαχάτα, Πτολεμαίος του Λάγου, Νέαρχος ο Κρητικός, ο Ερίγυιος ο Μυτιληναίος και ο αδερφός του Λαομέδων εξόριστηκαν.
Καθώς από τα μισόλογα των πηγών αντιλαμβανόμαστε χαρακτηριστικά θνησιγενούς πραξικοπήματος, είναι σαφές πως ο μόνος λόγος που ο Φίλιππος έδειξε επιείκεια απέναντι στον γιο του ήταν ίσως η απουσία άλλου ικανού άρρενα διαδόχου. Παρόλα αυτά φρόντισε για την απομόνωσή του εντός της Αυλής, ενώ άρχισε να ετοιμάζει γάμο μεταξύ του Αμύντα, του γιου του νεκρού αδερφού του Περδίκα Γ’, και της Κυνάνης, της δικής του κόρης από την Αυδάτα (βλέπε μέρος δεύτερο). Τα γεγονότα στρέφονταν για άλλη μια φορά σε βάρος του Αλέξανδρου και με την Κλεοπάτρα να είναι έτοιμη να γεννήσει το δεύτερο παιδί της σε έναν περίπου μήνα, το μέλλον του φάνταζε δυσοίωνο.
(συνεχίζεται)
1 thought on “Το Μακεδονικό παιχνίδι του στέμματος: Φίλιππος και Αλέξανδρος συγκρούονται (Γ’ μέρος)”